O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
siyosatshunoslik
S I Y O S I Y R E J I M T a ` m i n l a y d i A n i q l a y d i Siyosiy hokimiyatning barqarorligi Fuqarolarning boshqaruvchanligi, siyosiy munosabatlarning hokimiyat uchun maqbul dinamikasi va yo`nalishi Manfaatlarni ro`yobga chiqarish, siyosatda hukmron elitaning maqsadlariga erishishi Ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning intensivligi va taraqqiyoti darajasi bilan Hukmron elitaning strukturasi bilan Byurokratiya (mansabdorlar apparati) bilan munosabatlarining holati bilan Legitimlikning jamiyatdagi ustuvorligi bilan Jamiyatdagi hukmron siyosiy ong va xulq- atvorning, ijtimoiy-siyosiy an`analarning rivojlanganligi bilan 81 S I Y O S I Y T A R T I B O T L A R N I N G K L A S S I F I K A T S I Y A S I Demokratik Asosiy turlari Antidemokratik Totalitar Avtoritar Klassifikatsion asoslari Siyosiy partiyalarning mavjudligiga, ularning ichki tuzilishi va partiya tizimidagi o`zaro munosabatlar prinsiplari Fuqarolarning siyosatga va ijtimoiy jarayonlarni boshqarishga jalb qilinganlik darajasi va xarakteri Boshqaruv va o`z-o`zini boshqarishning nisbati, mahalliy hokimiyat organlarining siyosiy jarayonlardagi roli Hokimiyat organlari ishida oshkoralik darajasi, ularni ijtimoiy fikr tomonidan nazorat qilish va ta`sir etish uchun ochiqligi Jamiyatning siyosiy hayotida armiya, politsiya, maxsus xizmatning o`rni va roli Davlat faoliyatini fuqarolik jamiyati tomonidan nazorat qilish,turli xil manfaatlarni ifodalash va ro`yobga chiqarish Qonunchilik, ijroiya, sud hokimiyatining bo`linish darajasi Davlat organlarini shakllantirish usuli, siyosiy liderlar va hukmron guruhlarni tanlash muolajasi Jamiyatda shaxsning mavqei, uning huquq va erkinliklarining ahvoli. Muxolifat bilan munosobatlar xarakteri, ziddiyatli vazifalarni hal etish usullari 82 H O Z I R G I Z A M O N S I Y O S I Y K O N T S E P T S I Y A L A R I V A N A Z A R I Y A - L A R I N I N G K L A S S I F I K A T S I Y A S I ( T U R K U M L A S H T I R I L I S H I ) Tadqiq etilayotgan siyosat ob`ektlarining darajasi Siyosiy-g`oyaviy yo`nalish Tadqiqot predmeti va ob`ektining o`ziga xosligi Umumbashariy yoki xalqaro tartib konsepsiyasi Liberal Siyosiy- huquqiy Konservativ Ijtimoiy Sotsial- islohotchi Psixologik (ruhiy) Marksistik Empirik (hissiy) Anarxistik Ijtimoiy daraja konsepsiyasi Jamiyatning siyosiy sohasi va siyosiy taraqqiyot konsepsiyasi Jamiyat siyosiy tizimiga bo`ysunovchi muhim tizimlar konsepsiyasi Alohida yoki xususiy siyosiy hodisalar konsepsiyasi Pozitivizm O.Kont, G.Spenser Bixeviorizm E.Torndayk, T.Uolles, K.Lippman Progmatizm Ch.Pirs G`arb siyosiy fanlarining falsafiy ijtimoiy asoslari Klassifikatsiya (turkumlashtirish) uchun asoslar 83 Asosiy qoidalar Asosiy siyosiy maqsadlar Alohida individ jamiyat va uning institutlariga qaraganda har qanday jamoalashgan huquq va manfaatlardan muhimroqdir Har bir kishining boshqa kishilardan farqi va o`ziga xosligi shak-shubhasiz va birinchi darajali, aloqalar va o`xshashlik esa shartli va ikkinchi darajali Barcha qonunlar va qadriyatlarni insonning o`zi yaratadi Inson o`z erki oldida individual tarzda ozod va mas`uldir Parlament tuzumi va an`anaviy parlament muolaja (prosedura)lariga moyillik Davlatning iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarini o`sib borishiga noxush munosabat Hokimiyat bo`linishining zarurati, siyosiy ko`pfikrlilik va qonun ustuvorligi Fuqarolarning asosiy erkinlik va siyosiy huquqlarini ta`minlash, inson shaxsining qadr- qimmatini hurmat qilish Muhim siyosiy muammolarni hal etishda kompromiss, konsensusga erishuv Elitarizm demokratiyasi mohiyatining asoslanishi, elitalar raqobatining zaruriyati Plebeylik demokratiyasi amaliyotining kengayib borishi, qonunlarning umumxalq tomonidan muhokama qilinishi, mahalliy o`z-o`zini boshqarishning mustahkamlanishi Shaxs erkinligini va individning boshqa fuqarolik va siyosiy huquqlarini hamda davlat faoliyati sohasini cheklashni e`lon qiluvchi ta`limot va ijtimoiy-siyosiy oqim L I B E R A L I Z M 84 I N G L I Z L I B E R A L I Z M I Asosiy vakillari O`ziga xos xususiyatlari Jon Lokk (1632-1704) Ieremiya Bentam (1784-1832) Jon Styuart Mill (1806-1873) Xususiy mulkning xayriyalik rolini himoya qilish va rag`batlantirish Individ faolligi mavzusini rivojlantirish. Kishilar hayot faoliyatinig xususiy sohalari dahlsizligini asoslash Jamiyat siyosiy hayotini rivojlantirish 85 F R A N S U Z L I B E R A L I Z M I Asosiy vakillari Benjamen Konstan (1767-1830) Per Ruaye- Kollar Tavsifiy jihatlari Hammaning qonun oldida tengligini asoslash Antifeodal g`oyaning ishlab chiqilishi Individ erkinliklarini himoya qilish Shaxsiy erkinlik, mustaqil bo`lish huquqi Davlat boshqaruviga ta`sir qilish huquqi 86 N E M I S L I B E R A L I Z M I Rivojlanish bosqichlari va mazmuni Ko`zga ko`ringan vakillari Fridrix Dolman Robertfon Mol Karl Rottek Yulius Frebel Valgelmfon Gumboldt Lorenu Shteyn Ilk liberalizm vujudga kelishi va tasdiqlanish davrlari 1-bosqich (XIX asrning dastlabki o`n yilliklari) G`oyaviy-nazariy etuklik, uyushganlik va keng qamrovlilik davri 2-bosqich. 1848-1849 yil inqilobi arafasida “Konsti tutsion hara- kat” ustun- ligi O`rta burjua qatlamida ijtimoiy tayanchni topishga urinish German davlati uchun zarur deb hisoblangan siyosiy-huquqiy tartiblarning turli modellarini taklif etish va ishlab chiqish Davr irodasini hisobga oladigan, sog`lom fikrli monarxlarga tayanish 87 Davlat va ijtimoiy hayotning tarixan tarkib topgan shakllarini, ayniqsa uning oilada mujassamlashgan ustun qadriyatlarini, millatni, dinni, mulkni saqlashga va mustahkamlashga yo`naltirilgan g`oyaviy-siyosiy ta`limot va oqim А с о с и й A s o s i y q o i d a l a r A s o s i y s i y o s i y g ` o y a l a r Jamiyat bu – ildizlari uzoq tarixga borib yetadigan axloq, urf-odatlar, an`analar, institutlar tizimidir Har qanday nazariy sxemadan ko`ra amaldagi institut ma`qulroq Davlat avtoritetiga yo`nalganlik Inson tabiatini baholashda pessimizm, inson aqliga munosabatda spektitsizm Kishilar o`rtasida ijtimoiy tenglik imkoniyatiga