O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari. Yozuv tarixi

TEKSHIRISH SAVOLLARI 1. Orfografiya nima? U grafikadan qanday farqlanadi? 2. Orfografiya qoidalarining tuzilishi qanday prinsiplarga asoslanadi? 3. Amaldagi (kirillcha) o‘zbek yozuvi imlo qoidalari qachon tasdiqlangan? Yangi (lotincha) o‘zbek yozuvining imlo qoidalan-chi? 4. Amaldagi «0‘zbek orfografiyasining asosiy qoidalari» qanday boiimlardan tarkib topgin? (Bo'limlarning nomlanishi, paragraflari...). 5. Yangi (lotincha) o‘zbek yozuvining imlo qoidalari qanday boiimlardan tarkib topgan? (Bo'limlarning nomlanishi, modda va bandlari). 6. Amaldagi (kirillcha) o‘zbek yozuvi imlosidagi qaysi qoidalar yangi (lotincha) o‘zbek yozuvi imlo qoidalari sirasiga kiritilmagan? Sabablari? 7. Har ikkala «...qoidalar» to‘plamida harflar imlosiga oid qanday farqlar bor? 8. Har ikkala «...qoidalar» to‘plamida asos va qo‘shimchalar imlosiga oid qanday tafovutlar bor? 9. Har ikkala «...qoidalar» to‘plamida qo'shma so‘zlar imlosiga oid qanday tafovutlar bor?

O’ZBEK TILI ALIFBOSI VA JORIY IMLO QOIDALARINI TAKOMILLASHTIRISH - DAVR ZARURATI
Oliy ta’lim tizimidagi deyarli 30 yillik faoliyatimiz davomida har yili 21- oktyabr arafasida biz - tilshunoslarga OAV e’tibori va diqqati alohida qaratilganini kuzatib keldik. OAVda chiqish qilar ekanmiz, o’zbek tilining davlat tili sifatida nufuzini oshirish uchun bu ishni qilish kerak, u ishni qilish kerak, bu zarur, u zarur deyishdan nariga o’ta olmas edik. OAVlarda chiqish qilib, faqat g’oya va taklif berardik, ammo, afsuski, ularning deyarli hyech biri hisobga olinib, amaliyotga tatbiq qilinmas edi...
Ming shukurkim, orzularimiz va armonlarimiz ushaladigan kunlarga ham yetib keldik. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 -yil 21 -oktyabrdagi “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqyeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 20- oktyabrdagi “Mamlakatimizda o’zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni xalqimiz hayotida tub burilish yasadi, til borasidagi islohotlarning yangi bosqichini boshlab berdi. Zero oxirgi yillarda til siyosati borasida amalga oshirilgan ishlar o’zbek tilining nufuzi va mavqyeini tubdan oshirishga xizmat qilayotganligini har kuni, har soniyada ko’rib, quvonib, bilib turibmiz. Endilikda “bu ishlarni qilish zarur” deb emas, balki “bu ishlar amalga oshirildi”, “bu g’oya amaliyotga tatbiq etildi”, deb e’tirof etmoqdamiz.
Prezidentimiz Farmonlariga asosan o’zbek tilini davlat tili sifatida rivojlantirish, uni himoya qilish, amal qilishini ta’minlash bo’yicha qilinayotgan tashkiliy va amaliy ishlar hamda o’zbek tilini targ’ib qilish, tadqiq qilish, o’zbek tili bo’yicha ta’lim berish ishlari boshida Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti bosh bo’lmoqda. Tashkil etilganiga ko’p vaqt bo’lmagan bo’lsa-da, qisqa muddat ichida Departament keng ko’lamli tashkiliy, tatbiqiy ishlarni amalga oshirdi, ulardan ayrimlarini sanab o’tishimiz mumkin: har bir soha vazirliklarida o’zbek tilini himoya qiladigan, “Davlat tili haqida”gi qonun ijrosini ta’minlash bo’yicha mas’ul shaxslar – o’rinbosar maqomidagi rahbar maslahatchilari lavozimlari joriy qilinib, bu lavozimlarga filolog va jurnalist mutaxassisligiga ega bo’lgan fidoyi kadrlar tanlov asosida tayinlandi, “O’zbek tilini rivojlantirish jamg’armasi” tashkil qilindi (bugungi kungacha bir necha kitoblar mazkur jamg’arma hisobidan lotin yozuvida nashr qilinib, bepul tarqatildi), Atamashunoslik qo’mitasini tashkil etish bo’yicha Vazirlar Mahkamasining qarorlari ishlab chiqildi, Respublikamizning nufuzli olimlari ishtirokida 2020-2030-yillarda o’zbek tilini rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish Konsepsiyasi va davlat dasturi ishlab chiqildi, davlat tilida ish yuritish bo’yicha malaka oshirish hududiy markazlari tashkil qilindi va b.
