O’rta Osiyo xalqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida. Reja: O‘rta Osiyoga arablar istilosining boshlanishi Xalifalik davrida iqtisodiy va madaniy

---

O’rta Osiyo xalqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida. 
Reja: 1. O‘rta Osiyoga arablar istilosining boshlanishi 2.Xalifalik davrida iqtisodiy va madaniy 
o`zgarish 3.Xalifalikka qarshi xalq qo`zg`alonlari
Tayanch tushunchalar: Abruy qo’zg’aloni, Arab xalifaligi, Ummaviylar, Abbosiylar, Qur’on, arablar 
istilosi, Movarounnahr, soliq siyosati, Muqanna, islom dini.
Arablar istilosi va hukmronligi davrida O’rta Osiyo. VI asrning oxiri va VII asr boshlarida (ya’ni islom 
dinining vujudga kelishi arafasida) Arabiston yarim orolida Somiy (semit) qavmiga mansub arab 
qabilalari tarqoq holda yashadilar. Ular o’rtasidagi mavjud ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot 
darajasi bir xil emas edi. Arablar asosan ko’chmanchi, Chorvachilik bilan hayot kechirgan. 
Ko’chmanchilar badaviylar deb yuritilgan. Vohalardagi aholi dehqonchilik bilan shug’ullangan. Dengiz 
bo’ylari, vohalarda, xususan, yarim orolning Qizil dengizga tutash Hijoz vohasi va janubiy Yamanda 
ahvol birmuncha boshqacharoq bo’lib, bu hududlarda arab qabilalari asosan o’troq hayot kechirgan, 
savdo-sotiq, hunarmandchilik ham ancha rivoj topgan edi. Ayniqsa Hijozning bosh shahri-Makka xalqaro 
karvon savdosining muhim markazi hisoblangan. Muhammad alayhissalom 570-yil 27 avgustda Makka 
shahrida Quraysh qabilasining Hoshimiylar xonadonida dunyoga keldi. Uning bobosi Abumutallib 
Makkadagi Ka’ba ibodatxonasi kalitining nigohboni (saqlovchisi) bo’lgan. Muhammad (sav) 
go’dakligidayoq yetim qolgan. Tug’ilmasidan avval otasi-Abdulloh, 6 yoshligida esa-onasi Omina vafot 
etgan. U dastlab bobolari, so’ng amakilari Abu Tolib qo’lida tarbiya oladilar. Muhammad (sav) 
amakilarining maslahatiga ko’ra badavlat savdogar ayol Xadicha binti Xuvaylidning savdo ishlariga 
boshchilik qiladi va 25 yoshlarida unga uylanadi, Xadicha bu davrda 40 yoshda edilar. Muhammad ibn 
Abdullohislom dini va birinchi musulmonlar jamoasi asoschisi sifatida 40 yoshida, ya’ni 610 yilda 
payg’ambarlik faoliyatini boshlab, islom dini dastlab o’ziga yaqin bo’lgan kishilarga so’ngra aholi orasida 
targ’ib qila boshladi. Bu ta’limot aholining barcha qatlamlari manfaatlariga mos bo’lib, tez orada birinchi 
navbatda shahar ahli ichida tarqala boshlaydi. Lekin yangi din tarafdorlarining ahvoli ularning 
e’tiqodlariga ko’ra og’irlashib borgandan so’ng bir qism musulmon aholi Habashistonga, ba’zilari 
Shimolga qarab ketishga majbur bo’ldilar. Muhammad ham o’ziga qarshi turgan quraysh qabilasi 
a’zolarining ta’qibi kuchayib ketgach 622 yil 16 iyulda (ba’zi adabiyotlarda 15 iyul deyiladi) o’zining eng 
yaqin do’sti va safdoshi Abu Bakr bilan Makkadan Madinaga ko’chishga majbur bo’ladi. Bu arab tilida 
«hijrat» deb atalib, shu kundan boshlab musulmon olamida qabul qilingan hijriy yil boshlanadi. Hijriy yil 
hisobi 2 xil bo’ladi: hijriy-qamariy, ya’ni oy hisobi bo’yicha va hijriyshamsiy, quyosh hisobi bo’yicha 
belgilanadi. Madinada Muhammad o’z ta’limotini davom ettiradi. Muhammad binni Abdulloh hayotining 
oxirlariga kelib 630 yilda ko’p sonli arab qabilalarining islom bayrog’i ostida birlashuvi negizida yagona 
davlatga asos soldi. Mazkur davlat Yamandan Sino yarimoroligacha, Qizil dengiz sohillaridan Markaziy 
Qum sahrosigacha cho’zilgan yerlarni o’z ichiga olar edi. Bu davrdanboshlab Makka islim dini 
markaziga, Ka’ba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylandi. 632 yil 25 yanvarda Makkayi 
Mukarramaga so’nggi hajga safar qilgan Muhammad alayhissalom haj safaridan so’ng qattiq betob bo’lib 
qoladilar. U kishi betobligida Ka’ba masjidiga imomlikni o’tashni qaynotalari Abu Bakrga topshiradilar 
(622 yilda Xadicha vafotidan so’ng Abu Bakrning qizi Oyshaga uylangan edi). Muhammad alayhissalom 
nasroniy yil hisobida 632 yil (hijriy yil hisobida 10 yili) 25 mayda o’z uylarida vafot etadi. 
Payg’ambarimiz vafotidan so’ng u kishining ishonchli noiblari yoki o’rinbosarlari (arabcha xalifalar) 
davlatni boshqarganlar. Ana shu tariqa tarixda «Arab xalifaligi» (632-1258) paydo bo’lgan. Islom 
musulmonlarida asosan ilk to’rt xalifa alohida ahamiyatga ega. Bular – Abu Bakr Siddiq (632-634), 
Hazrati Umar (634-644), Hazrati Usmon (644-656) va Hazrati Ali (656-661). Ular «alXulafo arroshidun» 
(to’g’ri yo’ldan boruvchi xalifalar) degan nom oldilar1. Narshaxiyning yozishicha, 673 yilning kuzida 
xalifa Muoviya I (661-680)ning farmoni bilan Xuroson noibi Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib 
o’tib Buxoro viloyatiga bosib kiradi, Poykand va Romitonni egallab, Buxoro shahrini qamal qiladi. Bu 
jangda arablar g’olib keladilar. Arablar o’z foydasiga sulh tuzib, yuz ming (bir lak) dirham hajmida boj 
undirib, katta o’lja bilan orqaga qaytishgan. 676 yili Xurosonning yangi noibi Said ibn Usmon boshliq 

---

arablar Buxoro va Samarqandga yurish qiladi. Buxoro malikasi Xo’takxotun o’z qo’shini bilan arablarga 
qarshi chiqdi. Bu jangga So’g’d, Kesh, Nasafdan harbiy qo’shin yordamga kelgan. Ammo so’g’dliklar 
jang maydonini tashlab chiqib ketganlaridan so’ng malika kattagina boj to’laydi. Said ibn Usmonning 
Samarqandga qilgan yurishida Muhammad payg’ambarning jiyani Qusam ibn Abbos ibn Abdul - 
Mutallib ishtirok etadi. Lekin u Samarqand Namozgohida halok bo’ladi. U keyinchalik Shohizinda 
(«Tirik shoh») nomini olgan qabristonga dafn etiladi. Samarqand 1 oy davomida qamal qilinadi. 
So’g’dliklar jasorat bilan qarshilik ko’rsatadilar. Said ibn Usmon so’g’dliklar bilan sulh tuzishga majbur 
bo’ladi. U Samarqanddan 30000 kishini asirga olib, orqaga qaytadi va yo’l - yo’lakay Termiz shahrini 
ham istilo etadi. 680 yilda xalifalik taxtini egallagan Yazid I 683 yilda vafot etdi. Bundan so’ng toju - 
taxt uchun kurash boshlanib ketadi. Bunday vaziyatda arablar yana Movarounnahrga hujum qilishdan 
deyarli to’xtab, o’z ichki nizolari bilan band bo’lib qoladilar. Xalifa Abdulmalik ibn Marvon (685-705) 
davrida ichki nizolarga chek qo’yildi. Arablar yana o’z e’tiborini Movaraunnahrga qaratdilar. 704 yili 
xalifa Qutayba ibn Muslimni Xurosonning yangi noibi etib tayinladi va uning zimmasiga butun O’rta 
Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasini yukladi. 705 yildan bu hududni xalifalikka butunlay 
qo’shib olish va zabt etishning ikkinchi davri boshlandi. Bu paytda O’rta Osiyodagi siyosiy parokandalik 
va kichik davlatlar o’rtasida tez-tez nizolarning bo’lib turishidan Qutayba unumli foydalandi2. O’z harbiy 
yurishlarini Qutayba 705 yil Balx viloyatini bosib olish bilan boshladi. Balxdan tashqari u
Chag’oniyon, Shuman va O’rta Osiyoning janubidagi kichik viloyatlarni o’ziga bo’ysundiradi. 
Chag’oniyon hokimi Tish arablar tomoniga o’tib ketadi. Qutayba jo’nab ketishi oldidan shaharda o’z 
ukasi Abdurahmon ibn Muslim boshliq yaxshi saralangan qo’shinni qoldirib ketadi. Ammo Sug’d 
aholisining qarshiligi bu bilan tugamaydi. Al-Yaqubiyning yozishicha, 712 yil kuzida Samarqandda arab 
noibiga qarshi qo’zg’olon ko’tariladi. Ularga turklar yordam beradi. Faqatgina 713 yil bahorida 
Qutaybaning yetib kelishi bilan shahardagi qo’zg’olon bostiriladi. Mug’ tog’idan topilgan hujjatga ko’ra 
Qutayba o’zining keyingi yurishlarida Shosh, Farg’ona va Turkiy hoqonlik qo’shinlaridan iborat yana bir 
harbiy ittifoqning qarshiligiga duch keladi. Sug’d, Choch, Farg’ona ittifoqiga Panjikent hokimi 
Devashtich ham qo’shiladi. Shunday bo’lsa-da, Qutayba 713 yilda Choch vohasini, 715 yilning boshida 
esa Farg’ona vodiysini uzil-kesil bosib oldi. Xullas, 713-715 yillarda Qutayba ibn Muslim Qashg’argacha 
bo’lgan yerlarni egallaydi. Ana shu tariqa u O’rta Osiyo yerlarini zabt etib, Xitoy hududigacha cho’zilgan 
o’lkada yashayotgan xalqlarni islom diniga kiritadi. U hamma viloyatlarga arablardan bo’lgan amirlarni 
noib etib tayinlaydi. Biroq uning faoliyati uzoqqa chuzilmadi. 705 yilda arab xalifaligi taxtini egallagan 
Volid 715 yilda vafot etdi. Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdulmalik (715-717) chiqdi. Qutayba 
Sulaymonga nisbatan g’animlik munosabatida bo’lib, unga isyon ko’tardi. Natijada bu isyon 
muvaffaqiyatsiz tugab, 715 yil Farg’onada askarlar tomonidan Qutayba o’ldirildi. Shunday qilib, o’n yil 
davomida olib borilgan doimiy kurashlar natijasida Movarounnahr xalifalik tarkibiga kiritildi. Buning eng 
asosiy va bosh sabablari quyidagilardan iborat: Birinchidan, o’lka xalqlari o’rtasida ijtimoiy - iqtisodiy 
va siyosiy birlikning bo’lmaganligi va tarqoqlikning mavjudligidir. Arablar Movarounnahr yerlariga 
bostirib kelgan paytda o’lkada bir-biriga dushman bo’lgan 15 dan ortiq kichik - kichik feodal davlatchalar 
bor edi. Bu holdan arablar ustalik bilan foydalandilar; Ikkinchidan, arablar ko’chmanchi turk qabilalari 
bilan mahalliy o’troq xalqlar o’rtasida mavjud bo’lgan qarama - qarshiliklardan ham foydalandilar. 
Uchinchidan, arablar Movarounnahrga qadar juda ko’plab boshqa mamlakatlar va aholi hududlarini bosib 
olgan edilar. Ular bu mamlakatlarning aholi kuchlari, moddiy boylik imkoniyatlaridan O’rta Osiyo 
hududlarini bosib olish chog’ida foydalandilar. To’rtinchidan, arablar Movarounnahr hududlariga 
bostirib kelganlarida bu yerda ko’p xudolik, ya’ni har xil diniy g’oyalarning mavjud bo’lganligi bilan 
bog’liqdir. Bu hol arablarga qarshi o’lkamiz hududi xalqlarining birlashuviga to’sqinlik qildi va arab 
bosqinchilarining g’alabasini yengillashtirdi. Arablar O’rta Osiyo bosib olinganidan so’ng bu hududlarni 
boshqarish markazi Marv shahri bo’lib qolgan edi. Bu yerda xalifalikning noibi turgan va u 
Movarounnahr va Xurosonni idora qilgan. Dehqonlar xalifalik noibining mahalliy aholi orasidan bo’lgan 
vakiliga bo’yso’nganlar. Bunday kishilar amir unvoniga ega hisoblanar edilar. Arab istilochilari zabt 
etilgan O’rta Osiyo hududlarida dastlab qattiq qo’llik bilan arablashtirish siyosatini olib bordilar. Ushbu 
maqsad yo’lida ular ming - minglab arablarni O’rta Osiyo hududlariga ko’chirib kelganlar va eng yaxshi 
yerlarni ularga zo’rlik bilan olib berganlar. Movarounnahr hududlarida arablar egallab olgan ba’zi yerlar 
hozirgacha ham «arab qishloq»lari nomi bilan saqlanib qolgan. Dali ibn Ziyod davridayoq o’lkaga 50 
mingdan ortiq arab aholisi Basra, Kufa atroflaridan ko’chirilib keltirilgan. Iqtisodiy hayotni o’z 
qo’llaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bosib olingan hududlarda an’anaviy davom etib kelgan soliq 

---

tizimi o’z kuchida qoldirgan holda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bular asosan 
quyidagilar edi: 1. Qavonin yoki mukati’a-mayda viloyatlar va tumanlardan xazinaga tushib turgan 
yig’in; 2. Maqosima-hosilning ma’lum ulushi miqdorida to’langan. Uning hajmi sug’orishga bog’liq 
holda belgilangan; 3. Misoxa-yer hajmiga qarab miqdori belgilanadigan soliq bo’lib, unda ekin ekilishi 
yoki ekilmasligi e’tibor berilmagan. Bu soliq tizimiga quyidagi soliqlar ham qo’shilgan: Xiroj-arabcha-
«chiqim, xarajat, sarf-soliq»; yer solig’i-hosilning 1/3 qismi miqdorida yig’ilgan; Ushr-arabcha - 
«o’ndan bir»-davlat idora ishlari uchun daromadning 1/10 hajmi hisobida olingan; Zakot-arabcha - 
«tozalanish»-mol-mulkning 1/40 qismi (2,5) hajmida olingan; Juz’ya (jon solig’i)-islomni qabul 
qilmagan aholidan olinadigan jon solig’i. Juz’ya natura yoki pul hisobida, asosan dehqonchilik 
mahsulotlaridan yig’ilgan. Bulardan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va majburiyatlar ham 
yuklangan edi. IX asr arab tarixchisi Xo’rdodbehning ko’rsatishicha, xalifalikka faqat xiroj solig’i 
hisobiga Sug’d viloyati 326 ming, Farg’ona 280 ming, Shosh 607 ming, Ustrushona 50 ming dirham soliq 
to’lagan. Buxoroga belgilangan xiroj solig’i miqdori bulardan ham ko’p bo’lgan. Shu boisdan istilochilar 
«kuch xirojda» deb bejiz aytmaganlar. Islom dinini qabul qilgan, musulmon bo’lgan mahalliy aholi 
vakillari dastlabki yillarda xiroj va juz’ya soliqlaridan ozod etilib, ularga anchagina imtiyozlar berildi. 
Namoz o’qish uchun masjidlarga borgan shaxslarga 2 dirhamdan pul ham berilar edi. Arablar og’ir 
soliqlarni o’z vaqtida to’lay olmaganlarni haqoratlab va xo’rlab taxtachalarga «qarzdor» degan yozuvlar 
yozdirib, ularning bo’yniga ostirib qo’yar edilar. Jumladan, Taboriyning so’zicha Xuroson va 
Movarounnahrning 735-738 yillardagi noibi Asad ibn Abdulloh juz’ya to’laydigan kishilarning bo’yniga 
tamg’a ostirgan. Islom dinini qabul qilganlarni juz’ya va xiroj soliqlaridan ozod qilish siyosatini xalifa 
Umar II ham yurgizgan va u bu siyosatni Xurosonga 717 yilda noiblikka tayinlangan Jarroh ibn 
Abdullohdan bajarilishini talab qilgan. Jarroh rasman xalifaga bo’ysungan bo’lsa-da, bosib olingan 
mamlakat aholisi islomni qabul qilgan bo’lishidan qat’i nazar xiroj solig’ini to’lashi kerak deb hisoblardi. 
Bundan tashqari Jarroh islomni qabul qiluvchilar uchun sunnatni shart qilib qo’ygan. Mahalliy xalq 
o’rtasida Jarroh zulmidan norozilik kuchaygan. Umar II vaziyatni murakkabligini hisobga olib Jarrohni 
719 yilda ozor va arman yurtiga hokim qilib jo’natadi. Arablar o’z hukmronligi siyosiy negizini 
mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashda islom dinini keng yoyishga va targ’ib qilishga katta 
e’tibor berdilar. O’rta Osiyo aholisi ichida e’tiqod qilayotgan zardushtiylik, moniylik, buddizm, nasroniy 
va boshqa dinlar soxta deb e’lon qilindi. Ayniqsa zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib 
olingan yerlarda bu dinning barcha ibodatxonalari yo’q qilinib, ularning o’rniga masjidlar barpo qilina 
boshlandi. Zardushtiy adabiyotlar, xususan, diniy kitoblar, so’g’d tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo’q 
qilinib yuborildi. O’rta Osiyoda arablarga qarshi olib borilgan xalq qo’zg’olonlari 720 - 722 yillarda-
Sug’diyonada G’urak va Divashtich boshchiligida; 725 - 729 yillarda- Samarqand, Buxoro, Xuttolonda;
736 - 737 yillarda-Tohariston va Sug’dda; 746-749 yillarda-Xuroson va Movarounnahrda Abu Muslim 
boshchiligida; 769-783 yillarda-Muqanna qo’zg’oloni; 806-809 yillarda-Rofe ibn Lais qo’zg’oloni. 
720-722 yillarda So’g’diyonada yuz bergan G’o’rak (Sug’d ixshidi-ya’ni hukmdori) va Divashtich 
(Panjikent hokimi) boshchiligidagi qo’zg’olon arablar hukmronlikligiga qarshi yo’nalgan dastlabki 
shiddatli xalq harakatlaridan biri bo’lgan. Unda arablar siyosati va zulmidan g’azabga kelgan o’n minglab 
mahalliy xalq vakillari ishtirok etgan. 721 yilda Xurosonning yangi tayinlangan noibi Said Xarashiy katta 
muntazam harbiy kuch bilan mazkur qo’zg’olonni shafqatsizlik bilan bostirishga muvaffaq bo’ladi. 
