O’zbek tili yo’nalishi 1-bosqich 520-guruh talabalari jumaniyozova iqbol va dobilova mohinurning bahriddinova dilbarning

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH FAKULTETI

O’ZBEK TILI YO’NALISHI

1-BOSQICH

520-GURUH TALABALARI

JUMANIYOZOVA IQBOL VA DOBILOVA MOHINURNING

BAHRIDDINOVA DILBARNING

“Aruz nazariyasi “ fanidan tayyorlagan

TAQDIMOTI

Mavzu: Aruz haqida umumiy ma'lumot Reja: 1. Aruz nima? 2.Ramal bahri 3.Hijo tushunchasi

1. Aruz (arab.– arz qilmoq) – she’-riy o‘lchov, vazn. Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari she’r tizimi. A. nazariyasi tur-kiy xalqlarga, xususan o‘zbek she’riyatiga arablardan o‘tgan.Navoiyning "Mezon ul-avzon" asarida ko‘rsatilishicha A. vodiy, rukn nomiga to‘g‘ri keladi, ko‘chma ma’noda "ustun" de-gani. A. nazariyasi birinchi marta Xalil ibn Ahmadning "Kitob al-aruz"i ("Aruz kitobi")da bayon qilingan, keyinchalik Rashididdin Vatvot, Tusiy, Shams Qays Roziy, Mavlono Yusuf Aruziy Nishobu-riylar tomonidan rivojlantirilgan.

Turkiy xalqlarda Aruzning ilk namunalari islom kirib kelgungacha bo‘lgan dav-rlardagi qadimgi maqol va topishmoqlarda, "Devonu lug‘otit turk"da uchraydi.

Turkiy xalqlarda Aruzning ilk namunalari islom kirib kelgungacha bo‘lgan dav-rlardagi qadimgi maqol va topishmoqlarda, "Devonu lug‘otit turk"da uchraydi.

Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u bilig"i shu vaznda bitilgan turkiy dostondir. Aruz avval arab alifbosi asosidagi eski o‘zbek yozuviga asoslanadi, unda 29 undosh va 3 unli harf, ya’ni cho‘ziq unli tovush bo‘lgan.Harakatlar bilan ko‘rsatiluvchi yana uchta unli – zabar –a, zer, – i, pish – u mav-jud.

Harakatlarni undosh harflarning usti yo ostiga qo‘yib, ochiq bo‘g‘inlar hosil etilgan, yopiq bo‘g‘in undosh ustiga sokin (ko‘pligi sukun) alomati (–)ni qo‘yish orqali hosil qilingan. Cho‘ziq unlilar ochiq bo‘g‘inda sokinli deb tushu-nilgan va bunday bo‘g‘inlar, asosan, cho‘ziq hisoblangan.

Harakatlarni undosh harflarning usti yo ostiga qo‘yib, ochiq bo‘g‘inlar hosil etilgan, yopiq bo‘g‘in undosh ustiga sokin (ko‘pligi sukun) alomati (–)ni qo‘yish orqali hosil qilingan. Cho‘ziq unlilar ochiq bo‘g‘inda sokinli deb tushu-nilgan va bunday bo‘g‘inlar, asosan, cho‘ziq hisoblangan.

Harf va harakatlardan juz-vlar tuzilgan. Juzvlar Zta bo‘lib, ularning har biri 2 xil ko‘rinishga ega. Ara-blar chodir uyni, Ko‘chma ma’noda, ikki misra she’rni ham bayt (uy) deyishgan, shu sababli, juzvni tushuntirishda cho-dir jihozlari bo‘lgan – arqon, qoziqcha, paloye atamalaridan foydalanilgan.

Juzvlar sabab (arqon), vatad (qoziqcha), fosila (palos) deb nomlangan. Ular o‘z ichida sababi xafif (yengil sabab): (may): –; sababi saqil (og‘ir sabab): (ko‘zi): W; vatadi majmu’ (yig‘iq vatad): (samar): V –; vatadi mafruq (yopiq vatad): (noma) – 655V; fosilai sug‘ro (kichik fosila): (yura-gim): W –; fosilai kubro (katta fo-sila): (yashamagan): VW –kabi turlarga bo‘linadi.Juzvlardan 8 ta asl rukn hosil bo‘lgan: failun, faulun, mutafailun, mafailun, mustaf’ilun, failatun, ma-failatun, maf’ulatu (cho‘ziq unli bosh harf bilan yoziladi

Aruz quyidagi 5 ta qonun asosida ish ko‘radi”, deya boshlab, o‘sha qonunlarni birma-bir izohlashga kirishadi:

1.Misralarning qisqa, cho‘ziq va o‘ta cho‘ziq bo‘g‘inlar tartibiga tayanishi va shuning uchun goho bo‘g‘in soni jihatidan teng bo‘lmasligi qonuni.

2.Bo‘g‘inlarning ruknlarga uyushishi va so‘z negizining ikki ruknga bo‘linib ketish qonuni.

3.Ruknlarning she’riy nutqda ko‘pincha ichki ritmik pauzalarga ega bo‘lmasligi qonuni.

4.Aruz vaznlarining o‘ziga xos tuzilishi qonuni.

5.Vaznlarning bahrlarga birikish qonuni.

6.Aruzning ham turkumlarga egaligi qonuni.

E'TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT