O`rta asrlar san`ati tarixi

O`rta asrlar san`ati tarixi
Yer yuzida feodalizm formatsiyasining paydo bulishidan tortib, uning rivojlanishi va nixoyat, uning inkirozidan keyingi formatsiyaga urnini bushatib berguncha bulgan davrdagi san`ati, odatda, urta asrlar san`atideyiladi. Bu san`at turli mamlakatlarda turli vaktda boshlangan va davom etgan. Jumladan, Yevropada u Buyuk Konstantin podsholik kilgan davrdan (IV-asr) boshlanadi. Uning dastlabki inkirozi esa XIII-XIV asrlardagi Italiyadagi shaxar-davlatlarning vujudga kelishi bilan tezlashadi. Yevropadagi ayrim mamlakatlarda feodalizm VII-VIII asrlar va undan kech xam boshlanib, XVII asrlarning sungigacha davom etgan (masalan, Vizantiya, Kadimgm Rus). Aksincha, Shark mamlakatlarda (masalan Xitoy, Xindistonda) urta asrchilik birmuncha erta boshlangan. Lekin uning inkirozi chuzilib ketib, XIX asrgacha va undan keyinrok xam davom etgan.
Urta asrlarda me`morchilik yetakchi urinni egalladi. Bizgacha urta asrlar me`morchilik san`atining juda kup nodir yodgorlikliklari saklanib kolgan. Bu yodgorliklar, ayniksa, monumental me`morchilik san`ati urta asrlar ijtimoiy, iktisodiy va madaniy xayotini urganishda muxim uriinni egallaydi. Ular davrning diniy, falsafiy karashlarini aks ettiribgina kolmay, inson akl-zakovatining kudratini uluglaydi. Bu davrda kurilgan Yevropadagi ibodatxonalar, musulmon sharkidagi xashamatli machitlar, buddizm yodgorliklari urta asr tafakkurining maxsuli sifatida xozirgacha kishilar kalbini tulkinlashtiradi. Buyuk inson akl-zakovati kudratiga ta`zim etishga da`vat etadi.
Vizantiya san`atining uziga xos tomonlari IV asrda uning maydoniga xristian dinining kirib kela boshlagan davridan shakllana bordi. Bu xususiyat Vizantiyaning dastlabki gullagan davri VI-VII asrlarda yakkol namoyon buldi. Konstantinopal bu davrda katta Vizantiya imperiyasining fakat siyosiy markazi emas, balki madaniy uchogiga xam aylandi.
Vizantiya me`morchiligi uslubi grek va rim me`morchiligi an`analarining maxalliy an`analar bilan uygunlashishidan vujudga kelgan. Jumladan, Konstantinopoldagi Sofiya ibodatxonasi uz konstruktiv tuzilishi jixatidan Panteon ibodatxonasi konstruksiyasiga uxshab ketadi, lekin bu uxshashlik bir muncha yashiringan xolda talkin etilishi bilan xarakterlanadi. Vizantiya rangtasvirining nodir namunasi XII asr birinchi yarmida Konstantinopollik usta tomonidan ishlangan «Vladimir Bibi maryami» ikonasi xisoblanadi. Vizantiya san`ati madaniyati, jaxon xalklari san`ati va madaniyatining rivojlanishiga katta ta`sir utkazadi. Bu madaniyat janubiy Slavyanlarga uz ta`sirini kursatadi. Kadimgi Rus san`ati va madaniyati tarakkiyotida muxim rol uynaydi. Vizantiya me`morligi amaliy san`at namunalari kupgina xalk san`atkorlari uchun namuna maktabi vazifasini utadi.
VI-VII asrlarda slavyan kabilalarining Bolkon yarim oroli tomon ommaviy kuchishi Vizantiya imperiyasida feodal munosabatlarining tezlanishiga, kuldorlik formatsiyasining tugashiga olib keldi. Shu bilan birga slavyan kabilalarining Vizantiya bilan tuknashi ularning ijtimoiy va siyosiy rivojlanishlarida, asta-sekin esa ilk feodal davlatlarning paydo bulishida muim axamiyatga ega buldi. Bu yerda ular Bolkon yarim orolida yirik davlatlar galma-galdan maydonga chikti va inkirozga uchradi. Ana shular ichida Bolgariya podshaligi, Serbiya va Xorvatiya davlatlari yirik bulib, tarakkiyotida xam sezilarli iz koldirdilar.
Bolgariya san`ati va madaniyatining birinchi tarakkiyoti IX-X asrlarga tugri keldi. Bu davrda slovyan yozuvi va bolgar adabiyoti paydo buldi. Bolgar san`atiga xos bulgan xususiyatlardan biri, antik an`analarning unda uzok yashashidadir. Jumladan, uning me`morchiligida tekis yoyilgan tomi va yon tomonlaridagi binolar vakt saklangan. Bunga avliyo Sofiya ibodatxonasi misol bula oladi. XI asrdan boshlab, bud-gumbaz tipidagi binolar kurila boshladi. Shu tipda kurilgan dastlabki ibodatxonalar Presp kuli atrofidagi German cherkovi (1066 y.) bulib, u uzining nozik nisbati, konstruktiv tuzilishining anikligi bilan xarakterlanadi. Bino juda sodda bezatilgan. 11ho` yili Bolgariya mustakil davlatka aylandi. Tarixchilar ikkinchi Bolgariya podsholigi davrini shu yildan boshlab xisoblaydilar.
Feodalizmning yangi boskichi bulgan bu davr savdo-sotik, madaniyat va san`atning jonlanishi bilan xarakterlanadi. Me`morchilik bezagiga e`tibor berish Bolgariyada keng urinni egalladi. Bu davrda miniatyura, ayniksa, yogoch uymakorligi juda rivojlandi. Bu uymakorlikning kadimgi namunasi Oxirddagi Nikolay cherkovi uchun ishlangan eshik yuzasidagi turli kush, xayvon va usimliklar dunyosidan olingan obrazlar tasviridir. Yozuv manbalari Bolgariyada zargarlik san`ati xam yuksak bulganligidan dalolat beradi. XIV asrning ikkinchi yarmida turklar tomonidan bosib olinishi uning san`at va madaniyatiga salbiy ta`sir kildi. Uning monumental san`at tarakkiyoti deyarli tuxtadi.
XII-XIV asrlarda Serbiya Bolkon yarim orolidagi yirik davlatlardan biriga aylandi, san`at va madaniyatning gullagan davrini boshidan kechirdi. Serxasham me`morchilik va monumental rangtasvir san`atida muxim yutiklarni kulga kiritib, urta asrning yetuk markazlaridan biriga aylandi. Serbiya Vizantiya va Italiya bilan yakin munosabatta rivojlandi, ularning san`atidan ta`sirlandi. Vizantiya san`ati an`analari ayniksa, rangtasvir Serb san`ati tarakkiyotida muxim urinni egalladi. Me`morchilik san`atida esa Garbiy Yevropa an`analarining ta`siri seziladi. Serb san`atining ilk namunalari bizgacha kam yetib kelgan va ulardan kuprok Yevropa roman davri san`ati an`analari ta`siri bulgan. Bu davr me`morchilik namunalari plan jixatidan sodda, bazilika tiplariga yakin, ravnokli cherkovlar bulib, ularning eshik va darchalari atrofi sodda burtma tasvirlar bilan bezatilgan.
Serb san`atining Garbiy Yevropa bilan alokasi XI asrdan rivojlana boshlagan miniatyura san`atida xam namoyon buladi. Serb me`morchiligining uziga xos xususiyatlaridan biri, uning dekorativ xarakterdaligidir. Bu xususida Studennitsadagi Bibi Maryam cherkovi dikkatga sazovordir. Binoning tashki kurinishiga alokida e`tibor berganlar, u ok va kul rang marmar bilan pardozlanib, arkatura frizi bilan bezatilgan. Konsollarda odam va xayvon nikoblari ishlangan, garbiy va janubiy peshtoklar, mexrob darshalari uyma nakkoshlik bilan bezatilgan. Naksh uchun usimliklar dunyosi, kush, xayvon va odamlar shakli olingan. Nerezedagi (Makedoniya) Panteleymanx ibodatxonasi devoriy suratlari Serb monumental rangtasviri tugrisida tasavvur beradi.
«Butdan tushirish» mavzusiga bagishlangan suratlardr kuchli xayajon va motam, iztirob, kaygurish ishonarli va ifodali tasvirlangan. Bu tasvirlarda butdan tushirilgan Iaga aza tutayotgan,chukur kaygu va motam bilan uni kuchoklayotgan Bibi Maryam, Iso tomon chukur kaygu va motam bilan engashib karab turgan Ioan obrazlari chukur motam xolatida ta`sirli ishlangan. Yosh avliyolarobrazi xam ta`sirli va xarakterlidir. Bu tasvirlarda rassom kontur chiziklardan foydalanmagan xolda fakat rang surtmalari xisobiga obraz xajmini ifodalashga intiladi.
Surat koloriti yorkin, ok sargish, oltin, kuk va moviy ranglar gammasi uzaro nisbatda asarning emotsional tomonini oshirib, uning kurimli bulishiga yordam beradi. Serb urta asrlar san`ati uz davri uchun progressiv axamiyatiga ega buldi. XIII-XIV asrlar me`morchilik san`ati Sharkiy Yevropa san`ati uchun muxim axamiyat kasb etdi. Serb rassomlari insoning xis-tuygu, extiroslarini badiiy ifoda etib, uzga yerdagi zamondoshlariga namuna buldilar.
Serb san`atkorlari diniy kanonlardan chekkaga chikmagan xolda real dunyoni keng va tulakonli tasvirlashga erishdilar. Serb san`atkorlari Ruminiya, Bolgariya, Kadimgi Rus san`atiga uz ta`sirlarini utkazdilar. Urta asrlar san`ati va madaniyatida Kavkaz xalklari, jumladan,Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon xalklari san`ati xam alokida urinni egallaydi. Bu xalklar san`ati kadimgi maxalliy san`at an`analariga ega bulgan, urta asrlarning muxim madaniyat uchoklaridan xisoblanadi. Ular Vizantiya va Eronning etuklaridan foydalanib, uziga xos san`at yaratdilar va jaxon madaniyati xazinasini boyitdilar.
Kavkaz xalklari san`ati X-XIII asrlarda eng gullagan davrini boshidan kechirdi. Gruziya va Armaniston urta asrlar monumental me`morlik san`ati xajmiy-plastik yechilishi xarakteri bilan fark kiladi. Markazli kubbali Zakavkazye ibodatxonalari zinasimon kompozitsiyaga ega bulib, uning me`morchilik xajmlari urtaga karab balandlashib boradi. Cherkov binosining turt tomoni uziga xos frantanlar bilan tugallanadi. Binoning tashki zinasimon kompozitsiyasi interyerning ichki xarakteriga xos.
Arman me`morchiligining uziga xos tomonlari Echmiadzin yakinidagi Gijima ibodatxonasida yakkol seziladi. Bu ibodatxona plani asosida xamma tomoni teng bulgan but olingan. Binoning tashki tomoni yaxlit, salobatlidir. U uzing anik nisbati, devor fakturasining yokimli kilib ishlanganligi bilan xarakterlanadi. Bino silueti yaxlit va anik tuzilishi bilan xotirada yaxshi saklanadi. Ibodatxona sakkiz kirrali baraban bilan tugallangan. Arablar tomonidan VII asrda Armanistont yerlarining zabt etilishi san`at tarak-kiyotiga tusik bulib, bu xol kariyb g`00 yil davom etadi. Fakat arab xalifaligining prashalanishi va Armanistonning shet el istilo-sidan kutilishi ixtosodiy, siyosiy xayotda jonlanishni boshladi.
Gruziyada ilk xristian dini bilan boglik binolar (V-VI asrlar) bazilikadir. Ular kichik Osiyo, Albaniya, Siriya, Armanistondagi bazilika binolariga uxshash. Lekin u maxalliy an`analar bilan boyitilgan bulib, uch kavatli zinali supacha ustiga kurilgan bu bino tashki tomonidan sodda va past, ogir kurinishga ega. Lekin asosiy dikkat interyerga karatilgan. Keng xona devorlaridagi anik, yaxlit shakllar uning ichki emotsional imkoniyatlarini oshiradi. Bino interyerlarini bezashda toshtan yaratilgan kapitel va plastrlar muxim urinni egallaydi. Burtma tasvirlarda Eron va Gruziya xalk yegoch uymakorligi an`analari uyginlashgan.
VI asrning oxiri va VII asrda markaxiy kubbali kurilish keng urinni egallay boshladi va uning turli variantlarini ishlab chikildi. Msxetidagi Djvari ibodatxonasi Gruzin me`morchiligining xarakterli tomonini uzida mujassamlashtirgan. Xajmi jixatidan monumental kurinishga ega bulgan bu bino va tabiyat manzarasi bir biri bilan uygunlashib ketgan va uning bir bulagi sifatida idrok etiladi. Bino kompozitsiyasi sakkiz kirrali baland bulmagan baraban bilan tugallangan. Tashki devor burtma tasvir va nakishlar bilan bezatilgan. Gruzin san`atining eng gullagan davri XI-XIII asrlarga tugri keladi. Bu davrga kelib, Gruzin yakin sharkdagi eng yirik davlatlardan biriga aylanadi, moddiy va ma`naviy xayotida rivojlanish sodir buldi. Bu davr madaniyatining uziga xos xususiyati cherkor va feodal zodagonlar rolining kamayishi, yangi shakllangan variant xamda savdogar, xunarmandlar tabakasi xayoti va ideologiyasini targib etish bilan boglik bulgan san`at va fanda dunyoviy yunalish etakchi uringa chikib oldi.
Bu davr san`atining muxim mafkuraviy maksadi-mamlakat kuchlarini birlashtirish va davlatni mustaxlashga karatilgandir. Insonning ruxiy olamga kizikishi va e`tibori kuchaydi. Monumental me`morchilikda katta, ulugvor, xashamatli binolar yaratish, ularning ichki va tashki tomoni badiiy bezagiga olaxida e`tibor berish tendensiyasi sezildi. Me`morchilik elementlarining dekorativliligiga e`tibor ortti. Gruzin san`atida ancha rivojlangan mozaika xam monumental xususiyatga ega bulib, jonli va ta`sirlidir. Monumental rangtasvir san`ati XII-XIII asrlar chegarasida jiddiy yutuklarni kulga kiritti. Bu davrda Gruzin monumental rangtasvirning nodir yodgorlikalari yaratildi. Bu xususida Vardzi suratlari, Betaniy va ayniksa, Kinsvisi ibodatxonalaridagi devoriy suratlar obrazlarning erkin talkin etilishi vokealikning poetik tasvirlanishi bilan xarakterlanadi.
