O‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi personalni boshqarish kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma Qayta ishlangan uchinchi nashr Toshkent «iqtisod-moliya»

tamoyillari chizmasi
— 
inson resurslarini boshqarishning vazifalari, roli protses-
sual aktivatordan ma’lumotlar to‘plash va ishlov berish, inson 
re surslarini tanlash va foydalanishdagi muhim aktivatorga 
aylanadi;

---

83
— 
malaka oshirishdagi asosiy mezonlar uning xilma-xilligi 
va kengligi, aniq natijalarga erisha olishi, dinamizm, komandada 
ishlay bilishi, mo‘ljal olishi va ishchanlik axloqidir;
— 
ishchilarning texnologiya jarayonida ishtirok etish 
prinsipi bo‘yicha. Ishchilar mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha 
asosiy va yordamchi ishchilarga bo‘linadi, MTX — rahbarlarga, 
mutaxassislarga va texnik ijrochilarga bo‘linadi;
Ish muddati bo‘yicha: doimiy, mavsumiy va muvaqqat 
(vaqtincha) xodimlar.
1.5-jadval
Inson resurslarini boshqarish vazifalari dinamikasi
An’anaviy vazifalari:
IRB ning kelgusi vazifalari:
· lavozimning o‘ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olib yollash;
· korporativ strategiyaning inson 
resurslari strategiyasiga aylanishi;
· mehnat mazmuniga baho 
berish;
· yangi tashkiliy tuzilmalar tashkil etish. 
Korxona va tashkilot strategiyasi va 
madaniyatiga mos keladigan ish bilan 
band kishilarni tanlash;
· attestatsiyadan o‘tkazish va 
mukofotlarni taqsimlash;
· korxona strategiyasiga mos keluvchi 
motivlar tizimini loyihalash va uni 
amalga oshirish;
· malaka oshirish;
personalni rivojlantirish va boshqarish 
tizimini loyihalash hamda avj oldirish;
· mehnat munosabatlari.
· ishtirok etish va hamkorlikni 
rivojlantirish. Tashkiliy o‘zgarishlarga 
ko‘maklashish. Diversifikatsiya 
qilingan ish kuchi potentsialidan to‘liq 
foydalanish.
Moddiy ishlab chiqarish sohasining barcha xodimlari ikki 
guruhga bo‘linadi: a) asosiy faoliyatda band bo‘lgan personal. 
Sanoatda bu xodimlar sanoat ishlab chiqarish personalini tashkil 
etadi; b) asosiy bo‘lmagan faoliyatda ish bilan band yoki boshqa 
personal. Bu kategoriyaga korxona tarkibiga kiradigan nosanoat 
tashkilotlari personali kiradi.

---

84
Korxonaning ijtimoiy tizimi qonuniy ravishda ikkita 
asosiy kichik tizimga: boshqaruvchi va boshqariluvchi kichik 
tizimlarga bo‘linadi. Shunday qilib, boshqaruvchi personal 
personalni boshqarish subyekti, obyekti esa, ishlab chiqarish 
personali sifatida maydonga chiqadi. Saralash asosida ishlovchi 
boshqaruvchi personalga, ya’ni obrazli qilib aytganda, «oq 
yoqalilar»ga — menejerlar va ma’muriy xodimlar, aqliy mehnat 
xodimlari va mutaxasstislar, shuningdek, idora xodimlari 
kiradi. Bevosita ishlab chiqarishda band bo‘lgan va texnologiya 
jarayonini amalga oshirishda ishtirok etadigan personalga, 
ya’ni «ko‘k yoqalilar»ga menejment amaliyotida ko‘proq 
asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi guruhlarga taalluqli 
bo‘lmagan barcha ishchilar kiritiladi.
Shuni ham aytish kerakki, korxonalarda muhandis-texnik 
xodimlar va xizmatchilarning ma’muriy-boshqaruv va ishlab 
chiqarish personaliga bo‘linishi ancha shartlidir. Masalan, 
korxona garajining mudiri — ma’muriy, transport sexining 
boshlig‘i — ishlab chiqarish personali hisoblanadi. O‘z 
navbatida, boshqaruvchi personal muhandis-texnik xodimlar 
(MTX) va xizmatchilarga bo‘linadi. Muhandis-texnik xodimlar 
kategoriyasiga ishlab chiqarish jarayoniga rahbarlik qiluvchi 
shaxslar, xizmatchilarga ishlab chiqarish jarayoniga texnik 
xizmat ko‘rsatishni amalga oshiruvchi shaxslar kiradi. Bu xildagi 
bo‘linishni ham muvaffaqiyatli deb bo‘lmaydi, chunki bir-biriga 
o‘xshash lavozimlarga turli kategoriyadagi shaxslar kirib qolishi 
mumkin. Masalan, reja bo‘limining boshlig‘i — MTX, moliya 
bo‘limining boshlig‘i esa, xizmatchi hisoblanadi. Boshqaruv 
xodimlari tasnifini ular oldidagi maqsadlarga qarab bir necha 
prinsipga bo‘lish mumkin.
Ma’muriy-huquqiy prinsip xodimlarni egallab turgan 
lavozimiga qarab farqlashni nazarda tutadi: zavod direktori, sex 
boshlig‘i, bosh rejachi, bosh buxgalter va h.k.

---

85
Funksional prinsip boshqaruv xodimlarini kasblar 
(mutaxassisliklar) bo‘yicha guruhlarga bo‘lishni nazarda tutadi.
Boshqaruv apparati ishini takomillashtirish tajribasi 
mehnatni ilmiy asosda va zamonaviy tashkiliy-texnik asosda 
tashkil etish, boshqaruv xodimlarini mehnat xarakteriga qarab 
xodimlar kategoriyasiga bo‘lishga yana bir yondashuvni paydo 
qildi:
— takrorlanib turadigan, muayyan qoidalar va texnik shartlar 
bilan tartibga solib turiladigan mexanik ishlarni bajaruvchi 
xodimlar. Ularga ish boshqarish personali va qisman mas’ul 
ijrochilar bajaradigan vazifalar (masalan, hujjatlarni ro‘yxatga 
olish, nusxa ko‘chirish) kiradi;
— 
asosan bir-biriga o‘xshash siklga kiradigan, takrorlanib 
turadigan ishlar majmuini bajaradigan xodimlar, mas’ul ijrochilar 
bajaradigan faoliyatning ko‘pgina turlari shunday xususiyatga 
ega bo‘ladi (masalan, xodimlarga ish haqini hisoblash, mehnat 
bo‘yicha korxona va tashkilotning ichki rejalarini ishlab chiqish 
va h.k.);
— 
takrorlanib turmaydigan ishlarni bajaradigan yoki uzoq 
muddat ijro etiladigan ishlarni bajaradigan xodimlar. Bunday 
ishlarni asosan rahbarlar va qisman mas’ul ijrochilar bajaradilar 
(masalan, o‘z qaramog‘idagi obyektlarni o‘rganish).
Zamonaviy korxonaning tuzilishi quyidagichadir:
1. Korxona xodimlari.
2. Boshqaruvchilar (menejerlar).
3. Aksiyadorlar.
4. Direktorlar kengashi. U firmaning faoliyati uchun va firma 
strategiyasi darajasida boshqaruvga oid qarorlar qabul qilinishi 
uchun to‘liq javobgar bo‘ladi, (15–20 kishi).
5. Firmaning faoliyat ko‘rsatishidan manfaatdor bo‘lgan 
guruhlar yoki tomonlar.

---

86
Boshqaruvchi personalni batafsil o‘rganish aslida 
uni tasniflashga doir g‘arbiy mezonlarga mos keladi va 
vatanimizdagi tashkilotlar uchun boshqaruvchi personalning 
mavjud kategoriyalarini ajratib ko‘rsatishga imkon beradi:
1. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning rahbarlari va 
ularning o‘rinbosarlari.
2. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tarkibiy 
bo‘linmalarining rahbarlari, bosh mutaxassislar.
3. Iqtisodiy vazifalarni amalga oshiradigan mutaxassislar.
4. Ishlab chiqarishni muhandislik-texnik jihatdan 
ta’minlovchi mutaxassislar.
5. Xizmatchilar lavozimlari (ular hujjatlarni hisobga olish, 
nazorat qilish, rasmiylashtirish, xo‘jalik xizmati ko‘rsatish bilan 
band bo‘ladilar).
Har bir lavozim ta’rifi o‘ziga muayyan malaka talablarini, 
ya’ni ta’lim darajasi va amaliy ish stajini qamrab oladi.
«Mehnat munosabatlari sohasidagi Amerika qonunchiligi 
yollanma personalni ikki kategoriyaga bo‘ladi. Birinchi 
kategoriyaga oddiy ijrochilar, ikkinchi kategoriyaga «ma’muriyat 
vakillari»: butun boshqaruvchi personal (menejerlar), 
shuningdek, kadrlar xizmati, soqchilik va xavfsizlik xizmati 
xodimlari kiritilgan.
AQSH va Buyuk Britaniyadagi boshqaruvchi personalga o‘z 
oldiga qo‘yilgan vazifani bajarish uchun boshqalar ishini tashkil 
etuvchi, muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi har qanday 
yollanma xodim kiritiladi, (1.16-chizmaga qarang). Ushbu 
holat bunday xodimlarni tanlash va tayyorlash usullaridagi, 
ular mehnatiga baho berish va mukofotlash shakllaridagi ayrim 
umumiy jihatlarni oldindan belgilab beradi. Shu bilan birga, 
har turli boshqaruv vazifalarini bajarish talablaridagi va real 
mazmunidagi farqlar shu qadar kattaki, bu kasb kategoriyasining 
«yuqori» va «quyi» qismlari haqiqatda turli ijtimoiy qatlamlar 
va ijtimoiy sinflarga taalluqlidir.

---

87
1.16-chizma. Buyuk Britaniyada bandlikning