Ozaro birikish usullari

MATNDAN BOSHQARUV, MOSLASHUV, BITISHUV GA OID BIRIKMALARNI

SO‘Z  BIRIKMASIDA SO'ZLARNING 
OZARO  BIRIKISH  USULLARI
So‘z birikmasida so‘zlarning o ‘zaro  3  xil birikuv usullari 
bor: 
moslashuv;  boshqaruv;  bitishuv.
Tobe  so‘zning  hokim  so‘zga  qaratqich  kelishigi  yordamida, 
hokim so‘zning esa tobe so‘zga egalik qo‘shimchasi orqali birikuvi 
moslashuv  deyiladi: 
sizning ukangiz, xonaningyorug‘i.
  Ba’zan egalik  yoki qaratqich kelishigi  shakli belgisiz qo ‘llanilishi  mumkin: 
yoz yom g'iri  (yozning yom g'iri),  c h o ‘l  havosi,  qor jilvasi;  bizning  uy, 
sizning о ‘g'il.
  Moslashuvda asosan otli birikmalar hosil bo‘ladi.
Tobe so‘z hokim so‘zga tushum, jo ‘nalish,  o ‘rin-payt,  chiqish 
kelishiklari yoki  ko'm akchilar bilan birikuvi boshqaruv deyiladi. 
Boshqaruvda  otli  va  fe’lli  birikmalar hosil  bo ‘ladi: 
olma  termoq, gul uzmoq,  yoshlarga g 'a m x o ‘rlik,  uydan  chiqmoq,  g ‘alaba  uchun kurashmoq,  maktab  tomon  ketmoq.
Kelishikli  va  ko'm akchili  boshqaruv  farqlanadi.  Kelishikli 
boshqaruvda tobe so‘z hokim so'zga tushum va o ‘rin kelishiklari 
vositasida birikadi: 
d o ‘stini uchratmoq,  bog ‘dan chiqmoq,  chelakka 
solmoq, qarmoqda tutish.
Ko‘makchili boshqaruvda tobe so‘z hokim so‘zga  ko‘makchilar  vositasida  birikadi: 

tinchlik  uchun  kurash, qarmoq  bilan  tutish,  aybiga yarasha jazolanm oq,  uy sari yurmoq.
Tobe so‘z va hokim so‘z hech qanday vositalarsiz faqat tartib va ohang  yordamida  birikuv  usuli bitishuv  deyiladi: tez  yurmoq, keng  ko'cha,  kelgan  odam,  chiroyli  gapirmoq,  mehribon  enaga. 
Ravishlar tobe so‘z vazifasida kelganda bitishuv usli  bilan hokim 
so‘zga birikadi, ulaming tarkibidagi egalik va kelishik qo‘shimchalari yaxlitlanib qoladi: 
Tezda qaytmoq,  qo ‘qqisdan  burilmoq,  chindan (yolg‘ondan) gapirmoq,  uzunasiga  kesmoq,  zimdan  kuzatmoq.
So'z birikmalarining tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab  turlari mavjud.

Sodda  s o 'z  b ir ik m a la r i
  -  ikkita  mustaqil  so‘zdan  iborat 
so‘zlarning birikuvidir.
Quyida berilgan  holatlar sodda so‘z birikmalari hisoblanadi.
—  M eh n atig a 1 yarasha"  o lm o q 1,  ham m aga1 qara gan da 0 
chiroyli1  (bu yerda so'zlar soni uchta bo‘lsa ham mustaqil m a’no 
anglatuvchi so‘zlarning soni ikkita).
— 
Q o ‘Ii  ochiq'  yigit1, tarvuzi  q o ‘ltig‘idan  tushgan 1  od am 1, 
qulog‘iga  quyib'  uqtirm oq1 
Bu  birikmalar  ham  sodda  so‘z birikmalari  bo ‘lib  hisoblanadi,  chunki  bu  yerda turg‘un  birikma 
qatnashgan.  Turg'un  birikma  xuddi  so‘zlar  kabi  bitta  so‘roqqa 
javob bo'ladi va bitta lug'aviy birlik hisoblanadi.
— 
G ‘arbiy  Yevropadu1
  yasham oq7, 
Wazirlar  Mahkamasida.1 
k o 'rilm o q 7, 
kich ik  ko rxonada1
  ishlam oq7, 
0 ‘rta  C hirchiqda1 
yasham oq7, 
besh  qavatlV
 bino'  — bir qismi qo'shm a so'z shaklida 
kelganligi sababli bular ham  sodda so'z birikmalaridir.
—  Kitobni  o'qib 
chiqmoq,
  m ehm onlarni1 
ta k lif  qilmoq'1  — 
birikm aning  bir  qismi  qo 'sh m a  yoki  ko'm akchi  fe’lli  so'z 
qo'shilmasi  bo'lganligi sababli bular ham sodda so'z birmasidir.
—  S h o d a -sh o d a 1  d u r-u   g av h arlar1,  u y u m -u y u m 1  arpa- 
bug'doylar1  —  bir  qismi  juft  so'zli  birikmalar  ham  sodda  so'z 
birikmalari bo'lib  hisoblanadi.
M u ra k ka b   so 'z  b irikm alarida
  —  tobe  so'z  o'ziga  qarashli 
bo'laklar bilan kengayib keladi va gapda so'z birikmalari zanjirini 
hosil  qiladi.  So'z  birikmasidagi  hokim  so'z  boshqa  bir  so'zga 
tobelangan,  bir  hokim  so'z  bir  necha  tobe  so'zlarga  aloqador 
bo'lganda yoki bitta tobe so'z bir necha hokim so'zlarga aloqador 
bo'lganda so'z birikmalari zanjiri hosil qilinadi. Ular bitta so'roqqa 
javob bo'ladi.  Bunday birikmalar tarkibida  mustaqil so'zlar soni 
uch yoki undan ortiq bo'ladi va ular o'zaro tobelanadi.