XVI asr monumental rangtasvirida Vizantiya rangtasvirining Konstantinopol maktabi ta`siri seziladi. Bu davr suratlari ta`sirchang, ifodali chikkan bulsa xam, obrazlardagi garmonik barkamollik va tasvirlanuvchilarning kup kirrali xarakterini tulik yoratishi bir muncha buzila boshlaganligi, sun`iylik kurinadi.
Gruzin miniatyura san`atining ilk namunasi IX-X asrlarga tugri keledi. Ba`zi malu`motlarga kura, bu san`at V asrlardayok rivojlangan va keng tarkalgan. Miniatyura san`atida ellinistik san`atning ta`siri seziladi. Bu davr miniatyuralari uzining utkir kalami, real va yorkin kaloriti bilan ajralib turadi. Unda diniy mavzudan tashkari, dunyoviy vokealar uz ifodasini topgan.
XIV – XVII asrlar Gruzin xalkining chet el boskinchilariga karshi kurashi davridir. Bu uning ixtisodiy ravnakiga uz ta`sirini utkazadi. Monumental rangtasvir, miniatyura, me`morchilik san`ati bir muncha orkaga ketishi bilan xarakterlanadi. Lekin xalk amaliy san`ati, yegoch va tosh uymakorligi san`ati rivojlanishda davom etib, davr uzgarishlarini uzida ifodaladi.
Mavzuga oid bir soatlik dars ishlanmasi
Tasviriy san`at darslarini o`tish jarayonida o`qituvchi o`tadigan darsni rejalashtirib olishi kerak.
Darsni tuzilish qismi quyidagicha qismlardan tashkil topadi.
Tashkiliy qism Bu qismda bolalarning darsdagi davomati sinfdagi darsga tayyorgarlik sinf darsga tayyor yoki tayyor emasligini tekshirishdan iborat bo`lib bunga ikki daqiqa vaqt ajratiladi. Undan keyin esa o`qituvchi o`quvchilarning uyiga berilgan topshiriqlarni tekshirib avvalgi darsda o`tilgan mavzuni qaytarib mustaxkamlab oldi.
Buning uchun esa 3-4 daqiqa ajratiladi. Shundan so`ng o`qituvchi o`quvchilarga yangi dars mavzusini tushuntiradi.
Mavzu yuzasidan chuqurroq tushunchalar berishga xarakat qildi.
Buning uchun esa 5-10 daqiqa yetarli xisoblanadi.Mavzu tushuntirilgandan keyin o`quvchilarning mustaqil ishlariga 20-22 daqiqa vaqt ajratiladi. O`tilgan mavzu yuzasidan savol javoblar uchun esa 3-4 daqiqa ajratiladi.
Shundan o`qituvchi o`quvchilarga uyga vazifalar beradi va uni tushuntiradi.
Buning uchun esa 2-3 daqiqa vaqt ajratiladi Darsni manashu tarzda rejalashtirib olinsa o`qituvchi o`tadigan mavzusi o`quvchilarga oson tushunarli va keng manoda o`quvchilar ongiga singdiradi.
Darsni bunlay rejalashtirib olish nafaqat tasviriy san`at darslarini o`tishda balki boshqa fanlarning xam o`tilishida keng qo`llash katta foyda beradi.
Darsning rivojlantirishi o`qituvchiga ancha yordam beradi. Xar bir mavzuni o`z o`z vaqtida o`tishga katta yordam beradi.
Xulosa:
Men Azimov Xurshid mana 4 yil davomida olgan bilimlarimni mustahkamlash uchun Bitiruv malakaviy ishimni tayyorladim. Men tanlagan mavzu “Tasviriy san`at darslarida O`rta Osiyo san`ati bilan tanishish” mavzusini oldim. Bu mavzuni olishimdan maqsad O`rta Osiyo san`ati bilan chuqurroq tanishish edi.
Men Malakaviy bitiruv ishimni bu yozish jarayonida juda ko`p ma`lumotlarga ega bo`ldim. Men Malakaviy bitiruv ishimni ilmiy raxbarim o`qituvchi O`taboyev Baxtiyor va katta o`qituvchi Sangirov Xonto`ra domillalar maslaxati bilan Men Malakaviy bitiruv ishimni yozdim.
Men Malakaviy bitiruv ishimni yozish jarayonida juda ko`p adabiyotlardan foydalandim Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan yozilgan “Jaxon moliyaviy iqtisodiy inqirozi O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari” asaridan va bir qancha san`at tarixiga ta`luqli kitoblardan foydalandim. Xukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ta`lim soxasidagi qarorlari va kadrlar tayyorlash milliy dasturi davlat ta`lim standlartlarida tasviriy san`at fani oldiga qo`ygan asosiy vazifalarni tasviriy san`at fanining fan va texnika taraqqiyoti davridagi axamiyati xaqida ma`lumotlar yozilgan. 
Germaniyada Uygonish davri san`ati.
XV-XVI asrlarda Germaniya. San`atda oqim va maktablar. XV asrda rangtasvir va grafika. Kitob bosish san`atining rivojlanishi. A.Dyurer (1471-1528) nemis Uyg`onish davrining buyuk san`atkori.
XVII asr Yevropa san`ati va madaniyatining umumiy xarakteri. San`atda aniq ifodalangan milliy maktablarning paydo bo`lishi, turli badiiy oqimlarning kurashi. Barokko. Klassitsizm. Realistik san`at.
XVII-XVIII asrlarda Fransiya.
XVII asrda Fransiya madaniyati. Falsafa, adabiyot va tasviriy san`atning rivojlanishi. Rassomchilikda turli oqim va yo`nalishlar. XVII asr 1-yarmida realistik oqim va klassitsizm. N. Pussen., K.Lorren ijodi. Me`morchilik. Rangtasvir. Sh. Lebren aristokratik saroy san`atining tipik vakili. XVIII asr absolyutizm va saroy madaniyatining inqirozi. Kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi. Ma`rifat asri. San`atdagi mavjud oqimlar. Me`morchilikda “Rokoko”. Rassomchilik va xaykaltaroshlik. A.Vatto, F.Bushe, O.Fragonar ijodi. Haykaltarosh Falkane ijodi. Amaliy san`at.
XX asr O`zbekiston tasviriy san`ati.Rossiyadagi siyosiy va iqtisodiy keyingi (1941-1945) o`zgarishlar va uning san`atga o`tkazgan ta`siri. o`zgarishlar va O`zbekistonga ko`rsatgan ta`siri (1917-1924). Rus rassomlarining O`zbekistonga kelishi. Birinchi to`garaklarning paydo bo`lishi. Rus rassomlarining O`zbekiston san`atiga katta hissa qo`shganliklari Usto Mo`min (Nikolayev), A. Volkov, P. P. Benkov, Zinaida Kavalevskaya, Nadejda Kashina, Baxrom Xamdamiylar ijodi.
Urushdan keyingi (1941-1945) o`zgarishlar va uning san`atga o`tkazgan ta`siri.
Hozirgi zamonaviy O`zbekiston san`ati. Mustaqillik san`ati. Me`morchilik va haykaltaroshlikda kiritilgan yangiliklar. Yangi me`morchilik komplekslarining vujudga kelishi. Shahar ko`rinishlari. Shu davrning yirik vakillari, ularning hayoti va ijodi hamda O`zbekiston san`atiga qo`shgan hissalari. Abdulxaq Abdullayev, Chingiz Axmarov, Ro`zi Choriyev, Ne`matQo`ziboyev, Malik Nabiyev, Damir Ro`ziboyev va boshqalar.
O`zbekiston san`ati XX asr boshlarida. SHo`ro davrida O`zbekiston tasviriy san`ati. Hozirgi zamon O`zbekiston san`ati.
Mustaqillik davri O`zbekiston san`ati. Me`morlikÍtasviriy va amaliy san`at. Me`morlik. Turkiston saroyi. Y. Xaldeyev loyihasi. “Navro`z” restorani (1995 y. R.Yoqubov, V. Ostroverxov, N. Batorin) “Oliy Majlis” (1997 y. V. Akopdjanyan). Temuriylar tarixi Davlat muzeyi (1995y. A.Turdiyev), Toshkent shahar hokimligi (1997 y. F. Tursunov).
Mustaqillik davri O`zbekiston haykaltaroshlik san`ati.
Navoiy yodgorligi, A. Temur haykali, Al-Farg`oniy haykali, Cho`lpon haykali. E. Aliyev, N. Bandeladze, V. Degtyarov, I. Jabborov, R.Mirtojiyevlar ijodi.
Mustaqillik davri O`zbekiston tasviriy san`ati.
Izentayev, B. Aytmurodov, A. Ikromjonov, Y. Tursunnazarov, A. Nuriddinov, M. Toshmurodovlar ijodi. Natyurmort va manzara janrining rivojlanishi. Milliy-romantik oqim namoyondalari: A. Mirzayev, R. Shodiyev, O.Qozoqov, I.Valixo`jayev, S.Raxmetovlar ijodi.
Mustaqillik davri amaliy bezak san`ati.
