O‘zbek tilshunosligida metanimiya xodisasiga ilmiy munosabatlar

Metonimiyaning tasnifi va o‘rganilishi

Badiiy asarda so‘zlarning o‘z ma’nosida ishlatilishi bilan birga tasvirlanayotgan voqealikning mohiyatini ochish uchun so‘zning turli ma’nolarda tovlanishi tilshunoslik hamda adabiyotshunoslikda maxsus o‘rganib kelinadi. Masalan: Mirtojiyev yozishicha, “Tildagi polisemiya hodisasi juda qadimdanoq olimlar diqqatini o‘ziga jalb qilib keldi”. Eramizdan avval uni falsafa va uslubiyat nuqtai nazaridan o‘rganishdi. Tilchilarimizning qayd etishicha bu masala bilan Xitoy va Hind olimlari eramizning boshlarida esa yunonlar ham shug‘ullanishgan ekan. So‘zlarning turli ma’nolarda tovlanishi qadimgi turkiy til boyliklariga bag‘ishlangan asarlarda ham o‘rganilgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk”, Alisher Navoiyning “Muhabbat-ul lug‘atayn” asarlarida bunday hodisani kuzatish mumkin.
So‘zlarning rang-barang ma’nolarda kelishi adabiy matnlarni tahlil etish jarayonida aniqlanadi. So‘zning o‘z ma’nosidan boshqa manoda qo‘llanilishi tilshunoslik va adabiyotshunoslikda trop atamasi bilan yuritilgan. Badiiy tildagi bunday hodisani R.Qo‘ng‘irov shunday izohlaydi: “Adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaligini, ekspressivligini kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko‘chirish yoki so‘zlarni shu maqsadda, umuman ko‘chma ma’noda ishlatishga troplar deyiladi”.
So‘z yoki so‘z birikmasining o‘z ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llanilishini trop atamasi bilan nomlash tilshunoslik hmda adabiyotshunoslikka oid darslik hamda qo‘llanmalarda adabiyotshunoslik lug‘atlarida ham uchraydi. Troplar adabiyotshunoslikda boshqacha nom bilan yuritilgan holatlar ham mavjud. Masalan: N.Shukurov va boshqa olimlar tomonidan yaratilgan
“Adabiyotshunoslikka kirish darsligida troplash ko‘chim atamasi bilan ham izohlanadi. So‘zning ko‘chma ma’nosi adabiyotda ko‘chim (trop) termini bilan ifodalanadi. Demak, bu ta’rifda atama yuzaga kelishiga so‘zning o‘z ma’nosidan boshqa ma’noga o‘tishi, ko‘chishi asos qilib olingan. Bunday tarifga troplarning vazifasi, xususiyatidan kelib chiqib, o‘zbek tiliga moslashtirilishi asos qilib olingan. Trop jahon tilshunosligi va adabiyotshunosligida atama sifatida qabul qilingan tushunchadir. Asli grek tilida paydo bo‘lgan bu atamaning barcha tillardagi atamashunoslik lug‘atlarida ta’rif va tavsiflari mavjud. So‘ngi yillarda o‘zbek tilida yaratilgan atamashunoslik lug‘atlarida troplar ko‘chim atamasi bilan ham yonma-yon tarzda qo‘llanilmoqda. Bu atama haqidagi tasavvurlar mutaxassislarimizda yetarli bo‘lsa-da, o‘rganilayotgan masalaning mohiyatini to‘laroq ochish maqsadida atamashunoslik lug‘atlaridagi ta’riflarning birini keltirish o‘rinli deb o‘ylaymiz. (27; 134)
Troplar – biror narsa yoki hodisani ifodalash uchun so‘z yoki so‘z birikmalarining o‘z ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llanilishi anglatuvchi tushuncha. Ko‘chma ma’noda qo‘llanilgan so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nosining munosabati hamda ularning narsa yoki voqelikka bo‘lgan munosabatiga qarab ko‘chimlar bir necha turlarga bo‘linadi. Ulardan eng asosiylari: metafora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, litota, simvol va hokazolar. Bizning ongimizda qandaydir xususiyatlari, belgilari bilan bir-biriga yaqin bo‘lgan ikki narsa yoki hodisani chog‘ishtirish, o‘xshatish troplarga asos qilinib olinadi. Boshqacha aytganda, biror narsa yoki voqea-hodisa haqida aniq, yorqin tasavvur hosil qilish uchun unda boshqa biror narsa yoki voqeaning belgisi ko‘chiriladi, o‘xshatiladi. Ko‘chim umuman tilga xos hodisa bo‘lib, u so‘zning qo‘llanish doirasini, uning ma’no tovlanishlarini boyitadi. Shuning uchun ko‘chimlarning badiiy nutqda ishlatilishi, ifodalilikni, ta’sirchanlikni oshirishga, tasvirlanayotgan voqea hodisani ravshanroq, baholashga yordam beradi.
Ko‘chim tufayli badiiy nutqning turli stilistik vazifalari kuchayadi. Shuning uchun ham ko‘chimlar jonli til bilan birga, badiiy adabiyotda ham g‘oyat keng qo‘llaniladigan maxsus tasviriy vositalardandir.
Bizningcha ushbu ta’rifda troplar va ularning turlarining vazifasi juda to‘g‘ri asoslangan. Eng muhimi troplar til hodisasi sifatida baholanmoqda, ularning badiiy nutqning stilistik vazifalarini kuchaytirish ta’kidlanmoqda. O‘zbek tili uslublarini vazifaviy jihatdan tasnif qilish amalga til va tildan tashqarida bo‘lgan omillarga tayanadi. (28; 320)
Bu uslublarning N.A.Bashakov, A.Sulaymonov, A.Shomaqsudov, G‘.Abdurahmonov, B.O‘rinboyev, S.Muhammadiyevlar tavsiya etilgan
qatlamlarida qo‘llaniladigan vositalarni belgilab beradi. Shunga ko‘ra stilistika so‘z san’ati ifoda vositalar haqidagi bir janrdir. Tildagi ana shunday muammolar bilan shug‘ullanadigan uslubshunoslikning quyidagi yo‘nalishlari mavjud:

1. 
   Tilning leksik resurslari o‘rganuvchi yo‘nalish.
   
2. 
   Funksional stilistika vazifaviy uslubshunoslik.
   
3. 
   Badiiy adabiyot uslublari.
   
4. 
   Amaliy uslubshunoslik .
   

Mavzu nuqtai nazaridan bu o‘rinda bizni vazifaviy uslubshunoslik qiziqtiradi. Kishilar o‘z ijtimoiy faoliyatlarida tildagi barcha foydalanganlarida avvalo ularni o‘z extiyojlaridan kelib chiqib nutq mavzuiga, vaziyatga qarab tanlaydilar va qo‘llaydilar. Tilshunoslikda ko‘chma ma’no hosil qiluvchi so‘zlarni tasniflash va ularni nomlash boshqa yo‘sinda ko‘rinadi.
M.Mirtojiyev o‘z risoslasida bunday tasniflarni umumlashtirgan. Shunday bo‘lsada ko‘chma ma’no hosil qiluvchi so‘zlarni tasniflagan tilshunoslarning ayrimlari ishlariga e’tiborni qaratish o‘rinlidir. Bu muammo jahon tilshunoslarining ayrimlari ishlariga e’tiborni qaratish o‘rinlidir. Bu muammo jahon tilshunoslarining doimiy e’tiboridagi hodisadir. Masalan fransuz tilshunosi J.Maruzo ko‘chma ma’noli so‘zlarni uch turga metafora, metonimiya, sinekdoxaga ajratadi. Rus tilshunosi L.A.Buxolovskiy esa ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisani olti turga bo‘lgan. 1) Metafora, 2) Vazifadoshlik, 3) Emotsionallik, 4) Metonimiya, 5) Xalq etimologiyasi sifatida 6) Aloqadorlik L.A.Buxolovskiy sinekdoxani metonimiyaning bir ko‘rinishi deb hisoblaydi. (13;51-75)
Tilshunos K.A.Levkovskaya ko‘chma ma’no hosil qiluvchi so‘zlarni faqat metonimiya deb tushunadi: N.M.Shanskiy esa ko‘chma ma’noli so‘zlarni uch turga 1) o‘xshashlik (metafora) 2) yondoshlik (metonimiya) 3) vazifadoshlikka ajratib o‘rganadi. O‘zbek tilshunosi A.Azizovning “Tilshunoslikka kirish” darsligida esa sinekdoxani metonimiyaning bir ko‘rinishi sifatida ko‘rsatiladi. Demak, yuqoridagi asarlarda shuningdek biz kutgan ayrim manbalarda ham ko‘chma ma’no hosil qiluvchi so‘z yoki so‘z birikmasi haqida fikr yuritilganda asosiy metofara va metonimiya e’tirof etilgan. Sinekdoxa esa ko‘chma ma’no hosil qiluvchi ikkinchi hodisa sifatida o‘rganiladi va asosan u metonimiyaning bir turi sifatida qaraladi va ba’zan unga qo‘shilib yuboriladi. (4;56)
Bizningcha, ko‘p ma’noli so‘z va birikmalar hosil qiluvchi til hodisalarini faqat uch turga metafora, metonimiya, sinekdoxa bilan cheklanish unchalik to‘g‘ri emas. Negadir o‘zbek tilida polisemiya hodisasining tadqiqotchisi M.Mirtojiyev ham jahon tilshunoslarining bu masaladagi qarashlarni maqullaydi ya’ni o‘z tadqiqotiga boshqa ko‘p ma’noli til hodisalari xususida fikr yuritmaydilar. O‘zbek tilida trop, ko‘chim yoki majoziy vositalar nomi bilan ifodalangan hodisalar faqat uch turni tashkil etmay, ularning hammasida ham ko‘p ma’nolik alomatlari mavjuddir. Albatta bu o‘rinda o‘zbek tilining barcha tasviriy vositalarini sanab o‘tmoqchi emasmiz. O‘zbek tilining tasviriy vositalari deyilganda tilshunoslikda mavjud stilistik figuralar esa ma’no va shakl tuzilishiga ko‘ra doimiy o‘zgarmaslik xususiyatiga egadir. Demak, troplar so‘zlarning ko‘p ma’noli, so‘zlarning boshqa ma’nolarga ko‘chishi xususiyatlariga ega. Figuralarda bunday hodisa kuzatilmaydi. Ammo stilistik figuralar (antiteza, gradesiya, ritorik so‘roq, ellipsis, takror, epifora va boshqalar) troplarni to‘ldirish, undagi mazmunga aniqlik kiritishda ham xizmat qiladi.
Metafоra, metonimiya va sinekdoxa troplarning asosiy, badiiy tilda keng qo‘llanilgan turidir. R.Qo‘ng‘irovning “O‘zbek tilining tasviriy vositalari” kitobida troplarning yana bir necha turlarni jumladan, yuqoridagi uch turidan tashqari epitet (sifatlash), o‘xshatish, perifraz, ironiya, antifraza giperbola (mubolag‘a), simvol litota, jonlantirish kabi turlarini keltirgan. “O‘zbek tili stilistikasi” da shunday troplarning bu turlari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Troplarning bunday turlari va ularning badiiy tildagi xususiyatlari S.Karimovning risolasida ham yoritilgan.
Xullas, metonimiya so‘zga xos semantik-uslubiy hodisa bo‘lib, undagi muayyan ma’no taraqqiyoti, yangi hosila ma’nosining narsa va ma’nolar o‘rtasidagi aloqadorlikka ko‘ra yuzaga kelish kechimi deb tushunilish kerak. O‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar ham mavjud. H.Shukurov bir maqolasida nutqdagi gaplarning tarkibida kelgan birikmalardan biror so‘z ellipsiz hodisasiga uchrashi natijasida so‘zda nutqiy metonimiyalar sodir bo‘lishini tahlil etadi. Tadqiqotchining kuzatishicha, bunday metonimiyalar asosan otlarda keng tarqalgan bo‘lib, ular aniqlovchi, birikmalarning natijasida yuzaga kelgan.
Metonimiyaning morfologik hamda sintaktik stilistikaga oid xususiyatlari mavjuddir. “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari” qo‘llanmasida metonimiyaning aniqlovchilik hamda ot vazifasida kelgan ko‘rinishlari asoslab berilgan. Otlarda metonimiya tilshunoslar metonimiyaning uchdan 12 gacha shakllari mavjudligini ko‘rsatib o‘tishganini ta’kidlaydi. (16; 102)
Metonimiya hodisasi R.Qo‘ng‘irov, S.Karimovning tadqiqotlarida o‘zbek badiiy tili misolida qisman o‘rganilgani bilan ajralib turadi. Agar T.Aliqulov, M.Mirtojiyev tadqiqotlarida nazariy jihatdan asoslangan bo‘lsa, yuqoridagi ikki tadqiqotda esa metonimiya asar tilida yozuvchi uslubni yuzaga keltiruvchi hodisa sifatida tahlil etilgan. Ikkinchidan bu ikki tadqiqotda metonimiya lingvistik hodisa ekanligiga ham alohida urg‘u berilgan.
Demak, tadqiqotlar orasida metonimiya grammatik hodisa sifatida o‘rganilgan bo‘lsa kerakli metonimiyani tasviriy vositaning shakllari bilan qorishtirish, holatlari uchrab turadi. 60-yillarda T.Aliqulov tadqiqotlarida metonimiya ko‘p ma’nolik hodisa sifatida qaraldi. 70-yillarga kelib esa M.Mirtojiyev tadqiqotlarida metonimiyaning bunday xususiyati yanada chuqurlashtirib o‘rganildi. Har ikki tadqiqotda ham metonimiya hodisasi nazariy jihatdan asoslanishga harakat qilingan. Metonimiya hodisasi badiiy asarlardan olingan parchalar yoki ma’lum ijodkor qo‘llangan tasviriy vosita asosida emas, asosan tadqiqotlarning o‘z qarashlaridagi so‘zlarni tahlil etish jarayonida ko‘rsatilgan. M.Mirtojiyev metonimiyani polisemiyaning bir shakli sifatida o‘rganar ekan, unga shunday ta’rif beradi. “Metonimiya .... nomdoshlovchi bilan nomdoshlanuvchi o‘rtasidagi aloqadorlik tufayli ko‘chma ma’no hosil bo‘lishidir” muallif bu fikrini misollarda asoslashga erishadi.
Metonimiya hodisasi M.Mirtojiyev katta tadqiqotining bir qismi sifatida o‘rganilganligi sababli ham uning xususiyatlari ilmiy nazariy jihatdan to‘la ochilgan. Muallifning doktorlik dissertasiyasida ham mazkur fikrlar rivojlantirilgan. Mazkur tadqiqotda metonimiyaning klassifikasiyasi haqida fikr yuritilar ekan, muallif nomi asarning nomi bilan qo‘llaniladi. Birinchi qo‘llanmada o‘zbek tilida metonimiyaning olti ikkinchisida yetti xil ko‘rinishi mavjudligi asoslab berilgan. Masala bir muallif tomonidan yoritilganligi sababli ham metonimiya hodisasining ko‘rinishlari har ikki qo‘llanmada ham bir xil tarif keltirilgan. Bu o‘rinda metonimiyaning yetti xil ko‘rinishini keltirish maqsadga muvofiq. Narsa (idish) ichidagi narsaning ma’nosi o‘sha narsaga o‘tkaziladi. Harakat yoki uning natijasi shu harakatni bajarishdagi vosita, qurol bilan almashtiriladi. Biror narsani yasalgan material bilan almashtirish. Ma’lum mamlakatda, davlatda yoki ma’lum o‘rinda yashab turgan kishilar ma’nosi shu yerga davlat yoki mamlakatda ko‘chiriladi. Alohida olingan aniqlovchi to‘liq narsani almashtiradi. Aniq tushuncha nomi o‘rniga mavhum ma’noli ot
qo‘llaniladi.
O‘zbek tilshunosligida metonimiya hodisasi to‘g‘risida umumlashma hodisa beradigan tadqiqot yaratilganligining boisi ham shu asoslangan. Ya’ni “Tashqi yoki ichki tomondan bir-biriga aloqador narsa yoki hodisaning nomi boshqa narsa yoki hodisaga ko‘chiriladi” degan ta’rif keltiriladi. Demak bu ta’rifda metonimiya hodisasi uchun narsalardagi tashqi yoki ichki tomondan aloqadorlik asos qilib olinmoqda.
Lug‘atlarda metonimiyaga bir muncha mukammalroq ta’rif berilgan hamda uning beshta ko‘rinishi xususida fikr yuritilgan. Metonimiyaga shunday ta’rif kelitiriladi. Metonimiya (grekcha metonumiya qayta nomlash so‘zidan olingan). So‘zlarning ko‘chma ma’nosiga asoslangan ko‘chimning asosiy turlaridan biri ikki tushuncha o‘rtasidagi yaqinlikka asoslangan o‘xshatishsiz ko‘chim. Metonimiya biror narsa yoki voqyea-hodisaning nomi boshqasiga ko‘chiriladi, u boshqa nom bilan ifodalanadi, biroq bu nomlanish yoki narsalar o‘rtasidagi yaqinlikka, aloqadorlikka asoslanadi. Lug‘atdagi metonimiyada predmetning tashqi ko‘rini yoki ichki xususiyatlari bilan bir-biriga aloqador bo‘lgan lekin bir-biriga o‘xshamagan predmet belgilari chog‘ishtirilishi haqida fikr bayon etilar ekan, metonimiyaning quyidagi ko‘rinishlari mavjudligi ta’kidlanadi. 1) Kishi yoki narsaga xos xususiyat o‘sha yoki narsaning nomiga o‘tkaziladi. 2) avtorning nomi uning natijasi shu harakatni bajaruvchi qurolning nomiga ko‘chiriladi. 3) ma’lum joydagi narsalar ma’nosi shu joyga ko‘chiriladi. 4) Narsa predmetlarga shaxsni harakati ijodi ko‘chiriladi.
O‘zbek tili stilistikasida metonimiyaga shunday ta’rif berilgan. Metonimiya grekcha so‘zdan olingan bo‘lib boshqacha nom berishi degan ma’noni beradi. Biz yuqorida lug‘atda qayta nomlash degan ta’riflar bilan tanishdik. Albatta qayta nomlash va boshqacha nom berish o‘rtasida ma’no jihatdan qisman bo‘lsada farq mavjud. O‘zbek tili stilistikasida ana shunday ta’rif keltiriladi. Metonimiya hodisasi ham so‘zlarning ko‘chma ma’nosi bilan bog‘liq. Ammo bu yerda asosan biror narsa yoki voqea hodisaning nomi boshqa biror narsa yoki hodisaga ko‘chiriladi. Bu predmet yoki voqea hodisa ongimizda bir-biri bilan aloqador tushunchalarni anglatishi bilan o‘zaro bog‘langan bo‘ladi.
Nutq madaniyati va usulbiyat asoslari qo‘llanmasida ta’kidlab o‘tish joizki o‘zbek tili stilistikasi va mazkur qo‘llanmadagi tilning tasviriy vositalari qismlari professor R.Qo‘ng‘irov tomonidan yozilgan metonimiya hodisasining ko‘chma ma’noga asoslangan.
Metonimiyada nomdoshlovchi bilan nomdoshlovchi alohida ikki narsa voqyelik, harakat, holat, belgi kabi bo‘lgani kabi sinekdoxalarda tamoman boshqachadir. Ma’no ko‘chishi metonimiyada obyektlarning o‘zaro aloqadorlik belgisiga qarab nomlashdan kelib chiqadi.
Metonimiyaga xos yo‘l bilan ma’no taraqqiyot ot sifat, fe’l olmosh, son va ravish turkumiga oid so‘zlarda yuzaga kelgani holda, bu hodisaga xos yo‘l bilan ma’no taraqqiyot faqat ot turkumiga oid so‘zlarda yuzaga keladi.
Mazkur hodisani metonimiyaga nisbatan shuncha farqlari borligini nazarda tutib metonimiya emas alohida ma’no ko‘chishi deb atadik. (11; 75)
L.Boboxonova o‘zining “Ingiliz tili stilistika”si kitobida metonimiyani ikki turga , ya’ni tildagi metonimiya va nutqdagi metonimiyaga ajratib qo‘yibdi. Nutqdagi metonimiyaning stilistik vazifasini mukammal aniqlab olish uchun avvalo tildagi metonimiyada ba’zi bir misollarni ko‘rib chiqamiz
Masalan, “Terim paytida ko‘p qo‘l kerak bo‘ladi “ (Ro‘znomadan).
Tildagi metonimiya doim siyqasi chiqqan, hammaga ma’lum bo‘lib qolgan bo‘ladi. Tildagi metonimiyaga yana bir misol : Uning qalami qasos o‘ti bilan yonardi”.
Nutqdagi metonimiyalar badiiy ma’noli yoki tasodifiy bo‘ladi. Masalan, Qalam orom topsa, uyg‘onar bolam. Bolam uxlaganda, qalam uyg‘onar. (G.J). Bu metonimiya badiiy ma’noli metonimiya hisoblanadi .Metonimiyalar tushunchalar o‘rtasidagi munosabatiga ko‘ra, turli xil bo‘ladi:

1. 
   Metonomik so‘zlarning mavhum hamda aniq tushunchalari asosida hosil bo‘lishi mumkin.Yuqorida keltirilgan gap shunga misol bo‘la oladi.Bu yerda “qalam” so‘zining aniq tushunchasi (ijod) o‘rtasidagi munosabat mutloq aniqdir.
   

Aniq hamda mavhum tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni quyidagi misolda ko‘rishimiz mumkin; Ikkovimizning fikrimiz qarama-qarshi bo‘lsa ham, siz menga avval quloq bering, so‘ngra bir gap bo‘lar (A.Q)

2. 
   Narsa, hodisa yoki kishilarga xos xususiyatlar o‘sha narsaning yoki kishilarning nomiga o‘tkaziladi: Pakana xuddi xech nima bo‘lmaganday “miyg‘ida kulib turardi (Mushtum).” Tantanali majlis zalida ”a’lo”, “yaxshi” qator o‘tirdi. (S.J)
   
3. 
   Bo‘lakning butunga yoki butunning bo‘lakka munosabatiga misol qilib, quyidagilarni keltirish mumkin: Nikolay zamonida ostonam tuyoq ko‘rmagan (O.)
   
4. 
   Ma’lum narsa bilan uning nomi o‘rtasidagi munosabat asosida metonimiyaning yana bir turi vujudga keladi:
   

“Majlisga butun qishloq keldi”. “Auditoriya kuldi”. Keltirilgan misoldagi “qishloq” so‘zi qishloqda yashovchi aholi ma’nosini ifodalagan; “auditoriya” so‘zi esa (yig‘ilishga), ma’ruzaga kelga talabalarni bildiradi.

5. 
   Ba’zan esa muallifning ismi uning asari o‘rnida qo‘llaniladi. Fuzuliyni oldim qo‘limga, Majnun bo‘lib yig‘lab qichqirdim (H.O.). “Ba’zan Shekspirni tushunish qiyin “. Navoiy “Qush tili” ustida to‘lg‘in zaqvq bilan ishladi (O,).
   

Bu tasnif cheklangan emas, uni davom ettirish mumkin, chunki metonimiyaning boshqa turlari mavjud .
Metanimiya istoriyadan yetarlicha ajralib turishini bilmoq lozim. Birichidan, istoriyani doimo o‘xshatish yordamida o‘zgartirib ifodalashimiz mumkin, metanimiya bilan esa bunday qilib bo‘lmaydi.Bundan tashqari, ko‘pinch metanimiya tabiatini ochish, tushunib yeyish uchun ma’lum bir matn zarur, istoriya uchun esa ma’lum matnni bo‘lishi shart emas.Eskirgan, odatiy qo‘llanuvchi metanimiyalarni tushunishda matn kerak bo‘lmaydi.

Quyidagi misollardan buni ko‘rish mumkin:

Qo‘shiq kuylar qizaloq, Tinglar uni dala, bog‘.
Meni og‘ir ishga qo‘ying, iltimos qilaman. El qatori ishlab ter to‘kay (S.A.). Eskirgan metanimiyalarning ko‘pchiligi frazeologiyadan joy olgan. Metanimiya xuddi istoriya singari voqealik dallillarni obrazli ifoda etish maqsadida qo‘llqniladi. U muallif bayon etilayotgan voqealikkaqaratilgan mulohazalarni ochib berishi mumkin. Biror belgi yoki hodisaning bo‘rttirilgan, umumlashtirilgan bir xususiyati, shu narsa boshqa narsa bilan taqqoslagan vaqtda, o‘sha boshqa narsa haqida ham ma’lumot beradi
Har bir badiiy asar shakl va mazmunning dialektik birligini tashkil etadi. Bu hususiyatning badiiy tarjimada qayta yaratilishi to‘la-to‘kis adekvatlikka erishishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Ayrim tarjimonlar faoliyatida kuzatilganidek, mazmun birinchi o‘ringa qo‘yilib, shaklga e’tiborsizlik bilan qaraladigan bo‘lsa, muallif uslubi hamda personajlarning nutqlari tasviri to‘laqonli chiqmaydi. Tarjima hamma vaqt shakl va mazmunni bir buyum holda tiklashdek ijodiy jarayon bo‘lib, u tarjimondan asliyatning mazmun va g‘oya birligini qayta yaratish bilan bir qatorda uning muvofiq shaklini tiklashni ham talab qiladi.Ilmiy va tanqidiy adabiyotda shakl va mazmunning dialektik birligini tarjimada qayta yaratish zarurligi haqida fikr ko‘p uchraydi. Ammo mavjud ishlarning birortasi bu masala misollar asosida, kengroq va atroflicha yoritib berilmagan. Tarjimada shakl va mazmunni tiklanishiga bag‘ishlangan birorta maxsus ish haligacha maydonga kelmagan.
Mazmun va shakl birligining tarjimada to‘lqonli aks ettirilishi san’atkordan nafaqat amaliy, balki nazariy bilimlar bilan qurollangan bo‘lishni talab etadi. Til hodisalari sirlarini o‘zlashtirib olmasdan, asliyat va tarjima tillarining o‘ziga xos qonun-qoidalaridan hamda muallifning individual ijodiy uslubidan xabardor bo‘lmay turib, asliyat va ruhiyatini to‘laqonli talqin etish also mumkin emas.
Asliyatni shakl va mazmun birligini qayta yaratishning nihoyatda murakkabligi ayrim malakaviy va nazariy jihatdan ancha yetuk bo‘lmagan tarjimonlarni umidsizlantirib qo‘yadi. Mashhur tarjimashunos G.Gachechiladze haqli ravishda: “Birinchi ko‘rinishda asarni qayta yaratish uning shakl va mazmun birligini takrorlash yo‘li bilangina amalga oshishi mumkinday bo‘lsa (shaklning asosiy unsuri esa asar ijod etilgan tildir).Tarjima qilish, darhaqiqat imkoniyatdan tashqaridir. Ammo bu boshi berkday bo‘lib ko‘rinadigan ko‘chadan chiqib olish imkoniyati bor: bu tarjimani san’at ekanidir. Tarjima shuning uchun ham san’atki, unda shakl va mazmun bir-biridan ajratilgan holda emas, balki bir butun tarzda qayta yaratiladi… Tarjimon asliyatga mos shakl va mazmun birligini yaratishi lozim” deydi.
Jahon adabiyoti durdonalari bo‘lmish ko‘pgina asarlarning o‘zbek tarjimalarida shakl va mazmun birligi yaxshi aks etganligi uchun ham ular xalqimizning sevimli asrlariga aylanib qoladilar. O‘zbek kitobxonlarining bu asarlarning g‘oya va mazmunlariga emas, balki ulardagi fikrni bayon qilishda tanlangan shakllar ham sehrlab qo‘ymoqda. Shekspirning “Gamlet”,va “Otello” tragediyalari, A.S.Pushkinning “Yevgeniy Onegin”, L.N. Tolstoyning “Urush va tinchlik” hamda “Anna Karenina”, Voynichning “So‘na”, M.Sholoxovning ”Tinch Don” romanlari shakl va mazmun jihatidan bir butun holda o‘zbekchaga san’atkorona tarjima etilganligi uchun ham ularning mualliflari kitobxon ko‘z oldida butun buyukliklari bilan gavdalanib turadi.
Tarjimada tasviriy vositalar, ko‘chimlar nihoyatda katta ro‘l o‘ynaydi.Ular asarning ekspressivligini oshiradi va kitobxonga zavq berib, uning asarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Badiiy vositalar bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinganda asl nusxasidan farq qilmasligi, tarjimon asarni tarjima qilganda asl nusxasidek shakl va mazmunni saqlab qolishi kerak. Men E.Xemingueyning “Farewell to Arms” asarini o‘qib, Ibrohim G‘ofurov tomonidan o‘zbek tiliga “Alvido Qurol“ deb tarjima qilingan o‘zbekcha nusxasini ham o‘qib chiqdim va ikkala asarni bir-biri bilan solishtirdim.Ya’ni asar o‘zbek tiliga tarjima qilinganda ingliz tilidagi badiiy vositalar o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganmi va tarjimon shakl va mazmunni asarning asl nusxasidagidek saqlab qola olganmi yo‘qmi shuni ko‘rib chiqdik. Ikkala asarni ham o‘qib undan metonimiya tarjimasida shakl va mazmunga doir bir qancha misollar topdim va ularni quyidagicha tahlil qildim. Ya’ni ularni leksik ekvivalentlar asosida guruhlarga bo‘ldim.
Leksik ekvivalentlarning 3 ta turi mavjud bo‘lib, ular quyidagilar kiradi:

1. 
   To‘liq ekvivalentlar
   
2. 
   Qisman ekvivalentlar
   
3. 
   Murakkab ekvivalentlar (ekvivalenti yo‘q)
   

To‘liq ekvivalentlar – bunda asliyatdagi so‘zga tarjima tilida bitta so‘z to‘g‘ri kelishi va ikki tildagi so‘z ma’nolari to‘liq ekvivalentga ega bo‘lishi tushuniladi.Bunday so‘zlar sirasiga odatda atoqli otlar, geografik va joy nomlari, korxona, tashkilot, muassasa, idora, kema va mehmonxona nomlari va shu kabilar kiradi. Ekvivalentlar aksariyat hollarda monosemantik, ya’ni bitta ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardir.
Qisman ekvivalentlar - agar asliyatdagi so‘zga tarjima tilida bitta so‘z qisman to‘g‘ri kelsa, bunda biz qisman ekvivalentlar haqida fikr yuritamiz.Tarjima nazariyasida qisman ekvivalenlarning uch turi ham ajratiladi. Bunga sabab bir tildan boshqa tilga to‘g‘ri keladigan, ekvivalentdan tashqari yana bir nechta so‘z ma’nolaridan iborat bo‘lishi mumkin.Ko‘p ma’noli so‘zning bittasi ekvivalent, qolganlari esa qo‘shimcha ma’no sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan ingliz tilidagi ko‘p ma’noli “cover” so‘zini oladigan bo‘lsak, u o‘zbek tilidagi “yopmoq”, “to‘shamoq”, “ustiga yozmoq”, “bekitib qo‘ymoq” va boshqa ma’nolariga ega. Semantik munosabatning ikkinchi varianti qisman ekvivalent so‘zga to‘g‘ri keladigan ma’noning kesishish hodisasi. Bu degani ikki tildagi muayyan so‘z bir xil ma’no yoki ma’nolarga ega bo‘lishi mumkin va shunday bo‘lsa ham ayni paytda ularning bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan ma’nolari ham bo‘lishi mumkin. So‘zning bu ma’nolari turlicha bo‘lishiga asliyat va tarjima tillari turli oilalarga mansub bo‘lganligi, o‘zlashtirilgan so‘zlar boshqa tillardan olinganligi va boshqa bir qator lingvistik va ekstralingvistik omillar sabab bo‘ladi.
Murakkab ekvivalentlar – munosabatlarning uchinchi turiga kiradi.Turli xalqlar ob’ektiv reallikni turlicha qabul qiladi va uni tilda turlicha, o‘ziga xos ravishda aks ettiradi. Ma’lumki, ingliz tilida “qo‘l” tushunchasini ifodalashni bir nechta turi mavjud. O‘zbek tilida “qo‘l” tushunchasi bitta so‘z bilan ifodalanadi. Ingliz tilida “hand” so‘zidan tashqari bu tushuchani tilda ifodalash uchun yuqorida ko‘rsatilgan so‘z bilan birga ayni paytda “arm” so‘zi ham ishlatiladi. Bundan tashqari “hand” so‘zi ko‘chma ma’noda ham qo‘llaniladi va ular ham o‘zbek tilidagi ko‘chma ma’nolarning aksariyatiga to‘g‘ri kelsa ham, farq qiladigan jihatlari ko‘p. Ushbu guruhga tegishli so‘zlar tarjimasi alohida e’tiborga molik, chunki shu va shu kabi so‘zlar tarjima jarayonida muammolar tug‘diradi. Buning uchun kontekstni bilish lozim. Kontektsiz bu gapni o‘zbek tiliga tarjima qilib bo‘lmaydi. Tarjimada ekvivalenti bo‘lmagan so‘zlarga – boshqa davlatlarda qo‘llanmaydigan ismlar, geografik va joy nomlari hamda xos so‘zlar kiradi. Xos so‘zlar tarjima nazariyasi adabiyotlarida realiya sifatida qo‘llaniladi. Bunga, bir tomondan, ingliz tilidagi lobby, muffin, drugstore, ikkinchi tomondan o‘zbek tilidagi tandir, somsa, qiz uzatish, uloq va shu kabi tushunchalar kiradi. (24; 106-
107-108)
Hemingueyning “Farewell to Arms” (Alvido Qurol) asarini va uning o‘zbek tilidagi tarjimasini mana shu ekvivalentlarni 3 turi bo‘yicha tahlil qildik va metonimiya tarjimasidagi shakl va mazmunni saqlanib qolishini mana shu turlarga qarab aniqladik. Metonimiya hodisasi o‘zbek tilida tarjima qilinganda shakl va mazmun to‘liq saqlanib qolganmi, qisman saqlanib qolganmi yoki umuman metonimiyalik hodisasini yo‘otganmi? Biz shu masalalarni “Alvido Qurol” asarida ko‘rib chiqdik. Asarni o‘qib undan shakl va mazmunga doir ko‘plab misollar topdik va ularni eng yaxshilarini tanlab olib tahlil qildik.

1. 
   The river ran behind us and the town had been captured very handsomely but the maintains beyond it could not be taken and I was very glad the Aaustrians seemed to want to come to the town sometimes, if the war should and because they did not bombard it to destroy it but only a little in a milit any war. (8; 1)
   

Daryo bizning ortimizda oqardi, shaharni ham osongina qo‘lga kiritdik, lekin nariroqdagi tog‘larni ishg‘ol qila olmadik; men shunisiga xursand edimki, avstriyaliklar qachonlardir urush tugasa, qaytib boramiz-ku, degan o‘y bo‘lsa kerak, shaxarni aytarli bombardion qilishmas yo‘liga po‘psa qilib qo‘yardilar xalos. (7; 9)
Bu yerda metonimiya “us” so‘zi bo‘lib u o‘zbek tiliga “bizni”, “bizga” deb tarjima qilinadi. Ya’ni bu gap orqali daryo ularning ortidan emas, balki ular joylashgan yerning ya’ni joyning ortidan oqadi degan ma’noni bildiradi. Mazmun jihatdan oilb qaraydigan bo‘lsak “us” so‘zi o‘zbek tiliga to‘g‘ri tarjima qilingan va tarjimon mazmunni to‘liq saqlab qolgan. Shakl jihatidan ham tarjimon shaklni ham to‘liq saqlab qolgan, ya’ni “us” so‘zi ingliz tilida bitta so‘z bilan berilgan, tarjimada ham bitta so‘z bilan “bizning” so‘zi bilan tarjima qilingan.Bu gapda metonimiya tarjimasida shakl va mazmun birligi to‘liq saqlanib qolingan. Misolda ekvivalentlarning birinchi turi ishlatilgan, asliyatdagi so‘zga tarjima tilida bitta so‘z to‘g‘ri kelgan, ya’ni “us” bilan “bizning” so‘zlari va bu so‘zlar ikki tildagi so‘z ma’nolari to‘liq ekvivalentga ega bo‘lgan.

2. 
   Menga qarang leytenat siz meni albatta polkka eltib tashlashingiz kerakmi?
   

(7; 41)
“Listen letonanat”.Do you have to take me to that regiment? (8; 26)
Misolda “regiment” o‘zbek tilida “polk” so‘zi metonimiyani asosi bo‘lib duribdi. Bu yerda polk so‘zi orqali askarlar yashaydigan qarorgoh nazarda tutilmoqda. Bu misol leksik ekvivalent birinchi turiga kiradi. Asliyatdagi so‘zga tarjima tilidagi bitta so‘z to‘g‘ri kelgan, ya’ni asliyatdagi so‘z “regiment” shu so‘zni o‘zbek tiliga tarjima qilsak “polk” so‘zi. ”Regiment” so‘zini o‘zbek tiliga tarjima qilinganda ham bitta so‘zga teng bo‘lib turibdi. Tarjimon metonimiyani tarjima qilganda shaklni to‘liq saqlab qolgan. Endi mazmun jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, bu so‘zlarning ikki tildagi so‘z ma’nolari to‘liq ekvivalentga egadir. “Regiment” va “polk” so‘zlari to‘liq ekvivalentga egadir. Bu gapda metonimiyani tarjima qilganda mazmun to‘liq saqlanib qolgan.Tarjimon metonimiya tarjimasida shakl va mazmunni to‘liq saqlab qolgan. Bu tarjimonning yutug‘idir.

3. 
   Sometimes in the dark we heart the troops marching under the window and guns going past pulled by motor-tractors. (8; 1)
   

Ba’zan qorong‘ida derazadan qo‘shinlarning o‘tib borishini, to‘p-to‘pxonalar tortib kelayotganini eshitib qolardik. (7; 7)
Bu gapda “guns” metonimiya bo‘lib, u o‘zbek tiliga “to‘pponcha”, “miltiq” deb tarjima qilinadi. Ingliz tilidagi misolga qaraydigan bo‘lsak qurollar traktorda borayotgan edi deb tarjima qilianadi. Lekin qurollarning oyog‘i bo‘lmaydi, ular yurib bilmaydi, shuni uchun ham bu gap metonimiyadir. Misoldagi “gun” so‘zini tarjimon “to‘p-topxona” deb tarjma qilgan. B u gapda leksik ekvivalentni ikkinchi turi qo‘llanilgan bo‘lib unda asliyatdagi so‘zga tarjima tilida bitta so‘z qisman to‘g‘ri kelgan.Ya’ni “guns” so‘zi “qurol”, “to‘pponcha” deb emas, balki “to‘pto‘pxona deb tarjima qilgan.Tarjimon bu gapni kontekstan kelib chiqib tarjima qilgan. ”To‘p-to‘pxona” ham qurolning bir turi hisoblanadi. Tarjimon bu yerda mazmunni qisman saqlab qolgan. Shakl jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, bu yerda asliyatda bitta so‘z berilgan bo‘lib, bu so‘z “guns” so‘zidir. Lekin tarjimon bu so‘zni tarjima qilnganda ikkita so‘zdan foydalan, natijada shakl o‘zgarib ketgan.Bu misolda shakl saqlanmagan, mazmuni esa qisman saqlangan.
4.There is a class that controls a country that is stupid and does not realize anything and never can. (8; 37)
Mamlakatni befahm, hech nimani tushunmaydigan sinf boshqarmoqda. (7; 58)
Bu gapda “class” so‘zi metonimiyadir. “Class” so‘zi, ya’ni “sinf” so‘zi orqali “hukumron doiralarni-inson” larni nazarda tutmoqda. Bu misol leksik ekvivalentlarni ikkinchi turiga kiradi. “Class” so‘zini o‘zbek tiliga tarjima qiladigan bo‘lsak, ko‘p ma’noli so‘z bo‘lib, “sinf”, “dars”, “sinf, tabaqa”, “turkum, sinf”, “malaka”, “nav, tur”,daraja”, “daraja” kabi ma’nolariga ega. Bu so‘zlarning ichida bittasi ekvivalent qolganlari qo‘shimcha ma’no bo‘ladi. Tarjimon kontekstdan kelib chiqqan holda bu misolda “sinf, tabaqa”so‘zini ekvivalent qilib oladi, qolganlari qo‘shimcha ma’no bo‘lib qoladi.Metonimiya tarjimasidagi shakl to‘liq saqlanib qolgan, ya’ni tarjimon “class” so‘zini o‘zbek tilida ham bitta so‘z “sinf” so‘zi bilan ifodalagan.Mazmun esa qisman saqlanib qolgan.
5. ”If you have no papers I can give you papers” “What papers?” “Leave papers”.
“I have no papers” (8; 170)
-Agar qog‘ozlaringiz bo‘lmasa, qog‘oz to‘g‘irlab beraman.
-Qanday qog‘oz?
-Ruhsat guvohnomasimi?
-Menga qog‘ozlar kerak emas.Qog‘ozlarim bor. (7; 249)
Bu gapda “papers” ya’ni “qog‘oz”lar so‘zi metonimiyadir.Ya’ni qog‘oz so‘zi orqali hujjatlarni nazarda tutilmoqda.Bu yerda leksik ekvivalentlarni ikkinchi turi, qisman o‘xshashlik qo‘llanilgan.”Paper” so‘zi ko‘p ma’noli bo‘lib, o‘zbek tiliga “qog‘oz”, “gazeta”,‘qog‘ozlar, hujjatlar, qo‘lyozmalar”, “ilmiy maqola, dissertatsiya, doklad” deb tarjima qilinadi. Bu ko‘p ma’noli so‘zlar ichida “qog‘ozlar, hujjatlar” ekvivalent, qolganlari qo‘shimcha ma’no bo‘lib turibdi. Tarjimon bu gapni kontekstdan kelib tarjima qilgan va kontekstga mos keladigan so‘zni tanlab olgan.Shakl jihatdan olib qaralsa, metonimiya tarjimasida shakl to‘liq saqlangan, mazmun esa qisman saqlanib qolgan.
6. Babe Ruth was a pitcher then playing for Boston. (8; 95)
Beyb Rut xozir Bostonda o‘ynamoqda ekan. (7;145)
Bu gapda Boston metonimiya bo‘lib, u Shimoliy Amrikada joylashgan shahar.Bu gapni tahlil qiladigan bo‘lsak, bunda tarjima Boston shaharini emas, balki Bostondagi komanda nazarda tutilmoqda.Ya’ni Beyb Rut Bostonda emas, balki Bostondagi biror komanda o‘ynamoqda. Bu yerda leksik ekvivalentlarning to‘liq qismi qo‘llanilgan.Asliyatdagi Boston so‘zini tarjima qilganda, o‘zbek tilida bitta so‘zga to‘g‘ri kelgan, ya’ni Boston deb tarjima qilingan va ikkala tilda ham so‘z ma’nolari to‘liq ekvivalentga ega bo‘lgan.Chunki Boston joy nomi bo‘lib, uni tarjima qilganda ham huddi o‘ziday tarjima qilinadi.Bu misoldagi metonimiya tarjimasidagi shakl va mazmun to‘liq saqlanib qolgan.
Foydanalingan adabiyotlar.
1.Mirtojiyev M. “O‘zbek tilida polisimiya”. T: Fan 51-75 betlar.
2.Musayev Q. “Tarjima nazariyasi asoslari” Toshkent-2005 14-16-b
3.Nurmanov A., “O‘zbek tilshunosligi tarixi”. Toshkent., 2002, 213-215-b
4.Qo‘ng‘irov R. va boshqalar. “Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari”. 102-b.
5.Qo‘ng‘irov R. “O‘zbek tilining ta’sviriy vositalari”. Toshkent. “Fan”. 1977 yil 13- b
6.Salomov G‘ “Tarjima nazariyasiga kirish”T., 1978
7.Sattorova Z. “Tarjima va xalqaro adabiy jarayon”. “Tarjima san’ati”, 6-kitob.
.Toshkent.1985
8.Suvonova R, O‘zbek tilida metonimiya. Toshkent, 2003 y.
9.Tursunov U, Muxtorov J, Raxmatullayev Sh. “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili “.
.Toshkent. 1965 121- b
10.G‘ofurov I, Mo‘minov O, Qambarov N “Tarjima nazariyasi” Toshkent-2012
11.Ефимов А, “Стилистика руского язика”. MTU. 1962 y. 2- bet.
12.Shukurov N, Hotamov N, Xolmatov SH, Mahmudov M
Adabiyotshunoslikka kirish” T., 1979
13.Shukurov N va boshqalar, Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent,
O‘qituvchi, 1984 y, 134-b
14.Shomaqsudov A va boshqalar. “O‘zbek tili stilistikasi”. 236-246 b