Organizmning kariotipi va idiogrammasi Reja

Xromatin. Hujayraning genetik apparati – xromosoma interfaza davrida bir-biriga chirmashgan, nozik ipchalar shaklida ya’ni xromatin tarzida ko‘rinadi. Xromatin tarkibidagi DNK nukleogistonlar bilan birgalikda hosil qilgan nukleoproteid kompleksi turlicha bo‘ladi va natijada (xar bir xromosomaga mos) getero va euxromatin hosil bo‘ladi. Geteroxromatin o‘ta spirallashib ketgan xromatin bo‘lib, elektron mikroskopda anchagina zich bo‘lib ko‘rinadi. Euxromatin esa elektron jihatdan och, mayda donador xromatin hisoblanadi. DNK va nukleogiston birgalikda DNK molekulasining spirallashishini va o‘ta buralib siqilishi –superspiralizatsiyasini ta’minlaydi. Superspiralizatsiya natijasida DNK dagi genetik informatsiya uchun faol bo‘lgan ochik yuza (sayt) «berk» bo‘ladi va irsiy ma’lumot shu qismdan berilmay qoladi. O‘z navbatida hujayraning funksio­nal holatiga karab xromosomada geteroxromatin va euxromatin egallagan joylar o‘zgarib turadi. Hujayra faoliyatining jadallashishi ayrim, yadroning ba’zi geteroxromatinlarining euxromatinga aylanishi bilan yuzaga keladi. Bunday xromatin fakultativ geteroxromatindir. Euxromatinlashmaydigan xromatin esa konstitutiv geteroxromatin bo‘ladi. Hujayralar faoliya­tining susayishi (inaktivatsiyasi) yadro xromatinining euxroma­tin egallagan joyini kamaytiradi, ya’ni euxromatin DNK si sperilizatsiyasiga uchrab, geteroxromatinga aylanib boradi (eritrotsit hosil qiluvchi hujayralar qatori yadrosi faoliyati­ning so‘nib borishida bu holat yaqqol ko‘rinadi).
Interfaza holatidagi genetik omil tuzilmalari bo‘linish boshlanishi bilan xromosomani shakllantiradi. Xromosoma, bo‘linishning metafazasida butunlay shakllanadi.
Xromosomalarning shakli ulardagi sentromeraning (birlam­chi belbog‘) joylashishiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: metasentrik, submetasentrik va akrotsentrik
Metasentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning o‘rtasida joylashganligi uchun xromosomalar teng yelkali bo‘ladi.
Submetasentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning o‘rtasida joylashgan bo‘lmaydi, shuning uchun xromosoma yelkalarining uzunligi har xil bo‘ladi.
Akrotsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning oxirgi (telomera) qismiga yaqin joylashgan bo‘lib, xromosoma­ning bitta yelkasi juda uzun ikkinchi yelkasi esa juda kalta bo‘ladi. Shuning uchun bunday xromosomalar tayoqchasimon ko‘rinishda bo‘ladi.
Sentromera yoki birlamchi belbog‘ hujayraning bo‘linishi paytida xromosomalarning qutblarga tarqalishini ta’minlaydi.
Xromosomada birlamchi belbog‘ (sentromera)dan tashqari ikkilamchi belbog‘ ham uchraydi. Ikkilamchi belbog‘ga axromatin ipchalari birlashgan bo‘ladi. Shuning uchun u xromosomalarni qutblarga yo‘nalishini ta’minlaydi.
Telomera – xromosomaning oxirgi qismi bo‘lib, xromosoma­larning mustaqilligini va butunligini ta’minlaydi. Xromoso­maning uzilgan qismlari bir-birlari bilan osongina birlashishi mumkin. Lekin telomera qismlari bir-birlari bilan xech qachon birlasha olmaydi.
Xromosomalarning uzunligi 0,2–5,0 µ, eni 0,2–3,0 µ bo‘lishi mumkin. Ayrim hasharotlar va amfibiyalarning xromosomalari yirik, zamburug‘ va suv o‘tlarining xromosomalari esa mayda bo‘ladi. Odam xromosomalarining kattaligi – 1 –10 µ ga teng. Odatda bir turga mansub organizmlarda xromosomalar to‘plami do­imo bir xil sonda bo‘ladi. Hujayradagi xromosomalar shu hujayra xromosomalarining to‘plami deyiladi.
Ayrim organizmlarning xromosomalari soni

Chuchuk suv gidrasi	32	Meva pashshasi	8
Planariya	16	Uy pashshasi	12
Yomg‘ir chuvalchamgi	36	Sazan	104
Chig‘anoqli bog‘ mollyuskasi	24,48	Olabug‘a	28
Ot askaridasi	2,4	Triton	24
Daryo qisqichbaqasi	116 atrofida	Ko‘l bakasi	24
It kanasi	28	Tez kaltakesak	38
O‘rta Osiyo chigirtkasi	23	Kryakva o‘rdagi	80
Suvarak	28	Kabutar	80
Bosh biti	12	Uy tovuklari	78
Shaftoli biti	12	Kuyon	44
Karam kapalagi	30	Echki	60
Uy sichqoni	40	Kuy	54
Qunduz	30	Evvoyi cho‘chqa	40
Kalamush	42	Eshak	66
It	78	Prjevalskiy oti	66

Organizmning rivojlanganligi ulardagi xromosomalar sonining ko‘p-ozligiga bog‘liq emas. Ko‘p sonli xromosomaga ega bo‘lgan organizmlar (daryo qisqichbaqasi, sazan va x.k.) kam xromosomali organizmlarga (odam, maymun va h. k.) qaraganda juda sodda tuzilgan bo‘lishi mumkin.
Xromosomaning nozik tuzilishi va uning shakllanishi. Profaza davridagi xromosomalar asta-sekin kaltalashib, yo‘g‘onlasha borib, metafazaga o‘tgach, aniq bir shaklga ega bo‘ladi. Shuniig uchun xromosomalarning tuzilishi odatda metafazada o‘rganiladi. Telofazaga o‘tgach u yana ingichkalashib uzunlashadi. Xromosoma DNK va oqsil kompleksi (DNP) dan iborat.
Xromosoma hujayraning qaysi davrda bo‘lishidan qat’i nazar u echilib buraluvchan (spiralsimon) dezoksiribonukleoproteid ipidan iborat bo‘ladi. Sintez davridan keyin xromosomada bir- biriga teng bo‘lgan va uzunasiga ketgan ikkita bir xil qism, ya’ni xromatidalar hosil bo‘ladi. Shu xromatidalarning har biri dezoksiribonukleoproteid ipidan yoki xromonemadan tashkil top­gan. Xromosomaning yo‘g‘onligi odatda 20 dan 200 A⁰ gacha bo‘ladi. Xromonemalar DNK dan tashkil topgan juda nozik xromofibrillardan iborat. Xromosomalar hujayraning bo‘linish davrida (metafazada) spirallashib yo‘g‘onlashishi yoki (interfazada) cho‘zilib ingichkalashishi mumkin. Xromosomaning juda yaxshi bo‘yaladigan qismlariga xromomeralar deyiladi.
Xromatin elektron mikroskopda ko‘rilganda uning nozik tuzilgani ko‘rinadi, ya’ni xromatin fibrillalarining yo‘g‘onligi uch xil bo‘lishi mumkin 250 A⁰, 100 A⁰, va 30–50 A⁰. Uchinchi xil fibrillalar genetik jihatdan juda faol fibrillalar hisoblanadi. Ma’lumki, DNK qo‘sh zanjirining diametri 20 A⁰, uchinchi xil fibrillaning diametri esa 30–50 A⁰. Demak, uchinchi xil fibrillaning diametri oqsil (gistonli va gistonsiz) molekulasi hisobiga kattalashgan. Diametri 100 A⁰ bo‘lgan ikkinchi xil fibrillalar, diametri 30 – 50 A⁰ bo‘lgan birichi xil fibrillalarning spirallashishidan (o‘ramidan) hosil bo‘ladi. Diametri 250 A⁰ bo‘lgan fibrillalar esa birinchi xil fibrillalarning uchinchi marotaba spirallashishidan hosil bo‘lsa kerak. Metafaza davridagi xromosomalarda fibrilalar uchinchi darajada spirallashgan bo‘lishi mumkin. Ana shu spirallashgan iplar o‘zaro birlashib (bog‘lanib) elektron mikroskopda ko‘rish mumkin bo‘lgan xromosoma tasvirini yuzaga chiqaradi.
Dezoksinukleoproteid ipi tarkibida molekulyar og‘irligi 1000–2000 bo‘lgan 5 xil (N1, N2A, N2V, NZ, N4) gistonli oqsillar uchraydi.