Badiiy kulolchilik. Farg`ona, Buxoro, Samarqand, Xorazm badiiy kulolchilik maktablari. Badiiy kandakorlik, zargarlik, ganchkorlik, yog`och o`ymakorligi va naqqoshlik. M.Madaliyev, E.Gostev, U. Xolmurodov va A.Ulumbekovalar ijodi. Usta Sh. Murodov, M. To`rayev, A. Ilxomov, S. Maxmudovlarning ijod yo`nalishlari. Lokli miniatyura va dizaynning rivojlanishi.
Tasviriy va amaliy san`at tarixi fanidan o`quv dasturlarini ilmiy o`rganib chiqish va tahlil qilish. Tasviriy va amaliy san`at tarixining davr bosqichlarini o`rganib chiqish va mavzular bo`yicha ma`ruzalar tuzish. Tasviriy va amaliy san`at tarixining barcha davr bosqichlariga ko`rgazmali qurollar ishlab chiqish. Tasviriy va amaliy san`at haykaltaroshlik asarlarini ilmiy tahlil qilish. Jahon va milliy tasviriy san`at durdonalarini ilmiy mushohada qilishni tashkil qilish.
XVII-XVIII asrlarda Yevropa san`ati.
XVII-XVIII asr Yevropada kapitalistik munosabatlarning avj olishi va feodalizmdan kapitalizmga utish jarayonining tugashida sungi boskich buldi. Ijtimoiy xayotdagi bu uzgarishlar bevosita san`at tarakkiyotiga uz ta`sirini utkazdi. Fan, san`at va madaniyat gurkirab usa boshladi. San`atta real xayotni tasvirlash rivojlandi. Ozodlik goyalari, shakllanib kelayotgan burjua parokandaligini, feodalizm kirdikorlarini oshib tashlash bu davrda kupgina san`atkorlar asarlarining goyaviy mazmunini belgiladi.
San`at majmuasining kengayishi uning yangi tur va janrlarini maydonga keltirdi. Portret, natyurmort, manzara, mayshiy janr kup san`atkorlarni uziga torta boshladi. Xaykaltaroshlikning yangi ifoda vositalarini izlab topdilar, gravyura san`ati shakllandi. Sotsial kuchlarning uz-ora kurashining rivojlanishi esa san`atta turli goyaviy badiiy okimlarni vujudga keltirdi. Shunday uslublardan biri barokko okimidir. Barokko uslubida yaratilgan san`at asarlarida xayot moxiyati kurash xarakati orkali aks ettiriladi. Unda ekspressiv chiziklari va yorug sgoyalar uta keskin formada olingan bulib, ular asar kompozitsiyasining ta`sir kuchini yanada oshiradi.
Italiyalik rassom L.Berni xaykallarida me`mor Borromning binolarida, flandriyalik rassom P.Rubens kartinalarida barokko uslubining uziga xos tomoni namoyon bulgan. Klassitsizm okimida esa xamma narsa xotirjam va ulugvor. Uning namoyondalari uygonish davri ijodkorlari singari antik va yukori uygonish davri an`analarini kabul yetib, uni rivojlantirishga xarakat kildilar. Lekin shu bilan birga klassitsizm vakillari utmish san`ati badiiy shakl va obrazlarini uzlari yashab turgan davr mazmuni bilan tuldirishga, boyitishga xarakat kildilar. Bu urinda Nikola Pussen asarlari, Klod Lorren manzaralari, Jak Sufflo binolari dikkatga sazovardir.
Klassitsizm okimi XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmigacha davom etti va uzida davr ruxini ifodaladi. XVII – XVIII asr realistik san`atning yetakchi uringa chikishi bilan izoxlandi. Bu davrda yaratilgan asarlarda inson uzining butun borligi bilan namoyon bula boshlaydi. Uning xayoti xis-tuygulari, xayotga bulgan estetik munosabati san`atkorlar ijodida uzining badiiy ifodasini topa boshladi. Italiyalik rassom Diyego Velaskess, Gollandiya rassomlari – Rembrant va Frans Xals, italiyalik rassom Karavadjo, fransuz rassomi Sharden va boshkalar ijodida bu uzgarishlar yakkol kuzga tashlanadi. Inson guzalligi, uning oliy janobligi va yuksak ma`naviyligi Rembrant asarlarining moxiyatini tashkil etadi.Uning asarlaridagi chukur falsafiy mazmun kishi kalbiga kuvonch baxsh etadi. Rembrant rangtasvir va ofort soxosida, kanday mavzuda (diniy, diniy-xayotiy) ishlashdan kat`iy nazar insonni kuylashga, uning ma`naviy pokizaligini va jismoniy guzalligini oshishga intiladi.