ishonchsizlik Xususiy mulk-shaxsiy erkinlik va ijtimoiy tartibning kafolatidir Individning ijtimoiy turmushini belgilovchi, an`analar, g`oyalar Milliy ulug`lik g`oyasi Siyosiy raqobat va ijtimoiy tengsizlik g`oyasi Jamiyat hayotiga faol siyosiy faol aralashuvdan voz kechish ғoyasi Parlamentizmga va hokimiyatning saylanadigan institutlariga moyillik. K O N S E R V A T I Z M 88 Individning cheklanmagan erkinlik g`oyalariga sodiqlik Bozor kapitalizmiga, ma`lum ma`noda feodalizmga xos bo`lgan axloqiy an`analarga rioya etish va ijtimoiy ustunlarni saqlab qolish zaruriyatiga tayanish An`anaviylik Libertorizm F.Xayek, J.Rouls E.Berk, J.de Mestr, L.de Bonald Neokonservatizm Klassik konservatizm va liberalizm g`oyalarini mujassamlashtiruvchi (ideologiya) mafkura Asosiy g`oyalar Shaxsning bosh huquqi – xususiy mulkka ega bo`lish va uni erkin tasarruf etish huquqi Faqat bozor munosabatlarigina jamiyat va insonni real taraqqiyotga olib boradi Erkin va tenglik bir-biri bilan chiqisha olmaydi Klassik demokratiya amalga oshmaydigan va zararli, elita hokimiyatini va demokratiyani birlashtirish zarur Insonning tarixan ijtimoiy va siyosiy faolligi, siyosatning va ijtimoiy munosabatlarning demokratlash- tirilishi, ijtimoiy tarakkiyot g`oyalariga asoslangan. Neokonservatizm I. Kriston, N. Gleyzer, J. Uill K O N S E R V A T I Z M N I N G K L A S S I F I K A T S I Y A S I 89 Siyosiy hokimiyat xalqning minimal ishtirokida (konkret) aniq shaxs (oila, siyosiy partiya, ijtimoiy sinf) tomonidan amalga oshiriladigan siyosiy tartibot. A V T O R I T A R I Z M Tavsifiy jihatlari Totalitarizmdan farqlari Hokimiyatning siyosiy yetakchi, muayyan guruh qo`lida to`planishi Davlat ixtiyorida faqatgina jamiyat hayotining muhim va hal etuvchi rejalari bo`lishi Ayrim fuqarolarning, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning siyosiy huquqlarini va siyosiy xulqini cheklash va qat`iy belgilash Yirik qatag`on apparatining mavjud emasligi Davlat ta`qiqlamagan barcha narsa fuqarolar uchun ruxsat etiladi Demokratiyaning ayrim elementlarining mavjudligi (saylov, parlament kurashi) Aniq ishlab chiqilgan yagona mafkuraning majburiy emasligi Jamiyatga davlat ta`siri ko`rsatilishi xarakterining, ijtimoiy jarayonlarni total tartibga solishning mavjud emasligi. Fuqarolarning mustaqilligi va tashabbusini rag`batlantirish, xususiy hayotga aralashuvdan voz kechish Kuch va manfaatlarni chegaralash, hattoki qutblashtirishga yo`l berish Siyosiy hokimiyatning bosh argumenti – kuch emas, balki avtoritet Iqtisodiyotga nisbatan siyosiy tizimning katta avtonomiyasi, uning markazlashgan, ham bozor ko`rinishini hisobga olish. “Davlat – bu men” Lyudovik XIV 90 Har bir inson va butun jamiyat hayotining turli tomonlari ustidan mutlaq (total) nazorat o`rnatishga intiluvchi siyosiy rejim (tartibot). T O T A L I T A R I Z M Paydo bo`lishining sabablari Shakllanish shartlari O`rnatilish asoslari Inqilob Harbiy mag`lubiyat Ichki ziddiyatlar Tashqaridan keltirish Ijtimoiy strukturani kes¬kin sindirish, turli ijtimo¬iy guruhlarni shakllantirish Siyosiy hokimiyatning inqirozi Fuqarolik jamiyatning yemirilishi Ijtimoiy ongning deformatsiyasi (buzilishi) Zamonaviy ommaviy axborot vositalarining paydo bo`lishi va ular iste`molchilarining shakllanishi Ijtimoiy-siyosiy va sotsial jarayonlarga qudratli ta`sir etish richaglari - ommaviy siyosiy partiyalarning vujudga kelishi Jamiyatni davlat tomonidan bosh¬qarilish tajribasining yig`ilishi, ko`pmillionli kishilar ommasini safarbar etish yo`li bilan ijtimoiy muammolarni hal etish Qatagon (repressiya) va zo`ravonlikning tarmoqlashgan apparatini tashkil etish uchun imkoniyatning mavjudligi. 91 T O T A L I T A R I Z M N I N G S I Y O S I Y T A R T I B O T S I F A T I D A G I X U S U S I Y A T L A R I Xarakterli jihatlari Asosiy turlari Jamiyat hayotining barcha sohalariga singdirilgan yalpi, umumiy mafkuraning mavjudligi. So`l qanot totalitarizmi (stalinizm, maoizm). Davlat organlari bilan uzviy (yaqindan) aloqada bo`lgan yagona ommaviy partiyaning hokimiyatni tanho egallashi. Doimiy va davriy takrorlanib turuvchi qatag`onliklar ichki siyosatning vositasi sifatida. Ommaviy axborot vositalariga davlat monopoliyasi, ko`pfikrlilikning batamom yo`qligi. Davlat tomonidan iqtisodiyotning nazorat qilinishi, qariyib barcha turdagi nodavlat mulk shakllarining tugatilishi. Qurolli kurash vositasiga tanho egalik qilish, muxolifatning uyushgan qarshilik ko`rsatish imkoniyatini bartaraf etilishi. O`ng qanot totalitarizm italyan fashizmi, German milliy-sotsializmi. 92 M A R K S I Z M S I Y O S I Y - I J T I M O I Y D O K T R I N A S I F A T I D A Tavsifiy xususiyatlari Gegel dialektikasining materialistik ruhda tanqidiy qayta ishlatilishi va uning imkoniyatidan jamiyatning siyosiy va davlat-huquqiy muammolarini tahlil etishda maksimal foydalanadi Siyosiy va davlat huquqiy hodisalarning mavjudligini dialektik-materialistik tarzda fikrladi Davlat byurokratiyasini tahlil etishga, uning jamiyat hayotidagi o`rni va rolini ko`rsatishga yangicha yondashdi Siyosatni ijtimoiy o`lchashning yangi mezon¬larini ishlab chiqdi va bir qator inqiloblar tajribasida sinovdan o`tkazdi Dialektika prinsiplari va qonunlarini tafakkurdan emas, balki ob`ektiv borliqning o`zidan keltirib chiqarish Davlat va huquq - o`ziga xos bo`lgan va nisbatan mustaqil munosabatlar sifatida mavjud bo`lgan, jamiyatning asosiy siyosiy institutlaridir U yalpi manfaatalarni ifodalamaydi va aql- idrokning davomchisi hisoblanmaydi, bu siyosiy begonalashuv shakllaridan biridir Sinfiy lik mezoni Iqtiso diy manfaat 93 Taraqqiyotning tadrijiyligi (evalyutsion)ga, demokratik sotsializmga va unga asta-sekin islohotlar yo`li bilan erishishga yo`naltirilgan ijtimoiy siyosiy ta`limot va oqim I J T I M O I Y R E F O R M I Z M Mafkuraning tavsifiy jihatlari Asosiy siyosiy ғoyalar Ijtimoiy hayotni imperialistik talqin etish Ijtimoiy hodisalarni tahlil etishga butun xalq, mehnatkashlar ommasi manfaatlari nuqtai nazaridan yondashishi Joriy va ohirgi maqsadlarning insonparvarlik xarakteri Ijtimoiy jamoatchilik Tarixiy ko`tarinkilik (optimizm) Siyosiy hokimiyat shakli sifatida har qanday diktaturani rad etish Demokratik parlamentarizm printsiplariga sodiqlik Mehnatkashlar ommasini ijtimoiy himoyalash konseptsiyasiga sodiqlik Turli xil davlatlarning tinch-totuv yashashi va ularning yetarlicha xavfsizligi yo`nalishi Qo`yilgan maqsadlarga erishishning tinch, demokratik vositalari ustuvorligi Iktisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi va bozor mexanizmlarining rivojlantirilishi Muhim muammolarni hal etishda siyosiy ko`pfikrlikka va konsensusga (ko`pchilikning bir qarorga kelishi, murosa qilish) tayanish 94 H O Z I R G I Z A M O N C H E T E L S I Y O S I Y F A N L A R I N I N G A S O S I Y M A K T A B L A R I Ingliz- Amerika Fransuz Nemis Polyak Siyosiy modernizatsiyalash, barqarorlik. Siyosiy mojarolar, tashqi siyosat muammolarining ishlab chiqishi Siyosiy tartibotlar tipologiyasi, legitimlilik, partiyaviy-siyosiy infratuzilma muammolarini o`rganish Siyosiy tizimlar, fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning amal qilishi muammolarini qiyosiy tahlil etish Siyosiy tizimni demokratlashtirishning bosh yo`nalishlarini, jamiyat siyosiy hayotini konseptual tadqiq etish S.Lipset, K.Rayt, S.Hantigton, G.Morgentau, J.Sartari, R.Darendorf M.Dyuverjea, J.Burdo, M.Krozьe, R.Aron G.Mayer, K.Fon Beyme, I.Fitger E.Vyatr, T.Bodio, A.Bodnar, K.Opalek, F.Rishka A S O S I Y V A K I L L A R I 95 SIYOSIY HOKIMIYAT Siyosiy hokimiyatning mohiyati va xususiyatlari Siyosiy hokimiyat - bu hokimiyatning jamiyatdagi alohida turidir.U jamiyat a`zolarining ijtimoiy tabaqalashuvchi yuqori darajada bo`lganda va mehnat tashkiloti sharoitlarida amalga oshiriladi. Siyosiy hokimiyatning belgilari: kishilarning bir guruhi maxsus vakillik davlat apparati orqali hokimiyat vakolatini ikkinchi guruhga vakil qilib yuborishi; o`rnatilgan me`yorlarni buzganlik uchun qo`llaniladigan turli xil sanktsiyalar tizimiga tayangan holda, uyushgan majburlov mexanizmidan foydalanish; qonunlar ijro etilishini kuzatib borish uchun hokimiyatning boshqa apparatlariga nisbatan yuqori darajadagi obro`ga va ma`lumotga ega bo`lgan kishilarning maxsus apparati mavjudligi. Siyosat hokimiyatning zaruriy komponenti (tarkibiy qismi) - davlat hisoblanib, u o`zining bir qator atributlariga egadir: o`z aholisining mavjudligi (fuqarolariga ega bo`lish); davlatning o`z hukmronligini joriy etadigan hududning mavjudligi; majburlash mexanizmining mavjudligi; bu majburlashni uyushgan shaklda amalga oshiruvchi kishilar. Davlat - bu jamiyatda qonunlar ishlab chiqarishga bo`lgan huquqni tanho egallab olgan tashkiliy zo`rlik instrumentidir. Uning ahamiyatini oshirish ham, kamaytirish ham kerak emas. Rus faylasufi V.S.Solovyevning e`tirof etishicha, “davlat erdagi hayotning uzil-kesil do`zaxga aylanishiga xalaqit berish uchun emas, balki erdagi hayotni jannatga aylantirish uchun mavjuddir.” Siyosiy hayot, davlat hayoti haqiqatdan ham doimiy ravishda bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan ikki qutb o`rtasida ikkilanib turadi: davlatning ijtimoiy hayotga aralashmasligi va uning ustidan to`la nazorat qilish. Hokimiyatning mavjudligida ijtimoiy tartiblilikning qudratli ijtimoiy omili sifatida, hokimiyatsizlikda esa, ijtimoiy tizimning o`z-o`zidan buzulishi va qayta tashkil etilishining ko`rinib turgan xavfi sifatida namoyon bo`ladi. SHu erda bir narsani unutmaslik kerakki, har qanday hokimiyat ham boshqaruv va ijtimoiy farovonlik omili hisoblanmaydi. Hokimiyatdan foydalanish samarasi ma`lum darajada uning ijtimoiy mazmuni bilan belgilanadi – ham boshqariluvchilar, ham boshqaruvchilar manfaatlariga muvofiq tarzda yoinki zid holatda harakat qilish layoqati; shunday qilib boshqaruv samarasi o`zining ijtimoiy mohiyatiga bog`liq holda bo`ladi. 96 Siyosiy hokimiyat ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, boshqaruv ehtiyojlarini amalga oshirishda shakllanadi va vujudga keladi. U insoniyat hamjamiyatining tuzilishi va mustahkamlanishi, ziddiyatlar va qarama-qarshi manfaatlar tug`diradigan farqlarni olib tashlashning majburiy shakli sifatida harakat qiladi. Siyosat sohasida turli manfaatlarning doimiy kurashi bo`lib turadi, shuning uchun ham boshqa kuchlar va kishilarning qarshiligini bartaraf etish zarurati mavjuddir va siyosiy hokimiyat majburlov shaklida amalga oshiriladi. Ijtimoiy boshqaruvning instrumenti sifatida siyosiy hokimiyatning funktsiyalari: ijtimoiy yaxlitlik (butunlik) ni saqlash; ijtimoiy guruhlarning hokimiyat funktsiyalarini amalga oshiruvchi manfaatlar va ehtiyojlarni yuzaga chiqarish; ijtimoiy organizmni bir xilda amal qilinishini qo`llab-quvvatlab turish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish. Siyosiy hokimiyat ijtimoiy turmushning turli soha, tomon (jihat)lari mushtarakligini shunday ta`minlashi lozimki, u haqiqatdan ularni to`ldirib turishi, bir-birining mavjudligiga putur etkazmasligi kerak; jamiyat uchun zarur bo`lgan ishlab chiqarish va iste`mol o`rtasidagi muvozanatni qo`llab-quvvatlashi, bu qo`llab-quvvlatlash shunday mutanosiblikda bo`lishi kerakki, ular bir-birlariga to`sqinlik qilmasin, balki bir- birini rivojlanishini rag`batlantirsin. Siyosiy hokimiyat funktsiyalaridagi uzilish va ularni bir-biriga qarama- qarshi qo`yish, ijtimoiy munosabatlarning butun tizimini zaiflashtirishi hamda beqarorlashtirishi, jamiyatni ijtimoiy inqirozga olib kelishi mumkin. Jamiyatda o`zaro harakat qiluvchi manfaatlardan davlatning ma`lum darajada avtonom bo`lishi siyosiy hokimiyat funktsiyalarini birga olib borishni ta`minlashning eng qulay sharti bo`lib xizmat qiladi. Agar siyosiy va iqtisodiy jihatdan hukmronlik qiluvchi ijtimoiy guruhlarning manfaatlari bilan ziddiyat vujudga kelganda, davlat manfaatlari ustun bo`lganda siyosiy hokimiyatga erishiladi. 97 Bu kimnidir, nimanidir tasarruf etish layoqati, huquqi yoki imkoniyati; turli hil vositalar - huquq, obro`, erk, majburlov yondashuvida kishilarning faoliyati yoki yurish-turishiga, taqdiriga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatish Download 1.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling