O‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi personalni boshqarish kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma Qayta ishlangan uchinchi nashr Toshkent «iqtisod-moliya»

Xodimlarga bo‘lgan ehtiyoj va uni qondirish
manbalarini aniqlash
Xodimlarga bo‘lgan ehtiyoj va uni qondirish manbalarini 
aniqlash masalasi korxona tizimi, mahsulot nomenklaturasi va 
sifati texnologiyasi, ishlab chiqarish, mehnat va boshqarishni 
tashkil qilishda kutilayotgan o‘zgarishlar, shuningdek, ichki 
va tashqi mehnat bozorlarining holatidan kelib chiqib, perso-
nal ning adekvatligini tahlil qilish va uning dinamikasini 
istiqbollash natijalari asosida hal qilinadi. Ayniqsa, ba’zi 
ishlab chiqarishlar aholi uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab 
chiqarish va korxonalarni xususiylashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
personaldagi o‘zgarishlarning istiqbollari ancha dolzarbdir. 
Xodimlarning talab qilinayotgan sonini aniqlashda kerak bo‘lgan 
yo‘naltiruvchi kuchlar mo‘ljal bo‘lib, mahsulot va bajarilayotgan 
funksiyaning sermehnatligi bilan hisoblanadi. Buning uchun 
shunga mos normativ-me’yoriy materiallar, shuningdek, 
rivojlangan mamlakatlar ilg‘or tajribasining ma’lumotlaridan 
keng foydalaniladi.
Bozor sharoitlarida personalni shakllantirishda ikki 
muhim sifat – barqarorlik va safarbarlikka asoslangan yangi 
yondashuvni qo‘llash mumkin bo‘ladi. Masalan, korxona 
doimiy shtatni yetakchi mutaxassislar bilan chegaralab, qolgan 
xodimlarni kerak bo‘lishiga qarab tashqi bozordan jalb qilganda 
shunday qaror qabul qilinishi mumkin. Vaqti-vaqti bilan 
davriy holda personalni almashtirib turuvchi xorijiy mamlakat 
korxonalari tajribasi mavjud bo‘lib, undan O‘zbekiston sharoitida 
ham foydalanish mumkin. Shu bilan prinsipial yangi, egiluvchan 
kasblar va lavozimlarni shakllantirish tizimiga xodimlarni 
tanlash, joy-joyiga qo‘yish va ishlatish asosida korxonaning 
aniq vazifalari va undagi mavjud inson resursini anglagan holda 
o‘tish uchun sharoitlar yaratiladi.
Korxona xodimlarini yollash va bo‘shatish, ularning 
imkoniyatlari va faoliyat natijalarini baholash, ularning sifat 
darajasini oshirish kabi vazifalar xodimlarning shaxsiy tarkibini 
shakllantirishga kiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida xodimlarni yollash va 
bo‘shatishning tabiiy shakli xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi 
bitimni ifodalovchi mehnat shartnomalarini (kontraktlarni) tuzish 
va to‘xtatishdir. Kelishuv quyidagilarni: ish beruvchi tomonidan 
belgilanadigan va xodim tomonidan bajarishga qabul qilinadigan 
ishlar, funksiyalar, topshiriqlar (majburiyatlar)ning tarkibi va 
mazmuni; kontraktni bajarish shartlari va rejimlari; xodimni 
sug‘urta qilish va ijtimoiy ta’minlash; mehnatga haq to‘lash va 
boshqa to‘lovlarni nazarda tutadi. Ish beruvchining ehtiyojlari va 
xodimning manfaatlarini hisobga olib shartnomada xodimning 
ish kuni yoki haftasining reglamentlangan davomiyligi bo‘yicha 
emas, balki uning uchun individual (shaxsan) belgilangan ish 
rejimi va bo‘sh vaqtiga mos holda bandligi ko‘zda tutilishi 
mumkin. Kontraktda mehnat funksiyalari (lavozimlari)ning 
murakkabligini reyting usulida xodim o‘zini-o‘zi baholashi 
maqsadga muvofiqdir.