Oy sayyoralar tabiatini o’rganish

Jadval 4. Sayyoralar orbitalari elementlari
Sayyora	Katta yarim o’q		Qaytishning siderik davri		Qaytishning sinodik davr, sutka
	а.ye.	106 km	Tropik yil	sutkalar
Merkuriy	0,387099	57,909	0,24085	87,969	115,88
Venera	0,723332	108,209	0,61521	224,700	583,92
Yer	1,000000	149,598	1,00004	365,257
Mars	1,523662	227,937	1,88089	686,980	779,94
Yupiter	5,203363	778,412	11,86256	4 332,71	398,88
Saturn	9,537070	1 426,726	29,45852	10 795,50	378,09
Uran	19,191263	2 871,974	84,013	30 685	396,66
Neptun	30,068963	4 498,257	164,795	60 190	367,49
Pluton	39,481687	5 906,361	248,602	90 800	366,74

Jadval 4. Sayyoralar orbitalari elementlari (davomi)
Sayyora	O’rta sutkalik harakat	Orbitaning ekssentrisitenti	Ekliptikaga og’ish, gradus	Uzunlik, gradus
				Восходящий узел	Перигелий
Merkuriy	14732,1626	0,205631	7,00487	48,33167	77,45645
Venera	5767,6903	0,006773	3,39471	76,68069	131,53298
Yer	3548,1866	0,016710	0,00005	-11,260647	102,94719
Mars	1886,5178	0,093412	1,85061	49,57854	336,04084
Yupiter	299,1200	0,048393	1,30530	100,55615	14,75385
Saturn	120,4517	0,054151	2,48446	113,71504	92,43194
Uran	42,236	0,047168	0,76986	74,22988	170,96424
Neptun	32,532	0,085856	1,76917	131,72169	44,97135
Pluton	14,273	0,248808	17,14175	110,30341	224,06676

Jadval 5. Sayyoralarning fizik xarakteristikalari
Sayyora	Ekvatorial radius		Qutblardagi siqilish	Massa		Zichlik gr/sm3	Gravit. tezlanish sm/sek2	Parabolik tezlik km/sek
	km	Yer radiusida		1027 gr	Yer massasida
Merkuriy	2439	0,382	0,0	0,330	0,052	5,43	370	4,25
Venera	6051	0,249	0,0	4,87	0,814	5,25	887	10,36
Yer	6378	1	0,0034	5,98	1	5,50	980	11,18
Mars	3397	0,533	0,0052	0,642	0,107	3,92	371	5,02
Yupiter	71398	11,194	0,062	1900	317,7	1,32	2486	59,6
Saturn	60330	9,459	0,103	569	95,2	0,68	1041	35,4
Uran	26220	4,111	0,06	86,9	14,5	1,22	844	21,0
Neptun	24760	3,882	0,02	102	17,1	1,65	1120	24,0
Pluton	1178± 28	0,185± 0,004	-	0,013±0,0024	0,00217± 0,0038	1,9±0,5	63±15	1,21± 0,13

Jadval 5. Sayyoralarning fizik xarakteristikalari (davomi)
Sayyora	Aylanish siderik davri	Markazga intilma tezlanish, ekvatorda	Ekvatorning orbitaga og’masi	Ko’rinma yulduz kattaligi	Ko’rinma sferik albedosi	Harorat, К
						Effektiv	Sirtqi
Merkuriy	58,65d	0,00	7°	-0,20m	0,058	439	439
Venera	243d	0,00	2,6°	-3,81 m	0,78	229	735
Yer	24h56m4,1s	3,4	23°26´		0,36	248	289
Mars	24h37m22s	1,7	24°56´	-2,01 m	0,14	210	214
Yupiter	9h50,5s	224,5	3°07´	-2,55 m	0,54	124,4	-
Saturn	17h12m	175,5	26°45´	0,67 m	0,54	95,0	-
Uran	17h14,4s	8,3	82°	5,52 m	0,60	59,1	-
Neptun	16,11h	30,2	29°	7,84 m	0,50	59,3	-
Pluton	6,4d	0,01	-	15,1 m	0,30	46±12	46±12

Sxemada Yer tipidagi sayyoralar va Oyning ichki tuzulishi ko’rsatilgan
Gigant sayyoralarning ichki tuzulishi:
а - Yupiter: 1 - gaz (Н2 vа Не), 2 - Н2 gazsimon suyuqlik (kritik) holatda va Не, 3 - metallashgan vodorod, 4 - gazsimon suyuqlik holdagi gidridlar (Н2О, NН3, СН3), 5 – qattiq yadro; b – Uran: 1 - gaz (Н2 va Не), 2 - gazsimon suyuqlik holdagi gidridlar, 3 - qattiq yadro. Ichki tuzulishi bo’yicha Saturn Yupiterga o’xshaydi, Neptun esa Uranga.