Insonlar orasidagi nozik munosabatlarni tasviriy san`at vositasi orkali keng tamoshabinga yetkazishga xarakat kiladi. Rembrant umrining sungi yillarida yaratgan «Okpadarning kaytishi» asarida xayot va inson tugrisidagi tushunchalar uz xayotiy tajribalariga tayanib, ota oyoklariga yikilgan ugil obrazi orkali xayotning murakkabligi, uni bilish va unga tugri yul topa olish nechoglik ogir ekanligini ochib beradi. Boshiga ogir kun va tashvishlarni solishiga karamay uz uglini bagriga basayotgan ota obrazi orkali mexribon, insonlarga fakat yaxshilik istagan mu`tabar inson kiyofasi gavdalanadi.
Bu asarlardan boshlab inson mexnati guzalligi san`atkorning dikkatini torta boshladi. San`atkorlar mexnat mavzusida yirik asarlar yarata boshladilar. Yevropa san`atida Diyego Velaskes birinshi bulib, mexnat guzalligini shoirana, kutaringki ruxta talkin etti. Uning «Gilam tukuvchilar» deb nomlangan asari ana shunday asarlaridan dastlabkisidir. Rassom oddiy kundalik xayotta insonlarning xotirjam mexnati orkali ularning baxt xakidagi arzularini kura oldi. Kompozitsiyada kishilarning tabiiy xoldagi xotirjam mexnati, ularning jismoniy bakuvvat gavdalari ishonarli talkin etgan. Xonani tuldirib turgan nur esa bu tinich asoyishta xayot guzalligini yanada burttiradi.
XVII-XVIII asrda ijtimoiy xayotda sodir bulgan uzgarishlar me`morchilik oldiga xam kator muammolarni kuydi. Bu davrdan boshlab cherkov kurilishi xajmi kamaydi, uning urnini fuxaro me`morchiligi egallay boshladi. Shaxar loyxalashtirilishiga aloxida e`tibor berila boshladi, shaxarda me`morchilik ansambllari paydo buldi. Turmushta guzal buyumlarga intilish kuchaydi. Tevarak-atrof guzalligiga e`tibor berish, bog-park san`atini maydonga keltirdi. Bu birga dekorativ xaykaltaroshligi xam rivoj topdi.
XX asr boshlarida O`zbekiston san`ati tarixi
XX asr boshlarida Urta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi, san`atda xam uz ifodasini topdi. Buni dekorativ amaliy san`at asarlaridagi kompozitsiyalarda, ularning syujet va motivlarida, real xayotning tasvirlanishida, voke`likni ustalar tomonidan real tasvirlashga intilishlarida kurish mumkin. Bunday uzgarishlar rus va uzbek me`morchilik san`ati ananalarning bir-biriga yakinlashishi va kushilishi natiyjasida paydo bulgan yangi uslublarda xam namoyon bula boshladi. Realistik dastgox san`ati maydonga keldi. Buni birinchi bulib, XIX asrning 40-yillaridan boshlab Urta Osiyoga kela boshlagan rus badiy maktabining talabalari boshlab berdilar. Bu borada rus rassomlari A. Karazin, I. Kazakov, S.P. Yudin, R. Zommer, 1hh6 yilgi kurgazmada Toshkentlik Tuxta-Sodik Xujayevning alebasterdan ot va kiyik xaykalchalarining kuyilishi, 1915 yil bosmadan chikkan
Siddikiyning «Kurugli» epik poemasiga ishlagan grafik illyustratsiyalarining yuzaga kelishi davr takozosi edi. Uzbekistonda san`atni tagrib etish, kurgazmalar uyushtirish, muzeylarni milliylashtirish kabi ishlar amalga oshirildi. 191h-g`0 yillarida Toshkent, Samarkand shaxarlarida badiiy maktablar ochildi. Ularga kuplab maxalliy yoshlar jalb etildi. Bunda rus va boshka milliy rassomlar faol ishtirok etdi.
Shu bilan birga uzbek xalk san`atini urganish orkali rassomlar xakikiy milliy san`at namunasini yaratishga, uz asarlarida davrning muxim vokealarini aks ettirishga xarakat kildilar. Shuday rassomlardan biri O.K. Tatevosyan buldi. Korovinning shogirdi bilan bu rassom 1915 yil birinchi bor Uzbekistonga keldi. Uning serjilo tabiati, boy me`morchilik yodgorliklari yosh rassomni uziga maxliyo etdi. Uzbekistonda uz ijodiy izlanishlari uchun katta imkoniyatlar borligini xis kilgan rassom ukishni bitirgach, butunlay Uzbekistonga kuchib keldi va uning sermaxsul ijodini boshladi, yosh rassomlarga murabbiylik kildi. Uning ilk ijodidagi asarlar asosan Samarkandga bogishlangan.
Gavjum kuchalar, noz-ne`matga boy bozorlar, choyxonalar rassomning kupgina asarlarining mazmunini tashkil etdi. Xalk milliy san`at namunalarini urgandi. Asarlarida Uzbekistonda bulayotgan uzgarishlarni, odamlarning mexnatga bulgan munosabati badiiy ifodasini topa boshladi. Usha yillari Uzbekistonda bir kator iste`dodli rassomlar yashab ijod kilganlar. Bular ichida Fargonada tugilib usgan Aleksandr Volkovning asarlari juda rang-barang va falsafiy mazmunga boy. Voronejdan kelgan va butun umr Toshkentda yashab ijod kilgan Usto Mumin (Nikolayev) bir kator ajoyib nafis, lirik, shoirona asarlar yaratdi. Davr kayfiyati, kishilarning xayetga bulgan yuksak munosabati uning asarlarida uzining xakikiy poetik ifodasini topdi. Uning shunday asarlari ichida «Baxor», «Bedanaboz», «Dustlik», «Muxabbat», «Kuyev», «Choyxonachi» kabilardir.
Uzbekistonda samarali mexnat kilgan rus rassomlaridan biri Pavel Petrovich Benkov edi. U uzbek san`atining rivojlanishiga, milliy kadrlar yetishib chikishiga katta xissa kushdi. U Buxoro, Xeva, Samarkand xakida juda kup polotnolar ishlagan. Bular asosan yarim manzara va yarim maishiy janrda bulib, ularda rassom kundalik xalk turmishini kadimgi nodir me`morchilik fonida ustalik bilan ta`svirlaydi. Ajoyib ayollar obrazini xam yaratadi. «Dugonalar», «Dutorchi kiz» deb nomlangan asarlar dustlik mavzusida yaratgan ilk asarlaridir. g`0-q0 yillaridan boshlab milliy rassomlar kurina boshladi. Ular uzlarining dastlabki asarlari bilan respublika badiiy kurgazmalarida ishtirok etib, badiiy xayotni yanada jonlantirdilar.
Bu yillarga kelib san`at mavzusi kengaydi. Dustlik, tinchlik, mexnat guzalligini kuylovchi asarlar yaratildi.
Iste`dotli yosh rassom Baxrom Xamdamiyning “Ish tugadi” deb nomlangan kartinasi shu davrda kishilar ongida sodir bulgan uzgarishlar uz ifodasini topdi. Shu bilan birga Lutfulla Abdullayevning “Yosh shoir-uyidagi uchrashuv” deb nomlangan asar yoshlar orasida san`at va ma`rifatga intiluvchi yoshlarning fazilatlarini ochib berishga bagishlangan. Bu yosh rassomlar Uzbekiston san`atning tarakkiyotiga solmokli xissa kushdilar.
Ikkinchi jaxon urushi yillari uzbek rassomlari uchun katta sinov buldi. Ular goyaviy jixatdan chinikdilar. Ular front galabasi uchun ragbatlantira oladigan asarlar yaratishga xarakat kildilar.
Urush yillarida Uzbekistonga evakuatsiya kilingan Moskva, Leningrad, Kiyev, Xarkov badiiy institutlari, ular bilan birga kelgan yetuk san`atkorlar- D. Moor, V. Favorskiy va boshkalar respublika badiiy xayotini jonlantirishga kumaklashdilar. Urush tugagach, tinchlik yillari uzbek san`ati xam uz rivojlanishida yangi boskichga kadam kuydi. Inson guzalligi, tabiat ulugvorligi rassomlarimiz polotnosida uz ifodasini topa boshladi.
Bu urushdan keyingi yillarda yaratilgan A. Abdullayevning, A. Xidoyatov portreti, T. Oybek, L. Abdullayevning “Koxramonni kutib olish” U. Tansikboyevning “Kayrokum GESida tong”, R. Axmedovning “Onalik uylari”, R. Timurovning “Samarkand”, Y. Ilizarovning “Uzbekiston san`atkorlar guruxi portreti”, N. Karaxonning “Oltin kuz”, V. Fadeyevning “Sokchi ayol”, M. Saidovning “Xirmonda”, Ch. Axmorovning devoriy rasmlari va boshkalar uzbek san`ati tarixida uzlarining munosib urnini egallaydi. Respublika rassomlari bu davrdan boshlab, barcha kurgazmalarda faol ishtirok etib, san`atimiz ta`sirchanligi ortib borayetganini namoish etdilar. Bizning rassomlar kuplab kurgazmalarda katnashdilar.
60-o`0 yildan boshlab, uzbek san`ati yangi pogonaga kadam kuydi. Bu davrda fakat keksa rassomlar ijodidagina emas, balki yoshlar ijodida xam yangi ifoda vositalarini izlash, asarlarini talkin etishda uning emotsional tomoniga e`tibor berish kuchayganligi yakkolkuzjga tashlandi.
Buni B.Boboyev va R. Choriyevlarning kartinalarida, T. Muxammedovning karikaturalarida, F. Grishchenkoning, X. Xusniddinxujayevning xaykallarida kurish mumkin. Uzbek san`ati zafarlari yulni bosib utdi.