O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti
F R I D R I X F O N H A Y E K
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
siyosatshunoslik
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sotsiologiyada harakat va tizimli funksional maktabi nazariyasining yaratuvchisi T O K O T T P A R S O N S
- Jamiyatning jonlanishi va barqa¬rorlik shartlarini taxlil etdi Qadri- yatlar Qonun
- Siyosiy tuzilma Huquqiy institutlar va odatlar E`tiqod tizimi va
- (davlat) Moslashuv
- G A R O L D L A S S U E L ( 1 9 0 2 - 1 9 7 9 ) A s o s i y q o ` s h g a n u l u s h i ( h i s s a s i )
- X A N A A R E N D T ( 1 9 0 6 - 1 9 7 5 )
- A s o s i y q o i d a l a r
- R E Y M A N A R O N ( 1 9 0 5 - 1 9 8 3 ) T a d q i q o t n i n g a s o s i y m u a m m o l a r i
- GABRIEL ALMAND 1911 yilda tug`ilgan A s o s i y q o i d a l a r ( h i s s a )
- “Kirish” “Chiqish”
- S A M U E L X A N T I N G T O N ( 1 9 2 7 y t u g ` i l g a n ) T a d q i q o t n i n g a s o s i y m u a m m o l a r i
- JAMIYATNING SIYOSIY TIZIMI Jamiyatning siyosiy tizimi tushunchasi va tuzulishi
- Siyosiy tizimning funktsiyalari (vazifalari).
- J A M I Y A T N I N G S I Y O S I Y T I Z I M I
- TESKARI ALOQA Tashqi muhit
- S I Y O S I Y T I Z I M L A R N I N G K L A S S I F I K A T S I Y A S I N e g i z l a r Siyosiy hokimiyat
F R I D R I X F O N H A Y E K ( 1 8 9 9 - 1 9 9 1 ) A s o s i y q o i d a l a r Fuqarolarning moddiy ta`minlanganliklari va minimal zaruriyatlari – klassik liberalizmning ijtimoiy tartibini tavsifiy hususiyatlari, deb ta`kidlagan. Markazlashtirilgan iqtisodiy rejalashtirish oxir oqibat liberal jamiyatning yemirilishiga olib keladi, deb ogohlantirgan Totalitarizmning faqatgina jamiyatni axloqan degridatsiya qilishini emas, balki iqtisodni ham so`zsiz xonavayron etishini ta`kidlagan Ijtimoiy adolat g`oyasini rad etgan va adolatni qonunni hurmatlash va huquqlarning o`rnatilishi deb tushuniladigan an`anaviylikka diqqatni qaratgan Erkinlik ustun qadriyatliligini, boshqa qadriyatlarni aniqlab berishini, ularning manbasi va mavjudlik sharti bo`lib chiqishini isbotlab bergan Idealni aniqlashga, uning yutuqlari va oqibatlarini amalda ro`yobga chiqarish imkoniyatlarini aniqlashga uringan Manfaatdor guruhlarning ko`pfikrlilik siyosatini tanqid qilgan «Qullikka yo`l » (1944) «Erkinlik Konstitutsiyasi» (1460) «Qonun va qonunchilik» (1973-1979) 53 “Ijtimoiy tizim” (1952) Ijtimoiylashuv va internatsionalizatsiyalashuv” (1956) “Ijtimoiy tuzilish va personallashuv” (1967) Amerikalik sotsiolog, hozirgi zamon akademik sotsiologik nazariyada asosiy figura, 1977 yildan Garvard universitetida ishlagan Sotsiologiyada harakat va tizimli funksional maktabi nazariyasining yaratuvchisi T O K O T T P A R S O N S ( 1 9 0 2 - 1 9 7 9 ) A s o s i y q o ` s h g a n h i s s a s i Insoniyat borlig`ining turli ko`rinishidagi barcha jihatlarini qamrab oluvchi umumiy tahliliy- mantiqiy deduktiv nazariy tizimni yaratdi Antropologik funktsionalizm naza-riyasi va tenglik nazariyasi asosida Ijtimoiy tizimlarni tahlil etish uchun etalonlarni asoslab berdi. Jamiyatning jonlanishi va barqa¬rorlik shartlarini taxlil etdi Qadri- yatlar Qonun- larni o`rnati- lishi Asosiy siyosiy funksiyalar Hokimiyat integratsiyasi Jamoa maqsadlarining shakllanishi va ularga erishuv Har qanday ijtimoiy tizim quyidagi asosiy funktsiyalarni bajarishga majbur Maqsadga erishuv Integratsiya Axloqni qo`llab quvvatlash Jamiyatning iqtisodiy tizilmasi Siyosiy tuzilma Huquqiy institutlar va odatlar E`tiqod tizimi va ijtimoiylashuv organlari (oila, ta`lim va h.k) Jamoa tashki loti (davlat) Moslashuv 54 “Siyosat: kim oladi, nima, qachon va qanday qilib” (1936) “Ijtimoiy fikr vositaligidagi demokratiya” (1941) Amerikalik olim – siyosatshunos, Ch.Merriamning shogirdi va izdoshi Yel universitetida huquq va siyosiy fanlar professori Amerika siyosiy fanlari sohasida eng taniqli mutaxassis, siyosiy fanlarni rivojlanishiga salmoqli ta`sir ko`rsatdi, siyosiy bixeviorizmning tarafdori G A R O L D L A S S U E L ( 1 9 0 2 - 1 9 7 9 ) A s o s i y q o ` s h g a n u l u s h i ( h i s s a s i ) Siyosiy shaxslarning tipologiyasini taklif etdi Siyosatni tadqiq etishning uslubiy muammolarini asoslab berdi Siyosiy semantika nazariyasini yaratdi Siyosiy hokimiyat va uning jamiyatda taqsimlanishi konsepsiyasini yaratdi Shaxsning ruhiy mexanizmi – individning siyosatga munosabatini shartli qilib qo`llovchi muhim omildir. Freydcha yondashuvdan foydalandi Siyosiy ruhiy tahlil nazariyasini yaratdi. “Aralash tip”–organik tarzda o`ziga hamma yaxshi sifatlarni jamlab oladi Hokimiyat – siyosiy fanlarning markaziy kategoriyasidir Hokimiyatning amal qilishi jarayonida ularning jamiyatda taqsimlanishi qadri va xarakteri muhim rol o`ynaydi “Simvolik”(ramziy) tafakkurning asosi Siyosiy xulq-atvor reflekslarini shakllantiradi Siyosiy yetakchilarga o`z shax- siy manfaatlarida elektorat xulq-atvorini manipullashtirish- ga imkon beradi “Ma`- mur” “Tar- g`ibot- chi” “Nazar iyot- chi” Uning maqsadi va ob`ektlarini aniqlash Kelajakda bo`lishi mumkin bo`lgan o`zgarishlarni belgilash Qadriyatlarni taqsimlashdagi tendentsiyalarni yuzaga chiqarish Siyosiy jarayonni o`rgana turib, zarur: Qadriyatlarga maksimal eri- shuvga olib keluvchi xatti- harakat usullarini tanlash Bu tendensiyalarni tushuntiruvchi shartlarni ochib berish 55 «Totalitarizmning boshlanishi» (1951); «Inqilob to`g`risida» (1963) Siyosatshunos, Kenigsberg shahrida yahudiy oilasida tug`ilgan. Natsizmning kuchayib borishi munosabati bilan avval Fransiyaga, keyin esa AQShga ko`chib o`tgan. Totalitarizm nazariyasining rivojlanishiga munosib hissa qo`shgan. X A N A A R E N D T ( 1 9 0 6 - 1 9 7 5 ) O`zining siyosiy hodisalar tahliliga yondashuvini «perilsiz tafakkur» deb atagan. Kishilarning qat`iy yangi narsani yaratish qobiliyatiga alohida e`tibor bergan. Natsizm va stalinizm- davlatning yangi zamonaviy shaklidir deb ta`kidlagan. Erkin siyosiy tizim nazariyasini yaratishga uringan. Siyosiy tajriba oddiy bilimni katta- lashtirish yoki nazariyani isbotlash- dan ko`ra ancha muhimroq ekan- ligini ko`rsatishga harakat qilgan Shuning bilan birga, fuqarolarning siyosatda erkin ishtiroki oldindan bilib bo`lmaydigan yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Inqilobning haqiqiy, asl maqsadi - kishilarni siyosiy harakatlarga jalb etish, yangi siyosiy tizimni yaratish va uni abadiylashtirish. Imperializm, jahonni bosib olishga da`vogarlikni va irqchilik harakatni tug`diruvchidir. Yevropa jamiyatini kishilik jamiyatiga aylantirish, qaysikim ular yolg`ғiz va qat`iy yo`nalishsiz ekan, ularni osongina mafkura yordamida safarbar etish mumkin. Vakillik demokratiyasidan ko`ra, yuzma-yuz turuvchi, fuqarolar tashkilotlari federatsiyasiga asoslangan tizim ancha ma`qulroqdir. Totalitarizm- ning xarakterli jihatlari. Totalitarizm- ning paydo bo`lish sabablari. Yahudiylarning o`ziga xos siyosiy va ijtimoiy holati antisemitizmni keltirib chiqaradi. Totalitarizm mamlakatning ichkarisida va tashqarisida total hukmronlikka intiladi. Yagona mafkura Terror A s o s i y q o i d a l a r 56 “Inson tiranlarga qarshi” (1946) “Buyuk ajralish”(1948) “Aql-zakovat og`usi” (1955) “Demokratiya va totalitarizm”(1965) “Siyosiy taraqqiyot” (1977) Frantsuz olimi, falsafa, tarix, sotsiologiya va politologiya fanlari muammolari bilan faol mashg`ul bo`lgan “Industrial jamiyat” nazariyasi asoschilaridan biri, qiyosiy-tarixiy tahlil usulini ijodiy qo`lladi. R E Y M A N A R O N ( 1 9 0 5 - 1 9 8 3 ) T a d q i q o t n i n g a s o s i y m u a m m o l a r i Siyosiy hokimiyat Xalqaro munosabatlarning xalqaro siyosiy nazariyasi va sotsiologiyasi Ijtimoiy-siyosiy fikrning yevropacha an`analari Demokratik tendentsiya kuchayadi, hokimiyatning markazlashuviga yo`l qo`yilmaydi. Hokimiyat oliy vakillari obro`si ko`tariladi. Siyosiy yetakchi faoliyatida shaxsiy va ijtimoiy obro`ning birlashuvi Hokimiyatni metafizik va huquqiy tushunishdan voz kechish Jamiyatda hokimiyatning taqsimlanishi masalasi, uning dispersiyasi Hokimiyatni personallashtirishdagi tendensiya Siyosat haqida falsafa, siyosiy nazariya va fanning o`rtasidagi nisbat 57 “Qiyosiy siyosat: Taraqqiyot kontseptsiyasi” (1966) “Rivojlanayotgan mintaqalarning siyosati” (1968) ”Qiyosiy siyosatshunoslik bugungi kunda” (1988) Amerikalik siyosatshunos, Stenford Universiteti professori, Amerika san`at akademiyasi a`zosi, Amerika siyosiy fanlar assotsiatsiyasi Prezidenti Hozirgi zamon struktura- viy funktsionalizm rivo- jiga katta hissa qo`shgan. GABRIEL ALMAND 1911 yilda tug`ilgan A s o s i y q o i d a l a r ( h i s s a ) Hozirgi zamon strukturaviy funksionalizmining asosiy tushunchalarini ta`rifladi Xalqning siyosiy madaniyatini taxlil etishni amalga oshirdi Barcha tizimlar funksiyalarning ikki asosiy to`plamini amalga oshiradi. Adaptatsiya (moslashuv) va integratsiya vazi- falarini bajaruvchi, o`zaro harakatlarning siyosiy tizimini aniqladi Siyosiy taraqqiyotni qarab chiqish prinsiplarini taklif etdi Siyosiy tizimni tadqiq etishning qiyosiy usulini ishlab chiqdi: Taqqoslash zarur: tizimning imkoniyati; konversiya funksiyalari; qo`llab-quvvatlash va moslashuv funksiyalari; amalga oshish funksiyalari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar “Kirish” “Chiqish” Siyosiy kommunikatsiya Me`yorlarni ishlab chiqish Siyosiy ijtimoiylashuv va qatnashuvga jalb etish Me`yorlarni qo`llash Manfaatlarning atrikulyatsiyasi Me`yorlarga rioya etishni nazorat qilish Manfaatlarning agregiratsiyasi 58 “O`zgarib boruvchi jamiyatlarda siyosiy tartibot”(1968) «Uchinchi to`lqin. XX asr oxirida demokratiya» (1991) Amerikalik siyosatshunos, Garvard universitetida siyosiy tadqiqotlar instituti direktori. “Xalqaro siyosat” jurnali asoschisi Qiyosiy politologiya va harbiy-siyosiy muammolarini faol ishlab chiqdi; Institutsionalizm nazariyotchisi S A M U E L X A N T I N G T O N ( 1 9 2 7 y t u g ` i l g a n ) T a d q i q o t n i n g a s o s i y m u a m m o l a r i O`zida struktur funksional yondashuv bazasini namoyon etuvchi taraqqiyot konsepsiyasiga alohida e`tibor berdi Davlatda siyosiy barqarorlikka ahamiyat e`tiborini qaratdi. Dunyoda umumbashariy demokratik inqiloblar kelib chiqish sababarini tushuntirishga urindi. Jamiyat institutlarining paydo bo`lishi, rivojlanish, etuklik, tushkunlik va yo`q bo`lib ketish nazariyasini ishlab chiqdi. Siyosiy tashkilotlar va jarayonlarning institutsionlashuvi siyosiy taraqqiyotning mezoni ekanligini asoslab berdi. Ayrim olingan mamlakatlarning demokratiyaga o`tish imkoniyatlarini tadqiq etdi Demokratik qayta o`zgarishlarni instirovka qiluvchi omillarni ajratib ko`rsatdi Demokratiyani maqsadga muvofiq, foydali hodisa deb hisobladi, zero, u individual erkinliklar uchun, davlatlar barqarorligi va xalqaro tinchlik uchun ijobiy shart-sharoitlarni yaratib beradi. Avtoritar tartibotlarning qiyinchilik holati AQSh, Yevropa hamjamiyati, sobiq SSSRning ta`siri “Qorli koma” fenomeni (bir mamlakatdagi o`zgarishlar ikkinchi mamlakatdagi o`zgarishlarni rag`batlantiradi.) Katolik cherkovining o`zgarib turuvchi roli 59 JAMIYATNING SIYOSIY TIZIMI Jamiyatning siyosiy tizimi tushunchasi va tuzulishi Jamiyatning siyosiy tizimi – bu huquq va boshqa me`yorlar asosida yo`lga qo`yilgan institutlar majmui bo`lib, (davlat organlari, siyosiy partiyalar, harakatlar, jamoat birlashimalari va h.k.), uning doirasida jamiyatning siyosiy hayoti yotadi va siyosiy hokimiyat siyosiy tizim orqali amalga oshiriladi. “Siyosiy tizim” tushunchasi siyosiy hokimiyatning qanday shakllanishini va amal qilishini, siyosiy jarayonlar qanday yo`nalishda tartibga solinishini ko`rsatib beradi. Bu siyosiy faoliyatni tashkil etish va amalga oshirish mexanizmidir. “Sistema” (tizim) tushunchasi politologiyada siyosiy qarorlarni qabul qilish va ro`yobga chiqarish jarayoniga u yoki bu darajada ta`sir qiluvchi barcha harakatlar va tuzilmalarni anglatadi. Jamiyatning har qanday tizimi, jumladan siyosiy tizim ham ko`pchilik element (unsur)larning tartibga solinishini, yaxlitligini namoyon etadi, qaysikim ularning o`zaro harakati yangi sifatlarni yaratadi. “Siyosiy sistema” (tizim) kategoriyasi millatlar, ijtimoiy guruhlar, sinflar siyosiy manfaatlarini yanada oydinroq tushunishga imkon beradi. Siyosiy tizim oxir oqibatda davlat hokimiyatidan foydalanish, unda ishtirok etish, uning uchun kurashish asosida ijtimoiy guruhlar o`rtasida ishlab chiqarish va farovonlikni taqsimlashni tartibga soladi. Siyosiy tizimning tuzilishi (strukturasi): davlatni, siyosiy partiyalar va harakatlarni, jamoat tashkilotlari va birlashmalarni, mehnat jamoalarini o`zida mujassamlashtiruvchi jamiyatning siyosiy tashkiloti; siyosiy hokimiyat va siyosiy tizimning ruhiy va mafkuraviy tomonlarini tavsiflovchi siyosiy ong; jamiyat siyosiy hayotini va siyosiy hokimiyatni amalga oshirish jarayonini tartibga soluvchi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy me`yorlar; siyosiy hokimiyat sababi bo`yicha tizimning elementlari o`rtasida joylashgan siyosiy munosabatlar; siyosiy faoliyat va siyosiy tajriba majmuidan tashkil topgan siyosiy amaliyot. Siyosiy tizimning funktsiyalari (vazifalari). Jamiyat siyosiy tizimining mohiyati, uning funktsiya (vazifa)larida yanada kengroq yoritilgan. Siyosiy tizimning vazifalari quyidagilardan iborat: 60 1. Mazkur jamiyatning ko`pchilik a`zolarini va muayyan ijtimoiy guruhlarni siyosiy hokimiyatini ta`minlash (hokimiyatchilik aniq shakl va metod (usul)lari siyosiy tizim tomonidan o`rnatiladi va amalga oshiriladi - demokratik va antidemokratik, zo`rlik va zo`rsizlik); 2. Aholi ko`pchiligini yoki ayrim ijtimoiy guruhlar manfaatlari yo`lida kishilarning hayot faoliyati turli sohalarini boshqarish, (boshqaruvchi sifatida siyosiy tizimning harakati o`z ichiga jamiyat taraqqiyoti yo`llari, vazifalari, maqsadlarini belgilashni, siyosiy institutlar faoliyatining aniq dsturini qamrab oladi); 3. Bu maqsad va vazifalarga erishish uchun zarur bo`lgan resurs va vositalarni safarbar etish (ulkan tashkiliy ishlarsiz, kishilarsiz, moddiy va ma`naviy resurslarsiz qo`yilag ko`p vazifa va maqsadlarni amalga oshirish mumkin emas); 4. Siyosiy munosabatlarning turli sub`ektlari manfaatlarini ro`yobga chiqarish va vakillik (selektsiya – tanlash) siz, mazkur manfaatlarni siyosiy darajada aniq ta`riflash va ifodalashsiz hech qanday siyosat olib borish mumkin emas; 5. Siyosiy munosabatlarning turli sub`ektlari manfaatlarini aniq bir jamiyatning u yoki bu ideallariga mos keluvchi moddiy va ma`naviy qadriyatlarning taqsimlanish yo`li bilan qondirish (aynan kishilar turlicha jamoalar manfaatlari taqsimlash sohasida to`qnashadi) ; 6. Jamiyatning integratsiyasi (yangilashuvi), uning tuzilmalari turli elementlarning o`zaro harakatda bo`lishi uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratish (turlicha siyosiy kuchlarni birlashtirar ekan, siyosiy tizim jamiyatda yuzaga kelgan qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga, ziddiyatlarni hal etishga, manfaatlar va intilishlarning to`qnashuvini oldini olishga harakat qiladi); 7. Siyosiy sotsiallashuv (ijtimoiylashuv). (Uning vositasida individning siyosiy ongi shakllanadi va u konkret siyosiy mexanizmlarning ishiga “kirishadi”, natijada jamiyatning barcha yangi a`zolarini tarbiyalash va ularni siyosiy faoliyatga jalb etish yo`li bilan siyosiy tizimning qayta ishlab chiqarishi sodir bo`ladi); 8. Siyosiy hokimiyatni e`tirof etish (muayyan darajada real siyosiy hayotni rasman siyosiy va huquqiy me`yorlarga mos kelishiga erishish). 61 Turli siyosiy institutlar, ijtimoiy – siyosiy birliklarni murakkab, tarmoqlashgan shakllari yig`indisi bo`lib, siyosiy hokimiyat ular o`rtasida o`zaro munosabatlar va o`zaro harakatlarda amalga oshiriladi. J A M I Y A T N I N G S I Y O S I Y T I Z I M I Tizimli yondashuv Strukturali-funksional yondashuv «kirish» «chiqish» Talab, qo`llab- quvvatlash, apatiya. Ichki Siyosiy tizim impulslar Siyosiy qarorlar va harakatlar TESKARI ALOQA Tashqi muhit Mada niy tuzilma Siyosiy xoki- miyat IQTISODIY NEGIZ (BAZIS) Institutsional tuzilma Mafkuraviy tuzilma Kommunikativ tuzilma Me`yoriy tuzilma 62 S I Y O S I Y T I Z I M L A R N I N G K L A S S I F I K A T S I Y A S I N e g i z l a r Siyosiy hokimiyat manbai Voqelikka munosabati Siyosiy strukturaning holati va siyosiy madaniyatning darajasi Siyosiy jarayonning xarakteri va yo`naltirilganligi Demokratik Avtokratik Konservativ Reformator Progressiv Reaksion Anglo- amerikan Kontinental- yevropa Sanoatlashuvga qadar Totalitar Komandaviy Musobaqaviy Sotsio- kelishtiruvchi |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling