O`rta Osiyoda tilshunoslik

Abul Qosim Mahmud ibn Umar az – Zamaxshariy. Musulmon sharqida «Ustod ul-arab va-l ajam» (Arablar va g`ayri arablar ustozi), «Faxru Xvarazm» (Xorazm faxri) kabi sharafli nomlar bilan mashhur bo`lgan O`rta Osiyolik allomalardan yana biri Mahmud az - Zamaxshariydir (1075-1143).
Mahmud az - Zamaxshariy Xorazmning Zamaxshar qishlog`ida dunyoga keldi. Uning yoshlik yillari ilmu fan va madaniyat taraqqiy qilgan davrga to`g`ri keldi. Zamaxshariylar oilasi dindor, hurmatga sazovor ziyoli oilalardan edi. Shunga ko`ra u dastlabki bilimini Zamaxsharda-o`z ota-onasidan oladi, xat-savodli bo`ladi. Mahmud o`z bilimini oshirish, ilm-fan bobida mukammal bo`lish maqsadida Xorazmga (Urganchga, so`ngra esa Buxoroga) yo`l oladi. Ushbu shaharlardagi madrasalarda o`zining ma`naviy-ma`rifiy saviyasini oshiradi. Bilimni yanada chuqurlashtirish maqsadida Isfaxon, Bog`dod, Makka, Marv, Nishopur, Shom, Hijoz va Iroq kabi ilm-fan, madaniyat taraqqiy qilgan shaharlarda bo`ladi, etuk allomalardan, olimu fozillardan ilm-fan sirlarini o`rganadi, tinimsiz mehnat qiladi, doimiy izlanishda bo`ladi. Shunga ko`ra Mahmud az - Zamaxshariy o`z zamonasining buyuk allomasiga, ilm-fan homiysiga, dong`i ketgan mashhur kishisiga aylandi.
Buyuk alloma avlodlar uchun ulkan boy ilmiy meros qoldirdi. U tilshunoslik, lug`atshunoslik, jo`g`rofiya, adabiyot, aruz, tafsir, hadis, fikh va qiroat ilmiga oid 50 dan ortiq asar yaratdi, ko`plab she`rlar yozdi.
Mashhur tarixchi Ibn al-Qiftiy Mahmud Zamaxshariy haqida shunday deydi: «Xudo rahmat qilg`ur az - Zamaxshariy ilmu adab, nahv va lug`at bobida o`zgalarga misol (namuna) bo`ladigan alloma edi», desa, Misr tarixchisi ibn Tag`riberdi esa Mahmud Zamaxshariy «shayx, buyuk alloma, o`z davrining yagonasi, o`z asrining eng peshvosi va imomi bo`lgan», deydi.
Buyuk imom Zamaxshariy tilshunoslik bobida ham qator asarlar yaratdiki, bu asarlar dunyo tilshunosligi fanida alohida qadrlanadi.
Arab tili grammatikasiga oid asarlar ichida Zamaxshariyning bir yarim yil davomida Makkada yaratgan «Al - mufassal» (1121) kitobi alohida o`rin tutadi. Ayni asar arab tilining morfologiyasi va sintaksisiga oid tadqiqot bo`lib, u musulmon olamida mashhur bo`lgan va yuksak baholangan.
Zamaxshariyning «Al-Mufassal» asarida grammatikaga oid masalalar so`z turkumlari-ot, fe`l va yuklamalar orqali o`rganilgan. Asarning har bir bo`limida morfologiya va sintaksis masalalari ko`rib chiqilgan. Asar fonetika bo`limi bilan yakunlanadi.
Ushbu asarning bir qo`lyozmasi Toshkentda, O`zFAning Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
Mahmud Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» («Adabiyot muqaddimasi» 1137) yirik asari ham bo`lib, alloma bu asarda o`z davridagi arab tilining iste`molda bo`lgan qator so`z va iboralarini jamlashga harakat qilgan, ularning etimologiyasi haqida qimmatli ma`lumotlar bergan. Zamaxshariyning «Muqaddimat ul - adab» asari besh bo`limdan iborat bo`lib, unda so`zlar ism (ot), fe`l, bog`lovchi, ot o`zgarishlari (otlarning turlanishi) va fe`l o`zgarishlariga (fe`llarning tuslanishiga) bo`linadi va har bir bo`lim haqida alohida fikr yuritiladi.
Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» asari fors, chig`atoy (o`zbek), mo`g`ul, turk keyinchalik esa Fransuz, nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. Ushbu asarning qo`lyozmalari O`zFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
Alloma «Alfoiq fi g`arib il-hadis» («Hadisdagi notanish so`zlarni o`zlashtirish») lug`atini ham yaratadi. U asarda so`z masalasiga, aniqrog`i, ma`nosini tushunish, anglash murakkab, qiyin bo`lgan so`zlarga to`xtaladi. Ayni so`z ma`nolarini sharhlaydi, tushuntiradi, ularning o`zlashishi uchun yo`l ochadi.
Zamaxshariyning «Asos ul-balog`a» («Chechanlik asoslari») asari ham bo`lib, ushbu manba, asosan, lug`atshunoslikka oiddir. Kitobda arab tilining mukammaligi haqida, so`z, so`zlarning ma`no xususiyatlari, so`zlarning ko`chma ma`noda qo`llanishi, ko`chma ma`nolarning paydo bo`lish sabablari, shuningdek, nutqning asosiy birligi sifatida faqat so`z emas, balki frazeologik birliklar ham olinib, ulardan nutq faoliyatida foydalanish usullari haqida atroflicha ma`lumotlar beriladi.