O’zbek tilining qo’llanish doirasini kengaytirish, har bir sohada uning amal qilishini ta’minlash uchun alifbo, imlo, lug’atlar masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu ma’noda Departament “Davlat tili haqida”gi qonunning yangi tahriri va lotin alifbosiga qisqa muddatda to’liq o’tish masalasining qonuniy asoslari bilan jiddiy shug’ullandi va, natijada, 2021- yilning 10 -fevralida “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga bosqichma-bosqich to’liq o’tishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining 61-sonli qarori va “Yo’l xaritasi” tasdiqlandi. To’g’ri, lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosiga to’liq o’tish masalasi nisbatan cho’zildi. Bunda bosqichma-bosqich o’tish jarayoni hisobga olindi. Hozirga qadar katta avlodni bu jarayonga tayyorlash uchun hujjatlarning tashkiliy qismi, teleko’rsatuvlar nomi, gazeta nomlari va b. barcha sohalarda bosqichma-bosqich lotin yozuviga to’liq o’tish jarayoni kechmoqda. Hujjatga asosan 2023- yildan to’liq lotin yozuviga o’tilishi ko’zda tutilgan.
Bu jarayonda joriy alifbo va imloni takomillashtirish masalasi birinchi o’ringa chiqadi. Zero, alifboni tartibga solmay turib, imloni takomillashtirish mantiqqa to’g’ri kelmaydi. Shu sababli kuni kecha hukumatimiz tomonidan lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga o’zgartirishlar kiritish haqidagi qonun loyihasi muhokama uchun e’lon qilindi. Albatta, bu shoshma-shosharlik bilan, bugun qabul qilingan qaror emas. Bu muammoning o’z tarixi bor.
Ma’lumki, alifbo va imlo masalasi XX asrning boshlariga kelib jiddiy tarzda kun tartibiga qo’yilgan. 1921- yilda Toshkentda bo’lib o’tgan til-imlo anjumanida milliy alifbo va imlo qoidalari ilk marta maxsus ko’rib chiqilgan. 1923- yilda Buxoroda o’tkazilgan til-imlo anjumanida esa birinchi marta o’zbek tilining imlo qoidalari qabul qilingan hamda Maorif komissarligi tomonidan rasman tasdiqlangan. Lekin ijtimoiy o’zgarishlar: siyosiy ahvol, savodxonlikka bo’lgan talabning oshib borishi, maktab-maorif ishining rivojlanishi tufayli arab yozuvining zamon talablariga javob bera olmasligi ma’lum bo’ldi. Shu bois 1926- yilda Bokuda o’tkazilgan Birinchi turkologiya qurultoyi turkiy tilli respublikalar uchun lotin yozuviga asoslangan alifboga o’tish to’g’risida qaror qabul qildi.
1929- yilda Samarqandda bo’lib o’tgan til-imlo anjumanida lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi qabul qilindi va mazkur alifbo asosidagi imlo qoidalari tasdiqlandi. Ayni shu jarayon o’zbek adabiy tili tarixida muhim qadam bo’ldi: xalqning yozma savodxonligi keskin oshdi, o’zbek tilining tabiatiga mos tarzda ishlab chiqilgan imlo qoidalari umummilliy birlikni ta’minlashga xizmat qildi. Chunki unda o’zbek tilining asrlar mobaynida shakllangan tovush xususiyatlari hisobga olinib, alifboda 9 ta unli tovushni ifodalash uchun belgilar olingan edi. Lekin bu hodisa 1930- yillarning boshlaridan turli xil qarashlarni vujudga keltirdi. Natijada 1934- yilda Toshkentda o’tkazilgan til-imlo anjumanida unli tovushlar soni 6 ta qilib belgilandi va shu asosda yangi imlo qoidalari tasdiqlandi. Mazkur imlo qoidalari ayrim kamchiliklariga qaramasdan o’zbek adabiy tilining shakllanishi va taraqqiyotida juda muhim rol o’ynadi. Binobarin, o’zbek tilining tovushlarini nisbatan to’g’riroq aks ettiradigan alifbo yuzaga keldi, xalqning savodxonlik darajasi ko’tarildi, og’zaki nutq va yozuv orasida yaqinlik paydo bo’ldi. Bu esa mustabid tuzum mafkurasiga, “qizil imperiya” manfaatlariga mos kelmas edi. Shu sababli ham o’zbek lotin alifbosining “kamchiliklari”: SSSR xalqlarining jipsligiga xizmat qilmasligi, rus tilini o’rganishda qiyinchilik keltirib chiqarayotgani va sh.k. haqida bahs-munozaralar avj oldi. Qisqasi, barcha turkiy tilli respublikalarni rus alifbosiga ko’chirish uchun zamin hozirlandi.