Oyning tabiati Oyning paydo bo’lishi

Eduard Albert Rosh (1820-1883 Fransiya )matematik hisoblab chiqadiki markaziy jismdan qandaydir ma’lum masofadan kichik masofada bo’lib qolgan yo’ldosh sayyoraning tortishish ta’siri ostida tashkil etuvchi qismlarga parchalanib ketishi lozim bo’ladi .Bu aniqlangan masofa Rosh zarrasi deb ataladi .Bu masofa taxminan sayyoraning 2.446 radiusiga teng
А=2.446 Rпл (ρпл/ρ)1/3
Oy-quyosh sistemasidagi eng yirik yo’ldosh..
2002yilda Amerikalik astrofizik Robinom Kenap tomonidan ilgari surilgan nazarya paydo bo’ldi .Quyosh sistemasidagi sayyoralar shakllanayotgan paytda kattaligi marsday bo’lgan qandaydir osmon jism endi shakllanayotgan yosh yerga katta qiyalik burchak ostida kelib uriladi .Urib chiqarilgan moddadan oy paydo bo’ladi.
Oy va yer dastlab yagona erigan massani tashkil etganligi haqidagi fikrni 1879 yilda ingliz astranomi va matematigi Jorj Darvin bildiradi.

Oy- quyosh sistemasidagi eng yirik yo’ldosh

Diametr= 3476 km, Massa = 0,012 М з, Zichligi = 3,3 g/sm3
Oy sirtiga qo’ngan Apallon -11 astronaftlari yirni mana shunday ko’rishgan/.
2002 yil 14-mayda Dyunkerke, (Merilend AQSH) hilol oyni qorong’u qismini yoritib turgan kulrang yorug’lik ko’rinmoqda, zuhro kuzatilmoqda.

Oyning fizik sharoitlari

1.Atmosfera yo’q, chunki massa kichik = 1/81,3 Мer.
2. Osmon qop-qorong’u yulduzlar va sayyoralar yaxshi ko’rinadi, magnit maydoni yo’q, arientatsiya faqat yulduzlar bo’yicha.
3. Kunlarning davomiyligi 1oyga yani 29,5 kunga teng – ikki hafta kun, ikki hafta tun. .
4. Haroratning keskin o’zgaruvi 400К (+130oС kunduzi) va100К (-170oС tunda)
5. Bir necha 10sm chuqurlikdaТ = const.,bo’ladi, tuproq (mayda shag’al korinishida ayrim qalinligi10-12 m gacha yitadi) issiqlik o’tkazuvchanligi kam
6. Oydan ko’rinadigan yerning diametri quyoshnikidan 3,5 marta katta.
Oyning yoshi 4 mlrd 527 mln

Oyni harakatlari

Ayrim hollarda sayyoralar va yulduzlarning oy tomonidan
to’silishi ro’y beradi to’silishning boshlanishi va tugashining aniq momentlarini topish oy harakatinio’rganish uchun katta ahamiyatga ega.
1. Oy o’z o’qi atrofida g’arbdan sharqqa tomon bir xil burchak tezlik bilan aylanadi buna aylanish davri oyning yir atrofidaaylanishining o’rtacha sidirik davriga yani, (27,3 sutkaga teng)Shuning uchun oy yirga har doim bir tomoni bilan qaragan. (biroz kichik tebranishlar bilan)
2.Oy ekvatorining o’rtacha tezligi ekliptika tekisligiga og’maligi o’zgarmas.
3.Oyning orbita bo’ylab xarakat tezligi kattalashib bormoqda va u yerdan 2.5 sm uzoqlashib ketmoqda.
4.Oy ekvatori ekliptika va oy orbita tekisligi qutublari aynan ko’rsatilgan tartibda katta aylanada joylashgan. 5.Yer atrofida elliptik (е=0,0549 ) orbita bo’ylab o’rtacha chiziqli tezligi 3683 km/soat (1,02 km/s). Tezlik bilan harakatlanmoqda. Yerdan minimum masofasi 356400 km maksimum masofasi 406700 km.(o’rtacha 384401 km).

Oyning sirti

Yirdan qurollanmagan ko’z bilan diametri 100 km bo’lgan obektlarni, teliskopda esa 1km bo’lgan obektlarni ko’ramiz.
Nisbatan qoramtir dengizlar,suvsiz ko’rinadigan tomonida sathning 30% ni tashkil etadi . Bunisbatdan tekis sath chuqurligi tahminan 3 km ga etadi tahminan lava bilan qoplangan. Dengizlar yomg’ir , kirizis sovuq namlik , bo’ronlar akeani va hokozo. Dengizlarning yosh tahminan 3 mld yil. Nisbatan yorug’ qismlar materiklar nisbatan ko’tarilgan sohalar katta kichik yumaloq kiraterlarning ko’p soni bilan qoplangan
Oy relifining o’ziga hos xususyati xalqali strukturalar yani kiraterlardir ko’rinadigan tomonida o’lchami 3,5 km dan katta bo’lgan kiraterlarning soni 1700 ta.1 km dan kattarog’lariniki esa 300 000ta hisoblash mumkin. Yirik kiraterlarning ko’pchiligida markazi ko’tarilgan va ularning 2-3 km ga ega ko’tarilmalar bilan o’ralgan. Kiraterlarning nomlari olimlar nomlariga qo’yilgan.
Oyning kiraterlari
Oyning orqa tomonidagi Van de Graf kengligi 243 km bo’lgan.
Diametri 61 km bo’lgan Eratosfen krateri.

OYNING ICHKI TUZILISHI

1. Litosfera-tahminan 800km chuqurlikkacha bo’lgan qattiq qobiq u:
1. Po’stloq- qalinligi yerdan ko’rinadigan tomonda 60km dan ko’rinmaydigan tomonda 100km gacha o’zgarib turadi.Tarkibi “materiklar ’’ tarkibiga yaqin
2.Yuqori mantiya-qalinligi tahminan 250 km bo’lgan qatlam
3.O’rta mantiya-qalinligi tahminan 500km.600-800km chuqurliklarda oyning chuqur fokusli sismik o’choqlari joylashgan
2.Astenosfera-erigan qatlam unda ixtiyoriy suyuqlikdagi kabi faqat bo’ylama sismik to’lqinlar tarqalishi mumkin .
4. Quyi mantiya – uning yuqori qisminig harorati 1200 К.
5. Yadro (o’zak) - erigan temirning sulfedi chuqurligi tahminan 1380-1570 km,dan boshlanadi. U yerda bo’ylama to’lqinlarning tezligi keskin o’zgaradi.

xulosa

 

Quyosh atrofida aylanuvchi 8 ta sayyoralar va ularnung yo’ldoshlari, 200.000 ga yaqin kichik sayyoralar (asteroidlar), kometalar, meteor jismlar birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyosh bu sistemaning markazida joylashgan. Sayyoralar va barcha mayday jismlarning og’irligi birgalikda Quyosh sistemasi jismlari umumiy og’irligining 0,1% ni tashkil etadi. Quyoshning og’irligi esa taxminan 99,9% ni tashkil etadi. Shu bois Quyosh bu sistemaga kiruvchi barcha jismlarning harakatlarini boshqarib turadi. Sayyoralar Quyoshdan uzoqligi bo’yicha quyidagi tartibda harakat qiladi: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran va Neptun. Ularni ko’pincha qora shar shaklidagi katta sayyoralar deb atashadi.

Oy - Yerga eng yaqin bo`lgan tabiiy osmon jismi. Uning radiusi 1738 kilomеtr, Yerdan o`rtacha masofasi 384400 kilomеtr. Oyning massasi Yernikidan 81,3 marta kam, Yerkin tushish tеzlanishi 163 sm/s2, bu Yernikidan 6 marta kichkina. Oydagi parabolik tеzlk 2,83 km/s yoki Yerdagidan 4,6 marta kichik. Oydagi tortish kuchi va parabolik tеzlik kichikligi sababli unga qo`nish va undan uchish masalasi nisbatan oson еchiladigan masala. Shu sababli Oy - odamlar qo`ngan birinchi tabiiy jism.

E’tiboringiz uchun raxmat.