O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

u`rp-a`det ha`m da`stu`rler. 

 

O’zbek  milliy  mentaliteti:  Du’n’yadag’ı  ha’r  bir  millettin’,  sonnan, 

o’zbeklerdin’  de  aqılıy-ruwxıy  ko’rinisi,  yag’nıy  milliy  mentaliteti  o’zine  ta’n 

tariyxıy, etnikalıq, ta’biyiy-klimatlı jag’daylar ko’lemınde qa’lipleskenindey, onın’ 

ja’miyette  ju’z  berip  atırg’an  ja’miyetlik-siyasiy  qubılıslar,  tariyxıy  protsesslerge 

bolg’an qatnası da tu’rlishe bolatug’ınlıg’ı so’zsiz. Milliy o’zine ta’n uzaq tariyxıy 

da’wirdegi  ja’miyetlik-ekonomikalıq,  siyasiy  protsessler,  ta’biyiy-geografiyalıq 

ornalasıw,  o’z-ara  etnoma’deniy  baylanıslar  diniy  isenimler  tiykarında  qa’liplesip, 

mıne  usılar  ha’m  de  xalıqtın’  ruwxıy-psixologiyalıq  ko’z-qarasları  negizinde 

da’stu’rler, u’rp-a’detler ha’m ma’resimler qa’liplesedi. 

Mentalitet  joqarıda  aytılg’an  qa’siyetler  menen  birge  milletlerdin’  aqılıw-

intellektual  imkaniyatları  ha’m  ruwxıy-psixologiyalıq  o’zine  ta’n  o’zgesheliklerin 

---

 

78 

qamtıp  aladı.  En’  baslısı  xalıqtın’  tariyxıy  ta’jiriybeleri,  u’rp-a’detleri,  ma’resim 

ha’m  merekelerdin’  pu’tin  bir  sistemasın  quraydı.  Basqasha  etip  aytqanda,  olar 

mentalitettin’  ha’reketlendiriwshi  ku’shleri  wazıypasın  o’teydi.  O’zbek  xalqının’ 

etnikalıq jaqtan ko’p tarmaqlı ha’m ko’p tamırlı ekenligi onın’ mentalitetinde barlıq 

urıw  ha’m  ja’miyetlik  qatlamlar  ushın  ulıwma  ta’repler,  ja’miyet  ma’plerin 

qorg’awshı  pazıylettin’  rawajlanıwın  ko’rsetip  kelgen.  Xalqımız  mınezindegi 

mehriybanlıq,  miymandoslıq,  kishipeyillik,  a’zzi  adamlarg’a  ja’rdemlesiw  sıyaqlı 

insaniylıq  pazıyletleri  mıne  usı  ja’miyetlik  awızbirshilikti  ta’miyinlew,  til  ha’m 

kewil, pikir, a’mel birligin saqlaw mu’ta’jliklerinen tuwılg’an. 

Mın’-mın’  jıllar  dawamında  qa’liplesken  milliy  metalitetimiz  bizge  basqa  

xalıqlardan 

jasırın 

halda 

ayırılıp 

rawajlanbag’an. 

Kerisinshe, 

milliy 

mentalitetimizge  biz  benen qon’sı  bolıp  jasap kelgen  basqa  xalıqlardın’  belgili  bir 

ma’niste  ta’siri  bolg’an.  A’sirese,  o’zbek  milliy  mentalitetine  parsı  ha’m  arab 

xalıqları u’lken ta’sir ko’rsetken. 

O’zbek  milliy  mentalitetine  ta’n  ta’replerden  ja’ne  biri  ja’miyet  turmısı, 

adamlar  turmıs  ta’rzinin’  ko’birek  da’stu’r,  u’rp-a’detler  arqalı  basqarılıwı  bolıp 

tabıladı. 

Batısta shaxs  ja’miyetke  o’zin tanıtıw,  talant  ha’m  imkaniyatların  ko’rsetiwdı 

belgili  bir  maqsetlerge  erisiw  quralı  sıpatında  qaraydı.  Ja’miyet  insannın’  ishki 

du’n’yası,  ruwxiyatı  ha’m  jeke  turmısına  ulıwma  aralaspaydı.  Shıg’ısta  bolsa 

pu’tkilley  basqasha  ko’rinisti  ko’remiz.  Ha’r  bir  u’rp-a’det,  ma’resim  ja’miyet, 

ma’ha’lle  xalqı qatnasında o’tkeriledi. Ja’miyet  insandı  ja’miyetlik baqlaw astında 

uslap  turıw,  shaxstın’  ja’miyettegi  turaqlı  qatnası,  onın’  ulıwma  a’dep-ikramlıq 

normalar  ko’lemınde  jumıs  alıp  baratırg’anının’  da’lili  sıpatında  ko’rsetiledi. 

Ja’miyetten ayırılg’an halda is ju’rgiziw insannın’ ja’miyetten uzaqlasıwı sıpatında 

bahalanadı. 

Shınında  da,  o’zbek  xalqı  ja’miyet  ma’pleri,  ja’miyetshilik  pikiri  ko’lemınde, 

da’stu’r  ha’m  u’rp-a’detlerge  sadıqlıq  negizlerinde  birlesiwge  tayar  ha’m  sog’an 

umtılıwshı  xalıq.  Da’stu’rlerdin’  o’zi  de  ja’miyetshilik  pikirinin’  turaqlasqan 

ko’rinisi  bolıp  tabıladı.  Sonı  da  aytıp  o’tiwi  kerek,  bu’gingi  ku’nde  o’zbek 

---

 

79 

qa’diriyatları  u’rp-a’det  ha’m  ma’resimlerinin’  da’stu’riy  o’zine  ta’n  ta’repleri 

janlanıp  atırg’an  bir  tariyxıy  protsesste  mentalitetimizdegi  ja’miyetshilikke  ta’n 

normalı  baylanıslılıq  pazıyletin  saqlag’an  halda,  onın’  bir  qatar  individuallasıwı, 

bunda  juwapkershilik  sezimın  oyatıw,  o’zi  ushın  o’zi  esap  bere  alıw,  erkin  islew, 

jeke juwapkershilik sıyaqlı qa’siyetlerdi ja’ne de jetilistiriw za’ru’r.  

O’zbekstan  g’a’rezsizlikke  eriskennen  son’,  ata-babalarımız  ta’repinen  ko’p 

a’sirler  dawamında  jaratılg’an  ju’da’  u’lken,  biybaha  ruwxıylıq,  ma’deniy 

miyrasımızdı,  o’tmish  tariyxımızdı,  ulıwma  milliy  ruwxıylıq  reformalardı  a’melge 

asırıw  tiykarg’ı,  yag’nıy  ma’mleket  siyasatı  da’rejesindegi  ju’da’  a’hmiyetli 

wazıypa sıpatında belgilendi. Sol sebepten de ha’zirgi da’wirde xalqımızdın’ milliy 

mentalitetin  o’zinde  sa’wlelendiriwshi  a’yyemgi  u’rp-a’detleri,  ma’resimlerin 

saqlap qalıw ushın to’mendegilerge ayrıqsha dıqqat awdarıw za’ru’r: 



 

a’yyemgi  u’rp-a’detler,  fol’klor  u’lgileri  saqlanıp  kiyatırg’an  regionlar 

(Baysın, U’rgit, Shahrisabz sıyaqlılar) da ma’mleket qorg’awına alıw ha’m olarg’a 

arnawlı at beriw; 



 

xalıq  mentalitetindegi  unamlı  ta’replerdi  saqlap  qalıw  ha’m  saqlaw 

maqsetinde etnologiyalıq qorlar, sho’lkemler du’ziw; 



 

xalqımızdın’  milliy  mentalitetine  tiyisli  en’  a’yyemgi  u’rp-a’det  ha’m 

ma’resimlerdi g’alaba xabar quralları arqalı ken’ en jaydırıw. 

Pu’tkil  du’n’ya  boyınsha  u’lken  globallasıw  protsessleri  o’tip  atırg’an  bir 

waqıtta  o’zbek  milliy  mentalitetin  en  jaydırıw  onın’  ulıwma  insanıylıq 

qadriyatlarg’a  qanshelli  sa’ykesligin  baqlaw  imkanın  beredi.  Bl  o’z  gezeginde, 

xalqımızdın’  a’yyemgi  da’stu’rler,    burın  nan  kiyatırg’an  u’rp-a’det  ha’m  de 

ma’resimlerge iye bolıwı o’zine ta’n ha’m o’zine ta’n milliy mentalitetke iye xalıq 

ekenligin tastıyıqlap turıptı.