1940 -yil 8- mayda “O’zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifbedan rus grafikasi asosidagi yangi o’zbek alifbosiga ko’chirish to’g’risida” qonun qabul qilindi. 1940- yil 4- iyulda esa “Birlashgan o’zbek orfografiyasining asosiy qoidalari” tasdiqlandi. Shunday qilib, 33 harf va 2 belgidan iborat o’zbek kirill alifbosi amal qila boshladi. 1956 yilda esa “O’zbek orfografiyasining asosiy qoidalari” tasdiqlandi. Biz hozirga qadar kirillcha yozuvimizda mazkur imlo qoidalariga amal qilamiz.
Mustabid tuzumning so’nggi yillarida sobiq Ittifoqning milliy respublikalarida milliy uyg’onish harakati kuchaydi. Jumladan, O’zbekistonda ham milliy istiqlol – mustaqillik g’oyasi avj oldi. Bu holat, eng avvalo, ona tili bilan bog’liq holda amalga oshirildi. O’zbek xalqi siyosiy mustaqillikka ilk qadam davlat tili orqali bo’lishini anglab yetdi. Shu sababli ham sobiq SSSR respublikalari orasida birinchilardan bo’lib, 1989 -yil 21- oktyabrda o’zbek tili O’zbekistonning davlat tili deb e’lon qilindi. Binbarin, milliy alifbo masalasi o’rtaga tashlandi. Ayni shu holat o’zbek xalqining o’z kuchiga bo’lgan qat’iy ishonchini namoyon qildi.
Mustaqillik barcha sohalarda bo’lgani kabi ona tilimiz, uning ifodachisi bo’lmish yozuvimizning ham rivoju takomilini emin-erkin belgilash, ta’min etish imkonini tug’dirdi. 1989 -yilda qabul qilingan “Davlat tili to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida keskin burilish yasadi. Qonun o’zbek tilining qariyb bir yarim asrlik haqsizligi va qaramligiga intiho berdi. Behad qadim va benihoya boy tilimizga uning poymol etilgan huquqlarini tamoman tiklagan davlat tili degan haqqoniy maqom berildi. Bu yorug’ orzular umidi bilan yashagan jafokash xalqimizning asriy tarixida, hyech shubhasiz, buyuk voqyea bo’lganligini ta’kidlamoq joiz.
Ona tilimizni rivojlantirish kabi xalqimizning asriy ezgu niyatini amalga oshirish, xalqimizni dunyodagi boshqa xalqlar, millatlardan orqada qolmasligi va ular bilan taraqqiyot sari baqamti qadam tashlab borishini ta’minlash maqsadida 1993 -yilning 2- sentyabr kuni O’zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi Qonun tom ma’nodagi lisoniy mustaqillik nishonasi bo’ldi. Shunday qilib, o’zbek lotin alifbosi 26 harf va 3 harf birikmasidan iborat bo’ldi.
Biroq til amaliyotidan kelib chiqqan holda 1995- yil 6- mayda mazkur alifboga ayrim tuzatishlar kiritildi. 1995- yil 24- avgustda mazkur alifboga asoslangan “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlandi. 1996 -yildan boshlab barcha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayoni o’zbek lotin alifbosida olib borildi. Ta’lim jarayoni uchun barcha darslik va qo’llanmalar, ko’rgazmali vositalar lotincha imloda nashr qilindi, ko’plab badiiy adabiyotlar lotin yozuvida chop etildi.
Bu alifboning o’ziga xos yutug’i: birinchidan, alifbo tartibi ixchamlashdi, lotin tilidan meros qolgan harflardan 24 tasi (c va w dan tashqari) o’z tartibida saqlab qolindi. Bu esa lotin yozuviga asoslangan boshqa alifbolar (ingliz, fransuz, nemis) bilan umumiylikni ta’minladi. Ikkinchidan bo’g’iz undoshi [h] va qattiq tanglayda hosil bo’ladigan [x] tovushlari uchun bir-biridan shakl jihatidan keskin farqlanadigan shakllar: H(h) va X(x)ning qabul qilinishi juda katta qulaylik yaratdi. Demak, talaffuzda unchalik farqlay olmaydigan yurtdoshlarimiz ham endi ularni yozuv orqali farqlay olish imkoniga ega bo’ldi. Ya’ni xush (xush) va hush (hush), xam (xam) va ham (ham) shakl jihatidan yaqqol farqlanadigan bo’ldi.
Ikkinchidan, qo’shaloq harflar: Ss – Sh sh, Cc – Ch ch, Nn- Ng ng kabi harf birikmalarining yuzaga kelishi ingliz tilini o’rganishda ma’lum bir qulaylik ham yaratdi. Ammo vaqt o’tgan sari alifboning kamchiliklari ham bilinib qoldi.
Lotin yozuviga asoslangan joriy alifboning kamchiligi - O’o’ va G’g’ harflarining bosma shaklini yozish murakkablashdi, ya’ni o va g harflarining yoniga maxsus diakritik belgi (‘) qo’yiladigan bo’ldi. Bu esa lotin yozuvidagi matnlarning kengayib ketishiga sabab bo’ldi, Masalan, o’g’il – o‘g‘il kabi. Ayni paytda lotin yozuvidan foydalanishda tutuq (’) va diakritik (‘) belgilarni chalkashtirish holatlari ko’p. Hozirga qadar ham ko’p o’rinlarda O’zbekiston so’zini O’zbekiston shaklida yozish holatlari uchraydi. Shuningdek, [sh], [ch], [ng] tovushlarini ifodalashda ham murakkablik yuzaga keldi, ya’ni bir tovush ikkita harf bilan – harflar birikmasi orqali ifodalash yozuv amaliyotida ko’p harf ishlatishga, ko’p vaqt sarflashga olib keldi.
“Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi Qonunni bajarish muddati obyektiv sabablarga ko’ra 2 marta o’zgardi: dastlab 2005- yil deb belgilangan bo’lsa, 2004- yil 30- apreldagi O’zbekiston Respublikasining qonuniga muvofiq 2010- yilgacha uzaytirildi. Demak, Qonunga muvofiq o’zbek lotin alifbosi 2010- yildan boshlab respublikamiz hududida yagona alifbo sifatida faoliyat ko’rsatishi kerak edi. Biroq bu to’liq amalga oshmadi. Yozuv amaliyotida lotincha imloga to’liq o’tilmadi. Hozirga qadar ayrim ommaviy axborot vositalari, nashriyotlarda asosan kirilcha yozuvdan foydalanib kelmoqda. Bu esa aholining, xususan, yoshlarning haqli e’tiroziga sabab bo’lmoqda. Negaki, har qanday huquqiy-demokratik davlatda qonun ustuvorligi ta’minlanishi shart.
Joriy o’zbek lotin alifbosi 25 yildan ortiqroq vaqt davomida amaliy jihatdan o’zini to’liq oqlamadi, ya’ni mazkur harflar o’z yozilishi, qo’llanishi jihatidan barcha ehtiyojlarimizni to’liq qondira olishini namoyon qila olmadi. Shunga ko’ra ommaviy axborot vositalari, xususan, ijtimoiy tarmoqlarda fikrlar, ya’ni bir necha harflarni boshqacha shaklda yozish taklifi bildirildi. Tabiiyki, 26 yil avval qabul qilingan alifbo o’sha davr talablariga javob bergan. Zero, hayot o’zgarmoqda, uning shiddati, globalizasiya jarayonlari imlo va yozuv masalasiga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda, albatta. Shu jihatdan, imlo qoidalari va yozuv ham davr, vaqt, madaniyatlararo kommunikasiya, global axborot tarmoqlari talablari nuqtai nazaridan isloh qilinishi hamda o’zgartirilishi tabiiy jarayondir. Shunga ko’ra 2016- yilda - Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti tashkil qilingan dastlabki oylarda O’zbekistonda lotin yozuviga asoslangan alifboni isloh etish va imlo qoidalarini takomillashtirish bo’yicha takliflarni yig’ish va umumlashtirish uchun respublikadagi taniqli tilshunos olim, yozuvchi, o’qituvchilar, kompyuter mutaxassislaridan iborat ishchi guruh shakllantirildi, joriy alifbo va imlodagi islohot qilinishi zarur bo’lgan o’rinlar turli yig’inlarda ilmiy-amaliy tahlildan o’tkazib borildi, Respublikadagi umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari, OTM o’zbek tili va adabiyoti fani o’qituvchilari bilan joriy alifbo va imlo muammolari tahlili yuzasidan davra suhbatlari, amaliy seminarlar tashkil qilindi, amaliyotdagi insonlarning fikri o’rganildi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasiga o’zbek tilining alifbosi va joriy imlosini takomillashtirish yuzasidan yuborilgan murojaatlar tahlil qilinib, ijtimoiy tarmoqlarda o’zbek tili alifbosi va joriy imlo qoidalarini takomillashtirish yuzasidan takliflar yig’ish uchun maxsus guruhlar ochildi, guruhlarda bildirilayotgan fikrlar tahlil qilindi. Ishchi guruh o’zbek tili alifbosi va joriy imlo qoidalarini takomillashtirish bo’yicha barcha takliflar va xulosalarni umumlashtirib, hamkor tashkilotlar bilan muhokama qilgandan so’ng uni Vazirlar Mahkamasiga topshirdi.
Vazirlar Mahkamasi mazkur takliflarni o’rganib, mukammallashtirib, uni muhokamaga taqdim etdi.
Ma’lumki, haqiqat bahslarda tug’iladi. Bugungi kunda bu borada ijtimoiy tarmoqlarda qizg’in bahslar kechmoqda. Bu - yaxshi. Ammo bir narsani ta’kidlab aytishni istar edik.To’g’ri, hozirgi davrda, ehtimol, iqtisodiy masalalarga e’tibor qaratish, ularga mablag’ ajratish muhimroqdir, ammo alifbo va imloni takomillashtirish masalasi xalqimiz kelajagi va ravnaqi bilan bog’liq masaladir. Chunki joriy alifbodagi noqulayliklar uni internet tili sifatidagi faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda, Yunikod tizimida almashtirilishi taklif qilinayotgan grafik shakllarning yo’q bo’lganligi sababli dasturlashda so’z tarkibida qo’llangan bitta harfning digraf shakli matndagi so’zlarni bo’lib yuborishga olib kelmoqda, milliy alifbomizdagi mavjud muammolar nafaqat o’qish-yozish jarayonida qiyinchilik tug’dirmoqda, shu bilan birga, imloni, grammatikani tekshiruvchi, matnni nutqqa aylantiruvchi va nutqni matnga aylantiruvchi kompyuter dasturiy ta’minotlarining paydo bo’lishiga ham to’sqinlik qilmoqda.
Ayni paytda Google, Microsoft, Huawei, Samsung, LG va boshqa bir qator yirik texnologik kompaniyalar o’z dasturiy mahsulotlarini o’zbekchalashtirayotganini hisobga olsak, alifboni kechiktirmasdan isloh qilishimiz ayni muddao sanaladi. Milliy alifbomiz isloh bo’lib, qulaylashsa, katta-kichik avlodlarga mansub hamyurtlarimiz, shuningdek, yaqin-olis mamlakatlarda yashovchi millatdoshlarimiz yagona yozuv atrofida jipslashadi – nuqsonsiz, qulay alifbo xalqimizning birligiga, yakdilligiga xizmat qiladi. Turkiyzabon davlatlar va xalqlar o’rtasida o’zbek tilining nufuzi keskin ko’tariladi. Shuningdek, o’zbek tilining internet va global axborot operasion tizimlarida qo’llanish imkoniyatlari oshadi, Sh va Ch harflari bilan bog’liq muammolar bartaraf etilsa, nashr etilayotgan adabiyotlarning hajmi kirilcha matnga nisbatan 8-10 foizga kamayadi. Bu esa respublika miqyosida juda katta mablag’ning tejalishiga sabab bo’ladi. Loyihada almashtirish taklif qilinayotgan har belgining Yunikodda kodi mavjud bo’lganligi sababli bir harfni kompyuterda terish uchun bitta harakat amalga oshiriladi. Eng muhimi - alifbo qulay bo’lsa, lotin yozuviga to’liq o’tish ham tezlashadi, ikkiyozuvlilik sharoitiga barham beriladi.