Qo’zg’olon rahbarlaridan biri-Divashtich ham ushlanib qatl etiladi. Bundan so’ng 400 sug’d savdogari 
Xitoy jo’nab ketadi. 725-729 yillar davomida xalifalikning og’ir soliq siyosatiga qarshi Samarqand, 
Buxoro, Xuttalon viloyatlarida qo’zg’olonlar ko’tarilgan. Qo’zg’olonchilarning ancha qismi arab 
ma’murlari olib borgan siyosatiga (ayniqsa, xiroj masalasida) norzilik bildirib, islom dinidan chiqadilar. 
Qo’zg’olonchilar besh yil davomida arablarning hukmronligiga katta zarba berildi. 736-737 yillarda 
Toxariston va Sug’dda yangidan ko’tarilgan kuchli qo’zg’olon o’z safiga aholining turli ijtimoiy 
qatlamlarini jalb etgandi. Faqat Xuroson va Movarounnahrning yangi xukmdori Nasr ibn Sayyor (738-
748)ning olib borgan tadbirlari tufayligina qo’zg’olon harakatlari bartaraf etildi. Bunda u mahalliy 
aholiga, ayniqsa, uning nufuzli qatlamiga ma’lum darajada yon berishga majbur bo’ldi. Xususan, u 
arablarning mahalliy aholi bilan qon-qardoshlik aloqalarini kuchaytirishga intildi. Shu maqsadda o’zi ham 
Buxorxudot Tog’shodaning qiziga uylandi. Islomni qabul qilgan kishilar juzyadan ozod etilib, barcha 
musulmonlar huquqiy jihatdan tenglashtirildi. Xiroj solig’i to’lash barcha uchun baravar deb e’lon qilindi.
Abu Muslimning o’chini olish uchun 755 yilda Reyda Sunbod boshchiligida (70 kun davom etgan), 
Movarounnahrda Ishoq rahbarligida, 722 yilda Xurosonda Ustoz Sis boshchiligida va 782 yilda Jurjonda 

---

qo’zg’olonlar bo’lib o’tgan. 769-783 yillarda arab istilochilari istibdodiga qarshi Movarounnahrda bo’lib 
o’tgan eng katta qo’zg’olon – «Oq kiyimlilar» (chunki qo’zg’olonchilarning asosiy jangovar guruhi oq 
rangdagi kiyim kiygan edilar) yoki qo’zg’olon rahbarining nomi bilan – Muqanna qo’zg’oloni deb 
yuritiladi. Bu qo’zg’olon deyarli butun O’rta Osiyo hududlariga tarqaldi. Muqanna ism emas, balki 
laqabdir. Bu so’z «niqobdor», «pardali» ma’nolarini anglatadi. Muqannaning asli ismi Hoshim ibn Hakim 
bo’lib, uning ismi va shaxsi to’g’risida yozma manbalarda turlicha ma’lumotlar mavjud. Jumladan, 
Ya’qubiyning tasvirlashicha, Muqannani Hoshim ul-a’var, ya’ni bir ko’zli Hoshim deb ham ataganlar. 
Muqanna rahbarligidagi «oq kiyimlilar» qo’zg’oloni yengilgan bo’lsa-da, biroq u Movarounnahrda Arab 
xalifaligining mustamlakachilik ildizlariga bolta urdi. Istilochilarga qarshi mahalliy xalq harakati to’la 
to’xtab qolmadi. 806 yilda Rofe ibn Lays boshchiligida xalifalikka qarshi yana qo’zg’olon ko’tarildi. 
Ushbu qo’zg’olon Samarqandda boshlanib, Shosh, Farg’ona, Buxoro, Narshax, Xorazm va boshqa 
hududlarga ham tarqadi va xalifalikni larzaga soldi. Xuroson noibi Ma’mun mahalliy zodagonlar-
Somonxudot, uning nabiralari Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyoslar yordami bilangina qo’zg’olonni bostira 
oldi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashi behuda ketmadi. Asta-sekin xalifalikning hukmronligi 
zaiflashi, uning ta’sir doirasi qisqarib bordi. Bu hol Movarounnahr aholisining ozodlikka erishuvida 
muhim ahamiyat kasb etdi.