O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
epidemiologiya va tibbiy parazitologiya
il
s u r i V r a l z o r i p s o t p e l q o r p u T z o i d i r t s o l k , z o l u k r e b u t o d v e s P Y.N. Pavlovskiy kasalliklarning tabiiy ochoqliligi togrisi- dagi nazariyaga yana antropurgik ochoq tushunchasini kiritdi. Kasalliklarning tabiiy ochoqlari evolutsiya jarayonida paydo bol- gan va odamlarga bogliq holda mavjuddir. Òabiiy ochoqlilikka ega bolgan bazi kasalliklar qozgatuvchilari sinantrop kemiruvchilar orasida va hatto, uy hayvonlari orasida ham aylanib yurishi mum- kin. Bunday turdagi hayvonlar orasida aylanib yurgan qozgatuv- chilar chaqirgan kasallik ochoqlarini Y.N. Pavlovskiy antropurgik (inson tomonidan yaratilgan) ochoq deb atadi. Shuningdek, bazi uy hayvonlariga xos bolgan kasallik qozgatuvchilari kanalar va yovvoyi hayvonlar organizmiga otishi mumkin. Umuman olganda, kasallikning tabiiy ochogi va uy hay- vonlari, sinantrop hayvonlar kasalliklari ochogi ortasida aniq chegara yoq. Ular ortasidagi umumiylik kasallik rezervuari odam organizmidan tashqarida ekanligidadir. Shunga mos ravishda epidemik jarayonning rivojlanishi ham bu kasallikda umumiy oxshashlikka ega boladi. Odamlarning kasallik yuqtirishi enzoo- tik va epizootik ochoqlar bilan bogliq faoliyat natijasida roy beradi. Odatda, bunday kasalliklar odamdan odamga yuqmaydi. Ayrim hollardagina bunday kasalliklar odamdan odamga otishi mumkin (olat, kuydirgi va boshq.) Umuman olganda, odam organizmi bu kasalliklar uchun «boshi berk» kocha hisoblanadi. 31 1.2.5. EPIDEMIK JARAYON KORINISHLARINI IFODALOVCHI TUSHUNCHALAR Epidemiologiya fanining asrlar mobaynida rivojlanishi na- tijasida epidemik jarayonning namoyon bolishini ifodalovchi yangi atamalar yuzaga keldi. Ularga keng qollaniladiganlari endemik (yunon. endemos mahalliy) va ekzotik (yunon. exoticos chetdan keltirilgan, ozga yurtlik) kasallanishlar: epidemik va yakkam- dukkam kasallanish hollari (yunon. sporadicos tarqalgan, alo- hida), pandemiyalar (yunon. pandemia umumxalq), epide- miyalar va epidemik jarayonlar kiradi. Epidemik kasallanish yoki epidemiya malum hududda osha joy uchun xos bolgan, doimo uchrab turadigan kasallanish ora- sida doimo aylanib yurish hisobiga biologik tur sifatida saqlanib turadi. Agar epizootik jarayon hisobiga zoonoz chaqiruvchilari hay- vonlar orasida saqlanib tursa, bu holat epizootiya deb ataladi. Agar bu kasallik turi avval uchramagan hududga chetdan olib kirilsa, ekzotik kasallanish deb ataladi. Epidemik kasallanish spo- radik yoki epidemik bolishi mumkin. Sporadik kasallanish bir-biri bilan boglanmagan alohida uchraydigan kasallikllar bilan ifo- dalanadi. «Epidemiya» atamasi kasallanish korsatkichlarining vaqtinchalik kotarilishi yoki ilgari uchramagan hududda kasal- likning paydo bolishi bilan ifodalanadi. Sporadik va epidemik ka- sallik ortasida chegarani belgilovchi aniq bir mezon yoq. Ma- salan, Òermiz shahrida sentabr oyida qizamiq kasalligi bilan ka- sallanish kop yillar davomida sezilarsiz darajada bolib kelmoqda. Lekin bu korsatkich 2006-yilga kelib keskin kopayishi kuzatildi. Epidemik kasallanish tabiatini korsatish uchun kasallanish- ning birdan avj olishida epidemiya, pandemiya kabi atamalar ish- latiladi. Bu uch tushunchani ham bir-biridan aniq chegaralovchi mezonlar yoq. Kasallanishning epidemik avj olishi deb, kopincha yuqumli kasalliklarning qisqa vaqt ichida malum chegaraga kotarilishi tushuniladi. Epidemiya (tor manoda) tushunchasi kasallanish- ning vaqt va hudud boyicha avj olib rivojlanishini ifodalaydi. Bu ikki tushunchani solishtirish uchun aniq mezon yoq. Bazi hol- larda aynan bir hodisa ikki tushuncha bilan ham ataladi. Pande- miya deb, kasallanish korsatkichlari darajasi va kolami boyicha nihoyatda keng tarqalishiga (bir necha mamlakatlar, qitalar) aytiladi. Hozirgi paytda griðp pandemiyasi tez-tez uchrab turadi. 32 «XX asr olati» deb nom olgan OIÒS kasalligi butun yer kur- rasining barcha xalqlarida uchramoqda. Bu esa, OIÒS pandemiyasi togrisida xulosa qilishga sabab boladi. Yuqumli kasalliklarning miqdoriy ifodalanishi uning darajasini korsatadi. Kasallanish darajasini aniqlash uchun tibbiyot hisobotida qabul qilingan kor- satkichlardan foydalaniladi. Hozirgi paytda epidemiologiyada tek- shirishning miqdoriy usuli keng qollanilishi tufayli yuqumli ka- salliklar jadalligini belgilash miqdor korsatkichlariga asoslanadi. 1.2.6. EPIDEMIYANING TURLARI Epidemiyalar, ularning turli belgilariga qarab, empirik ravishda har xil guruhlarga ajratilgan. Epidemiyalarni guruhlarga ajratish uchun tort belgidan eng kop foydalaniladi: vaqt boyicha, hudud boyicha, kasallanish jadalligi boyicha va epidemik jarayonning rivojlanish mexanizmi boyicha. 1. Epidemiyalar vaqt boyicha otkir (portlash singari) va su- runkali (uzoq vaqt davom etuvchi) epidemiyalarga bolinadi. Ot- kir epidemiya, kopincha, kop kishilar bir paytda kasallik yuq- tirganlarida yuz beradi. Masalan, shahar kanalizatsiyasida nosozlik yuz berganligi sababli iflos suv ichimlik suviga qoshilib ketsa, otkir ich terlama epidemiyasi yuz berishi mumkin. Yuqish mexa- nizmi omillari uzoq vaqt davomida tasir qilib tursa, surunkali epi- demiya tarqalishi ehtimoldan xoli emas. Birinchi holda kasallanish eng kam inkubatsiya davridan keyin birdaniga namoyon bolsa, ikkinchi holda kasallanish uzoq inkubatsiya davridan keyin yuz beradi. Kopincha kasallanish ortacha yashirin davrga togri keladi. 2. Epidemiyalar hudud boyicha biror hududda aynan bir guruhga tegishli odamlar orasida uchraydigan mahalliy va bir necha hududiy chegaralar hamda odamlar guruhini qamrab oluvchi keng tarqalgan epidemiyalarga bolinadi. 3. Epidemik jarayonning rivojlanish jadalligiga kora, epi- demiyalar ekspozitiv va sust kechuvchi epidemiyalarga boli- nadi. Ekspozitiv epidemiyada kasallanish tez kotarilib, shunday holatda kamayadi. 4. Rivojlanish mexanizmi boyicha farqlanadigan epidemiya- larning xususiyatlari bakteriologik eragacha bolgan davrdayoq tasdiqlangan. Shunga asoslanib, miazmatik, kontagioz, kontagioz- miazmatik epidemiyalar farq qilingan. Hozirgi paytda epidemiya- ning rivojlanish mexanizmi boyicha belgilariga quyidagi uch 33 nazariya asosida qoshimcha kiritilmoqda: yuqish mexanizmi tog- risidagi nazariya, kasallikning tabiiy ochoqliligi togrisidagi naza- riya, parazitar tizimning oz-ozini boshqarish togrisidagi nazariya. Parazitar tizimning oz-ozini boshqarish togrisidagi naza- riyaga asoslanib, epidemiya kasallik qozgatuvchilarining epide- mik varianti shakllanishi natijasida yuz beradi, deb takidlash mumkin. Epidemiyaning rivojlanish mexanizmi va kasallikning tabiiy ochoqliligi togrisidagi nazariyalardan kelib chiqadigan belgilar boyicha tahlil qilinadi. Bunday belgilar boyicha epi- demiyalarni uch guruhga bolish mumkin. Birinchi guruh epidemiyalari. Bu guruhga bir kasallik man- bayidan yoki kasallikni otkazish omilidan kop sonli kishilarga kasallik chaqiruvchilarining yelpigichsimon yuqishi bilan ke- chadigan epidemiyalar kiradi. Bunda kasallik yuqtirgan kishilar kasallik chaqiruvchilarini boshqalarga yuqtirmaydi. Bunday epi- demiyalar zoonoz kasalliklar uchun xosdir, chunki bu xastaliklarda kasallik chaqiruvchilari bemordan boshqalarga yuqmaydi. Lekin shunday holat bazi antroponoz kasalliklarda uchrashi mumkin. Bu guruhga kiradigan epidemiyalar portlashsimon xususiyatga ega boladi. Chunki kop sonli kishilarning bir vaqtda kasallik yuqtirishi kasallanishning bir xil yashirin davri otgach, birdaniga yuzaga kelishiga sabab boladi. Kasallik otkazish omilining uzoq vaqt tasir etib turishi epidemiyaning uzoq muddat davom etishiga olib keladi. Ikkinchi guruh epidemiyalari. Bu guruhga tegishli epidemiya- lar kasallikning bemordan soglom kishilarga zanjirsimon (da- vom etib turuvchi) yuqishi bilan ajralib turadi. Kasallik bemordan soglom kishilarga muloqot (havo) va kontakt (suykalish) vaqtida otishi mumkin. Epidemiyalar tez kotarilib, yana shunday tezlik bilan kamayuvchi eksploziv bolishi mumkin. Bu xildagi epi- demiyalar aholining immuniteti bolmagan qatlami orasida yashi- rin davri kam, yuqish xavfi va manifest korinishlari yuqori bol- gan kasalliklarda uchraydi. Jamoa orasida biror kasalning paydo bolishi malum shart-sharoitlar bolganda koplab kishilarga xastalik yuqishiga olib keladi. Kasallik yuqtirganlar tez orada xastalanib, ozlari ham boshqalarga uni yuqtiradilar. Epidemiya deyarli geometrik progressiya bilan tarqaladi. Kasaldan tuzalgan- larda infeksiyadan song immunitet vujudga keladi. Shu tariqa aholi ortasida immuniteti bolgan qatlam yuzaga keladi va bu epidemiyaning yana qayta tarqalishiga monelik qiladi. 34 Yashirin davri yuqori va manifestligi kam bolgan kasallik- larda (meningokokkli infeksiya, epidemik jarayon) epidemiyaning jadalligi sust boladi va uzoq vaqt davom etadi. Uchinchi guruh epidemiyalari. Bu guruhdagi epidemiyalarga kasallik tarqalishida suv, oziq-ovqat mahsulotlari, hasharotlar, uy- rozgor buyumlari kabi kasallik otkazish omillari ishtirok etib, kasallik yuqishi uchun soglom kishining bemor bilan yaqin muloqotda bolishi shart bolmagan xastaliklar kiradi. Epidemiyalar ham eksploziv va sust kechuvchi bolishi mumkin. Bu guruhga kiruvchi epidemiyalarning rivojlanish jadalligi kasallikni otka- zuvchi omillarning faolligiga bogliq. Kasallikni otkazuvchi omil- larning xilma-xilligi kasalliklarda epidemiyalari ham turli variant- larda otishiga sabab boladi. Birinchi va uchinchi guruhga tegishli epidemiyalar kopincha odamlarning bir paytda kasallik yuqtirishlarida yuz beradi. Bu holda kasallik birdaniga avj olib ketadi. Dastlabki kasallik davri- ning eng kam yashirin davri otgach, oxirgi kasallik esa, eng kop yashirin davri otgach paydo boladi. Kasallikning eng kam va eng kop yashirin davrlari otgandan keyin paydo boladigan kasal- liklarga kasallik ochogi deyiladi. Birinchi guruhdagi epidemiya- larda kasallik ochogi epidemiyaning tarqalishiga sabab bolgan omillarning uzoq vaqt tasir etishi sababli paydo boladi. Uchinchi guruhdagi epidemiyalarda bunday ochoqlar bemor kishidan soglom kishiga kasallik yuqishi sababli ham paydo bolishi mum- kin. Kasallik bemordan soglom kishiga zanjirsimon korinishda yuqadigan kasalliklarda (ikkinchi guruhdagi epidemiyalar) bi- rinchi kasallanish hodisasi paydo bolgandan tashqari barcha hollarda kasallik ochoqli hisoblanadi. 1.2.7. HUDUD BOYICHA EPIDEMIYALAR Kasallik qayd qilingan hududlar nozoareal hududlar deb ata- ladi. Barcha yuqumli kasalliklar areallarini shartli ravishda ikki turga bolish mumkin: • global; • regional. Global (dunyo miqyosida, dunyoga tarqalgan) tarqalish kop- gina antroponoz kasalliklar (griðp, qizamiq, kokyotal, ichburug, sariq kasalligi va boshq.) va bir qator zoonoz kasalliklar uchun xosdir. Global yuqumli kasalliklar bilan kasallanish darajasi turli 35 hududlarda har xil boladi. Kasallanishning bunday taqsimlanishi epidemik jarayonga tasir qiluvchi ijtimoiy va tabiiy omillarning oziga xos bolishiga bogliq. Global deb ataladigan yuqumli kasalliklarning har xil hu- dudlarda bir xil tarqalmaganligi kasallik qozgatuvchilar popu- latsiya geterogenligining namoyon bolishi bilan izohlanadi. Ka- sallanishni tahlil qilishda, odatda, mamuriy hududlardagi (res- publika, viloyat, tuman, shahar va boshq.) kasallik korsatkichlari solishtiriladi. Regional nozoareallar. Regional nozoareallar deb, kasallik tarqalishi mumkin bolgan malum chegarali hududga aytiladi. Bu hududlarda malum kasallik turining tarqalishiga ijtimoiy va tabiiy omillar oz tasirini otkazadi. Bazi antroponoz va kop- gina zoonoz kasalliklar shunday xastalik turiga kiradi. Antropo- noz kasalliklarning faqat malum hududlarda tarqalish sabablari turlichadir. Bazi kasalliklar yuqish mexanizmi sustligi va bu sustlikning ornini bosa oluvchi mexanizm yoqligi bilan xarakterlanadi. Bun- day kasalliklarga vabo misol bola oladi. Kasallarning qisqa mud- datda yuqumli bolishi, xastalikning surunkali korinishlari bol- masligi va kasallik tashuvchilikning yuzaga kelmasligi bu kasallik- ning faqat ijtimoiy va tabiiy omillar, fekal-oral mexanizm bilan yuqishini taminlovchi hududlarda uchrashiga olib keladi. Osiyo vabosi uchun Hindiston va Bangladesh, El-Òor vabosi uchun esa, Indoneziya shunday hudud hisoblanadi. Antroponoz kasalliklar hamma joyda uchramaydi, chunki bazi joylarda bu kasallik bartaraf qilingan, boshqa joylarda esa, hali ham uchrab turadi. Bunday kasalliklarga toshmali va qaytalama terlama kasalliklari misol bola oladi. Epidemiologik geografiyaning yana bir yonalishi olka epide- miologiyasi hisoblanadi. Olka epidemiologiyasi yer yuzining ayrim hududlaridagi epidemiologik manzarani va shu hududlar uchun xos bolgan epidemiologik komplekslar (malum hududda uchraydigan yuqumli kasalliklar bilan kasallanish hollari)ni organadi. Har bir hududga (tuman, shahar, viloyat, respublika) muayyan infeksion kasalliklar (ham antroponoz, ham zoonoz) kiradi. Kasalliklar tarkibi esa, koplab tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bogliq. Kasalliklarning har bir nozoologik shakli uchun xos bolgan epidemiologik qonuniyatlar turli shart-sharoitlarda (iqlim, geografik orni) bir xilda namoyon bolmaydi (masalan, 36 ich terlama va ichburug kasalliklarining epidemiologik qonu- niyatlari doimiy muzliklar Salexarda va motadil subtropik iqlimli Òoshkentda bir xil emas). Nozoogeografik va olka epidemiologiyasini organish mo- baynida toplangan barcha tadqiqot malumotlari infeksion ka- salliklarining oldini olish va ularni batamom yoqotish uchun il- miy jihatdan samarali chora-tadbirlar ishlab chiqib, ularni ama- liyotda keng qollashga imkon beradi. Òabiiy ochoqli zoonoz kasalliklarining tarqalishi oziga xos qonuniyatlarga boysunadi. Kasalliklarning tabiiy ochogi tashqi muhit, osimlik dunyosi, tuproq va asosiy kasallik manbalari bol- gan hayvonlar va kasallik tashuvchi hasharotlarning yashashi uchun qulay omillar bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, kasalliklarning tabiiy ochogi malum bir geografik landshaftga togri keladi. Òransmissiv zoonoz kasalliklarni chaqiruvchilar va kasallik manbayi hisoblanadigan bazi hayvonlarning yashashi uchun harorati nisbatan yuqori iqlim zarur. Shuning uchun bun- day kasalliklar areallari yer kurrasining tropik va subtropik zo- nalariga togri keladi. Masalan, bezgak kasalligining areali yozgi ortacha harorat 16°C dan past bolmagan joylarga togri keladi. Chunki bunday past haroratda plazmodiylarning bezgak chivini organizmida kopayish sikli tugallanmay qoladi. Rossiyaning shimoliy tundra mintaqasida tulyaremiya leysh- maniozlarining tabiiy ochoqlari joylashgan. Ormon-dashtlar uchun kanali ensefalit gemorragik isitma kasalliklarning tabiiy ochoqlari, janubroqdagi yarimchol zonalarida esa, olat ochoq- lari bilan birga kanali spiroxetoz va teri leyshmaniozi ochoqlari uchraydi. Kasallanish geografiyasi faqat xastalik chaqiruvchilarining areali bilan aniqlanib qolmay, odamlarning bu areallar bilan aloqadorligi xususiyatlari va kasalliklar oldini olishga qaratilgan tizimga ham bogliq. 1.2.8. KASALLIK OCHOGIDA OTKAZILADIGAN EPIDEMIOLOGIK TEKSHIRISH Yuqumli kasallik ochogida epidemiyaga qarshi olib boriladigan chora-tadbirlarning samarasi kasallangan odamni aniqlash hamda uni atrofdagilardan ajratib qoyish muddatiga, kasallikning paydo bolish va tarqalish sabablarini oz vaqtida aniqlashga bogliq boladi. 37 Yuqumli kasallik bilan ogrigan bemor yoki infeksiya tashuv- chisi aniqlangan taqdirda kasallik ochogining xususiyatidan qati nazar (oilada, uyushgan jamoada), bemorning oziga nisbatan, unga yaqin yurgan kishilarga hamda atrofdagi muhitga taalluqli chora- tadbirlar amalga oshiriladi. Shu chora-tadbirlarni rejalashtirish uchun kasallik ochogida epidemiologik tekshirish otkaziladi. Epidemiologik tekshirish otkazishning maqsadlari: a) gumon qilingan infeksiya manbayi va uning tarqalish yol- larini aniqlash; b) kasallik yuqishida qatnashuvchi omillarni aniqlash; d) kasallik ochogining chegaralarini aniqlash; e) zararsizlantirish lozim bolgan atrof-muhit obyektlarini aniqlash; f) kasallik yuqish xavfi bolgan shaxslarni, shuningdek, tibbiyot xodimlari kuzatuviga muhtoj, ayrim hollarda esa, ajratib qoyish lozim bolgan shaxslarni aniqlash; g) kasallik ochogini tugatish boyicha tadbirlar rejasini tu- zishdan iborat. Epidemiologik tekshirishni, asosan, epidemiolog-shifokorlar yoki ularning yordamchilari otkazadi. Bazi hollarda vaziyatga qarab, sanitariya shifokorlari yoki boshqa soha xodimlari jalb qi- linishi mumkin. Epidemiologik tekshirishda quyidagi usullardan foydalaniladi: a) epidemiologik vaziyatni aniqlash. Buning uchun ushbu kasallik haqida mavjud bolgan hujjatlar organiladi (DSENMdagi hujjatlar uy kartotekasi, bolalar muassasalaridagi yuqumli kasalliklar kartotekasi va yuqumli kasalliklar daftari). Bu hujjatlar asosida turarjoyda yoki ish joyida (bolalar muassasalarida) xuddi shu kasallik bilan kasallanishning ilgari qayd qilingan-qilinmagan- ligi aniqlanadi. Epidemiologik tekshirishning keyingi bosqichlari kasallangan kishidan sorab, bazi malumotlarni bilishdir; b) kasallik ochogidagi kasallangan va soglom kishilarni sorab chiqish, kopincha bemorning ahvoli ogir bolganda yoki kasallan- gan bola juda yosh bolganda, kasallanib qolgan kishining qa- rindoshlaridan, qoshnilaridan, xizmatdoshlaridan va boshqa shaxs- lardan sorashga togri keladi. Bu sorovlar natijasida tekshirilishi va soralishi lozim bolgan shaxslar, kozdan kechirilishi lozim bolgan obyektlar, laboratoriya tekshiruvlari hajmi, organilishi kerak bolgan hujjatlar aniqlanadi. Sorash qanchalik puxta bolmasin, u kasallik ochogini kozdan kechirishning ornini bosa olmaydi; 38 d) kasallik ochogini, atrof-muhitni kozdan kechirish, tek- shirish otkazilayotgan kasallikka qarab, har xil obyektlar kozdan kechiriladi. Masalan, yuqumli ichak kasalliklarida suv taminoti inshootlari, suv idishlari, ovqat tashiladigan va saqlanadigan joylar, pashshalar bor yerlarga etibor beriladi. Zoonozlarda hayvonlar va ularning mahsulotlariga etibor beriladi; e) laboratoriya tekshirishlari natijasini organish kasallik manbayini topish uchun kishilar va hayvonlarni bakteriologik tekshirish zaruratini vujudga keltirishi mumkin; f) toplangan malumotlarni tahlil qilib, kasallik ochogi, uning paydo bolish sabablari, ochoqning chegaralari va uni tugatish yollari haqida xulosaga kelinadi. Epidemiologik tekshirish natijasida toplangan malumotlar maxsus epidemiologik tekshiruv kartasi (357-shakl)ga kiritiladi. Epidemiologik tekshiruv kasallik ochogida bir emas, bir necha bemorlar (bir guruh) uchraganda olib borilsa, yuqorida kor- satilgan malumotlarga qoshimcha ravishda kasallik ochogidagi kasallanish dinamikasini organish, epidemiologik belgilariga bi- noan kasallik ochogida uchragan kasalliklar strukturasini tahlil qilish ham kerak boladi. 1.2.9. KASALLIKLAR OTISH MEXANIZMI Epidemiya yoki alohida kasallikning kelib chiqishi uchun ka- sallik manbayi yetarli bolmaydi. Evolutsiya jarayonida yuqumli kasallik chaqiruvchilari va ularning saqlanib qolishi faqat bio- logik xojayin organizmiga moslashib olishi bilan tugamaydi. Chaqiruvchi oz yashash xususiyatini saqlash uchun bir orga- nizm (kasal)dan ikkinchi bir organizm (soglom)ga otib turishi kerak, chunki har qanday jonzot ertami-kechmi oladi. Kasallik chaqiruvchi mikroblar oz turlarini saqlash uchun biologik xoja- yinlarini almashtirib turadi. Bu jarayon uch bosqichdan iborat, yani kasallik chaqiruvchisining: 1) organizmga kirishi; 2) tashqi muhitda bolishi; 3) yangi organizmga kirishi. Yuqumlilikning almashinish mexanizmi har doim yuqoridagi bosqichlar boyicha borsa-da, joylashish joyi, rivojlanishi, ko- payishlari har xil bolishi mumkin. Sababi, kasallik chaqiruv- chisining birlamchi ornashib olish xususiyatidir. Masalan, dif- 39 teriya (bogma) kasalligi chaqiruvchisi tomoqning shilliq par- dasida yaxshi rivojlanib, kopayish xususiyatiga ega. Ichburug kasalligida ichburug tayoqchasining joylashish orni yogon ichak hisoblanadi. Ich terlama chaqiruvchisi ingichka ichakning limfa tugunlarida joylashadi. Qaytalanma tif chaqiruvchisi qonda yaxshi rivojlanadi va kopayadi. Shunday qilib, mikroblarning malum hujayra yoki toqimalarni tanlash xususiyati evolutsion mosla- shuv jarayonining qonuniy natijasidir. Kasallik chaqiruvchisining hujayra yoki toqimaga joyla- shishi oz xususiyatiga kora, epidemiologik ahamiyatga ega. Chaqiruvchining organizmga joylashish xususiyati yuqishning kirish yolini aniqlab beradi. Kasallik chaqiruvchisi ichakda joylashgan bolsa, u faqat ichakdan najas orqali ajralib chiqishi mumkin. Agar kasallik chaqiruvchisi shilliq qavatda joylashgan bolsa, uning tashqariga chiqishi uchun tashqariga chiqariladigan havoning mayda zarrachasi ham yetarli. Kasallik chaqiruvchisining qanday tashqariga chiqishi uning qanday tashqi muhitga tushishini belgilaydi. Masalan, havo nafas yoli infeksiyalarining soglom organizmga tushishida muhim orin tutadi. Agar kasallik chaqiruvchisi ichakdan ajraladigan bolsa, u tuproqqa yoki tuproq orqali yer osti suvlariga singib, suv man- bayiga qoshiladi. Ifloslangan qol barmoqlari orqali oziq-ovqat mahsulotlariga tushadi. Kasallik chaqiruvchisi u yoki bu tashqi muhitga tushishi soglom organizmning zararlanish yollarini korsatib beradi. Shuningdek, tashqi muhit omillari infeksiyaning tarqalishida muhim rol oy- naydi. Masalan, kasallik chaqiruvchisi suvga tushgan bolsa, u soglom organizmga zararlangan suv orqali tushadi. Agarda, kasallik chaqiruvchisi havoda bolsa, havo orqali soglom organizmga tu- shadi va hokazo. Kasallik chaqiruvchisining yangi xojayin or- ganizmiga kirish mexanizmi mikrobning birlamchi joylashishini ham aniqlab beradi. Agar mikrobning joylashishi oziga xos bolib, u kasallik chaqiruvchisining otish mexanizmini aniqlab bersa, unda yuqumlilik har bir turi uchun yuqish mexanizmi asoslangan va ozgacha bolishi mumkin. Bu esa, epidemiologiyaning asosiy qonuni yaratilishiga asos boladi. Kasallik chaqiruvchisining or- ganizmga kirishi yoki chiqishi, bu qisqa muddatli holat. Kasallik chaqiruvchisining bemor organizmdan soglom orga- nizmga aralashib yurishi mikrobning tashqi muhitda yashash muddati muhim ahamiyatga ega. Kasallik chaqiruvchisi parazitlik 40 qilib yashaydigan mikroorganizm, shuning uchun u tashqi mu- hitda uzoq qolib ketishga moslashmagan. Hamma kasallik chaqiruv- chilariga yoruglik, quyosh nuri, ultrabinafsha nurlar oldiruvchi tasir korsatadi. Òogri, ayrim kasallik chaqiruvchilari, qachonki, ular oqsilli qavat bilan oralgan bolsa, quritilgan holda tashqi muhitda uzoq qolib ketishi mumkin. Masalan, sil tayoqchasi changda bir haftagacha saqlanadi. Kuydirgi kasalligi batsillasi spora hosil qilgan holda oylab, hattoki, on yillab tuproqda yashab qolishi mumkin. Mikroblarning tashqi muhitda yashab qolishida iqlim harorati muhim ahamiyatga ega. Kasallik chaqiruvchilari 3637°C da organizmda yashash uchun moslashadi. Òashqi muhitda esa, bun- day qulay iqlim sharoiti mavjud emas. Bu esa, mikroorganizmning yashash faoliyatiga tasir korsatib, kopayishi va toplanishiga tosqinlik qiladi. Kasallik chaqiruvchilariga muhit reaksiyasi ham turli xil tasir korsatadi. Kasallik chaqiruvchilari odam organiz- mida sust ishqoriy muhitda parazitlik qiladi va tashqi muhit reaksiyasining ozgarishiga ota sezgir boladi. Kislota va ishqorlar mikroorganizmga yomon tasir korsatadi. Òashqi muhitda saprofit mikroorganizmlar ortasidagi raqobat muhim rol oynaydi, yani mikroorganizmlar dunyosida antagonizm jarayoni roy beradi. Kasallik chaqiruvchisining tashqi muhitda yashash muddatiga uning jismoniy xususiyati ham bogliq. Masalan, tashqi qismi silliq oyinchoqlarda mikroblarning yashash muddati yumshoq oyin- choqlardagidan kora, ancha qisqa boladi. Gosht, sut va har xil tayyor mahsulotlarda kasallik chaqiruvchilari uzoq yashab qoladi. Mikroblarning tashqi muhitda uzoq yashab qolishi mikrob- ning oz tabiatiga bogliq bolishini inobatga olish muhim. Òurli Suv Meva va sabzavotlar Pochta Qol 1-rasm. Kasallik chaqiruvchilarini otkazuvchi omillar. Najas Pochta 41 mikroblar tashqi muhit tasiriga turlicha chidamlilikka ega boladi. Ayrimlari tashqi muhitda umuman yashay olmaydi. Masalan, viruslar va rikketsiyalarni suniy muhitlarda ostirish mumkin. Ayrim kasallik chaqiruvchilari faqat maxsus oziqli muhitlarda osib rivojlanadi. Ular gonokokk, pnevmokokk, kokyotal tayoqchalari bolib, tashqi muhitda uzoq yashay olmaydi. Kasallik chaqi- ruvchilarining tashqi muhitga chidamliligi epidemiologik jihat- dan muhim ahamiyatga ega. Chunki, epidemiyaga qarshi kom- pleks chora-tadbirlar belgilash muhimdir. Bemordan tashqi muhitga tushgan kasallik chaqiruvchisi yangi organizmga tushgunga qadar turlicha boladi. Òashqi muhit turli-tuman omillardan tashkil topgan (harorat, namlik, oziqli muhitlarning mavjudligi, chang va boshq.) bolib, ular kasallik chaqiruvchilarini yangi organizmga kirishi uchun komaklashishi yoki tosqinlik qilishi mumkin. Kasallikning bemordan soglom organizmga otishini ta- minlovchi tashqi muhit omillari epidemik jarayonning uzluksiz- ligini taminlovchi hisoblanib, ular kasallik otkazuvchi omillar deb yuritiladi. Ularga havo, suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari, uy-rozgor buyumlari, shuningdek, bogimoyoqli yuqumli kasallik chaqiruvchilari kiradi. Barcha omillar yigindisi kasallik- ning qanday yol bilan tarqalishini belgilab beradi. 1.2.10. YUQUMLI KASALLIKLAR TARQALISHIDA HAVONING ORNI Havo yuqumli kasalliklarning tarqalishida katta orin tutadi. Ayniqsa, havo-tomchi orqali otuvchi kasallik chaqiruvchilarining soglom organizmga tushishida muhim orin egallaydi. Xasta ki- shidan havoga kasallik chaqiruvchisining tushishi va soglom organizmga tushishi qator biologik hamda fiziologik qonuniyatlar bilan bogliq boladi. Havoda aerozollarning bolishi muhim ahamiyatga ega, chunki havo yuqumli kasallik chaqiruvchisi uchun muhit rolini oynaydi, unda suyuq va qattiq bolakchalar bolib, ular kasallik chaqiruvchisini saqlovchi hisoblanadi. Agarda, havoni oziqli muhit sifatida suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari kabi omillar bilan solishtirilsa, havo kopgina cha- qiruvchilar uchun yaxshi muhit hisoblanadi. Havoda doimiy ra- vishda u yoki bu mikroorganizmlar, chang zarrachalari, osimlik uruglari, gelmintlarning tuxumlari mavjud boladi. Ularning 42 miqdori, tarkibi iqlim ozgarishi bilan ozgarib turadi. Havoli muhitni organish shuni korsatmoqdaki, har qanday aerozolning, shu jumladan, bakterial aerozol ham, havoda ushlanib turish vaqti zarrachalarning hajmiga, shakliga, zaryadiga, konsentrat- siyasiga va boshqa omillarga bogliq bolar ekan. Aerozollar zarrachalarning hajmiga kora, bir necha turlarga bolinadi: yuqori dispersli, orta dispersli, past dispersli, mayda tomchili, katta tomchili. Zarrachaning hajmi qanchalik kichik bolsa, shunchalik chokish sekin boladi, bu esa, aerozolning mustaqilligini taminlaydi. Yuqori dispersli aerozol zarrachasi- ning chokish tezligi 0,000750,75 sm/soniyaga teng bolsa, past dispersli aerozol zarrachasining chokish tezligi 1,927,0 sm/soniyaga teng. Sozlashganda, yotalganda, aksirganda mik- robli aerozollar monodispers bolmasdan, ular turli hajmdagi zarrachalarni ozida saqlaydi. Hozirgi kunda aerozol zarrachalarining saqlanib qolish muddati bir necha omillarga: zarrachaning hajmiga, shakliga, zaryadiga, miqdoriga bogliq boladi. Aksirish, yotalish, suhbat, gapirishda hosil bolgan aerozollar monodispers bolmaydi, ular turli xil hajmdagi zarrachalarni ozida saqlaydi. Shundan 1520 % mayda zarrachali bolib, yuqumlilikning boshlanish davrida mu- him rol oynaydi, chunki bu zarrachalar uzoq saqlanib, nafas olish vaqtida opkaga chuqur kirib boradi. Odam bir kunda 12 14 m 3 havoni opkasi orqali otkazadi, agar nafas olgandagi 1 m 3 havoda 20000 ta mikrob zarrachalari bolsa, nafas chiqarilgan- dagi 1 m 3 havoda bir necha mikrob boladi, xolos. a b 2-rasm. a tashqi qoplam infeksiyalarining tarqalish chizmasi; b nafas yollari kasalliklarining tarqalish chizmasi. 43 Havoli muhit mikroblar uchun noqulay muhit hisoblan- sa-da, kopgina mikroblar uzoq muddat yashashi mumkin. Misol uchun, stafilokokk havoda 72 soat, difteriya tayoqchasi 11 soat, griðp virusi 4 soat yashaydi. Kasallik chaqiruvchilarning havoli muhitda yashashi bir necha omillarga bogliq boladi: havoning harorati va namligiga, harakat tezligiga, quyosh nurlarining tez tarqalishi va boshqalarga. Havo orqali tarqaluvchi kasalliklarga griðp, qizamiq, epidemik parotit, ornitoz, chinchechak, kokyotal, skarlatina, adenovirusli infek- siyalarni kiritish mumkin. Shuningdek, stafilokokklar, strepto- kokklar, pnevmokokklar, meningokokk, bogma, sil. Olat, tulyaremiya kasalliklari ham havo orqali tarqaladi. Havo ayrim hollarda birlamchi, bazan asosiy, kopincha ehtimolli ot- kazuvchi muhit bolishi mumkin. Havoning mikrob bilan zarar- lanishiga qarshi kurashda xonani toza saqlash, shamollatish, me- xanik, kimyoviy dezinfeksiya usullaridan foydalanish kerak. 1.2.11. SUV YUQUMLILIK OMILI Suvga turli yollar bilan kasal chaqiruvchi mikroblar tokiladi. Shularning ichida eng kop tarqalgani korxonalar, tashkilotlar, zavod va fabrikalarda tozalanmasdan oqiziladigan suvlar. Ayniqsa, yuqumli kasalliklar shifoxonasi, veterinariya davolash majmuyi, shuningdek, chorva mahsulotlariga ishlov beruvchi korxonalar- ning oqava suvlari ota xavfli hisoblanadi. Oldingi vaqtda oqava suvlarni suv havzalariga oqizish keng tarqalgan edi. Respublika- miz mustaqillikka erishgandan keyin hukumatimiz tomonidan qator qarorlar, hujjatlar qabul qilindi. 1996-yilda qabul qilingan «Suv va undan foydalanish togrisida»gi Qonunda korxona va muassasalar tomonidan oqava suvlarni tozalash, zararsizlantirish boyicha korsatmalar berilgan. Shunga qaramasdan, hanuzgacha suv havzalarini ifloslantirish holatlari uchrab turibdi. Suv havzalarining fekal ifloslanishi, xususan, quduqlarning ifloslanishi jala-yomgirlar, qor erishi, shuningdek, yer osti suv- lariga chiqindilar orqali patogen mikroblar otishi bilan bogliq. Doimo va deyarli har kuni kol hamda daryo suvlari kir yuvish, chomilish, daryo transportlaridan tokiladigan chiqindilar, hay- von podalarini sugorish vaqtida ifloslanib turadi. Markazlashgan suv taminotida suvning ifloslanishi, nafaqat, suvni olish joyida, balki asosiy inshootlarda ham, shuningdek, chekka suv tarqatgich shoxobchalarda ham kuzatilishi mumkin. 44 Suv havzalari yovvoyi hayvonlarning chiqindilari, najas-siy- diklari bilan ham ifloslanadi. Ayniqsa, kemiruvchilar najaslari bilan tulyaremiya, leptospiroz, olat kabi ota xavfli kasalliklarning cha- qiruvchilarini suvga chiqaradi. Patogen mikroblar bilan ifloslangan suv yuqumli kasallikni otkazuvchi omil bolib qoladi. Suv orqali kasallikning tarqalishi epidemiya xususiyatiga ega boladi, yani ommaviy tus olgan boladi. Suvga tushgan patogen mikroblar kop- gina mexanik aralashmalar tasirida boladi. Ular tashqi tasirotlarga ota beriluvchan boladi. Shunday tashqi tasirotlardan biri qu- yosh nurlari hisoblanadi, u 2 metrgacha suvga kirib, mikroblarning kop qismini nobud qiladi. Ammo suvning ayrim qatlamlari va tubida mikroorganizmlar uzoq muddat yashashi mumkin. Mikroorganizmlarning yashash faoliyati suvdagi kimyoviy va biologik jarayonlar tasirida toxtashi mumkin. Suvda yashaydigan osimlik, hayvon turlari kop. Ulardan ayrimlari ozlari ajratadigan moddalar orqali yuqumli kasalliklarning chaqiruvchilariga nisbatan halokatli tasir korsatadi. Ushbu moddalar hamda ayrim joni- vorlar tasirida suvning oz-ozidan tozalanish jarayoni yuz beradi. Bunday oz-ozini tozalash jarayoni, ayniqsa, yilning issiq fasl- larida koproq roy beradi. Shundan malumki, yilning sovuq davrlarida mikroblar yashash muddati uzoqroq boladi. Òajriba sharoitida kopgina yuqumli kasallik chaqiruvchila- rining chidamliligi aniqlandi. Oddiy hollarda bu mikroblarning yashash muddatlari 35 kun boladi. Shuning bilan birgalikda suv havzalarining doimiy ifloslanishi patogen mikroblarning doimo mavjud bolishi sharoitini keltirib chiqarib, surunkali suv epidemiya holatiga sabab boladi. 3-jadval Sanitariya-gigiyenik jihatdan yer usti va yer osti suv havzalari tozaligining solishtirma qiymati r a lt a l o H v u S i n a y , a z u Y it s u r e y it s o r e Y i v u s q o l u B i v u s n a i z e t r A - o a f h s a h s a y g n i n il o h A i r i s a t a g it a y il a tt a k a d u J a tt a K , z o m - z O n a m s i q i r i s a t r a ll i m o y ii b a T h s i n a l r a r a z l a i r e t k a B z e t - z e t a d u J a d n o s - a d n O m a k m a h a d u J - o n a g r o , y i v o y m i k ,l a i r e t k a B i h s i r a g z o g n i n r a l a s s o x k it p e l a d u J il t a y i m a h a il t a y i m a h A n a m s i Q 45 Kopgina kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlar suvda bir necha kungacha yashash xususiyatini saqlaydi. Ichak kasalligi chaqiruvchilari va leptospirozlar, vibrionlar, suv isitmasi chaqi- ruvchilari, gelmintozlar, tulyaremiya kasalligi chaqiruvchilarining suv orqali tarqalish imkoniyatlari juda ham kengdir. Ushbu kasal- liklarga qarshi chora-tadbirlar oz vaqtida ishlab chiqilib, amalga oshirilmas ekan, unda katta xavf tugdiruvchi suv epidemiyalari yuzaga keladi. Suv epidemiyalarining eng asosiy xususiyati shun- daki, kasalliklarning tarqalish darajasi juda yuqori boladi. Suv manbayining xususiyatiga qarab, kasallanganlar soni ortib boradi. 4-jadval Ayrim patogen mikroorganizmlarning suvda yashash muddatlari k il l a s a K r a li h c v u r i q a h c it i h u m h s a h s a Y i v u s q u d u Q i v u s o y r a D v u s li r e t S z u M z i g n e D i v u s a m a l r e t h c I fi t a r a p a v r a l a y i r e t k a b 0 4 5 7 0 1 n u k n u k 1 2 7 5 6 3 7 6 1 n u k a h c e n r i B y o 5 1 4 1 n u k g u r u b h c I i r a l a y i r e t k a b n u k 1 1 0 1 n u k 6 5 n u k 2 1 4 2 7 1 n u k n u k 2 1 1 i n o i r b i v o b a V n a d n u k 7 a h c e n r i b a h c a g y o n a d y o 2 1 p o k a h c e n r i B y o a h c a g y o 3 il a b o y m A i g u r u g u r u b h c i n u k 0 6 4 1 l u T y a y i m e r a i s a y i r e t k a b n u k 0 6 2 1 n u k 1 3 7 n u k 5 1 3 n u k 2 3 i s a m ti s i v u S il a r i p s o t n e l n u k 1 2 4 1 - n u k 7 a h c a g r a l a ll e s t u r B a h c a g y o 2 is u r i v ti l e y i m o il o P a h c a g y o 3 i g r i d y u K b a ll i Y 1.2.12. ÒUPROQ KASALLIK TARQATUVCHI OMIL Yer yuzida yashovchi odam, hayvon, parranda va barcha jon- zotlar ozidan ajratadigan kasallik chaqiruvchilarini, chiqindilarni tuproqqa chiqaradi yoki tashlaydi. Bu esa, tuproqda kasallik cha- qiruvchilarining kopayishiga va epidemiologik nuqtayi nazardan 46 xavfli kasallik tarqatuvchi omilga aylantiradi. Òuproqda kopincha anaerob mikroorganizm yaxshi rivojlanadi va botulizm, qoqshol, gazli gangrena kasalliklarini keltirib chiqaradi. Chunki ular odam va hayvon organizmidan oddiy ichak sap- rofitlari korinishida najas orqali tuproqqa tushadi. Òuproq kuy- dirgi kasalligining chaqiruvchilari uchun qulay yashash mu- hitini yaratuvchi omil hisoblanadi. Kuydirgi chaqiruvchisi ka- sallangan hayvon chiqaradigan chiqindilari (axlati, siydigi) yoki kuydirgi kasalligidan olgan hayvondan tuproqqa otadi va spora korinishida yashaydi, balki rivojlanib, kopayishi ham ehtimol- dan xoli emas. Kuydirgi kasalligi chaqiruvchilari soglom organizmga tuproq orqali tushishi kam ehtimollidir. Lekin ot bilan oziqlanadigan hayvonlarning kasallanish darajasi yuqori boladi. Patogen mikroorganizmlar bilan ifloslangan tuproq ichak ka- salliklari tarqalishida muhim rol oynaydi. Markazlashgan toza- lash quvurlariga ega bolgan aholi yashaydigan qishloq va shahar- larda tuproqning kasallik chaqiruvchilari bilan ifloslanishi juda past bolsa-da, lekin markaziy tozalash quvurlari yoq aholi yashash joylarining tuproqlari tez-tez ifloslanishiga guvoh bola- miz. Ayniqsa, ichak kasalligi chaqiruvchilari bemor najasi orqali tuproqqa koproq chiqariladi. Kopincha, ich terlama, ichburug, virusli gepatit va boshqa ichak kasalliklari najas bilan toydirilgan yer maydonida yetish- tiriladigan hol meva va sabzavot mahsulotlarini istemol qilish natijasida kelib chiqadi. Ayniqsa, erta chiqadigan bodring, po- midor, qulupnay kabi mahsulotlar istemol qilinishi ichak ka- salliklari bilan kasallanish miqdorini kopaytiradi. Ayrim hollarda tuproqda mavjud bolgan kasallik chaqiruvchilari yomgir, qor, jala yordamida suv havzalariga tushib, keyin kishilarga otish ehti- moli ham mavjud. Bunday holat birdaniga kopchilik kishilarning kasallanishiga olib keladi. Òuproqda ichak kasalligining chaqi- ruvchilari tuproq tarkibidagi mineral va organik moddalar miq- doriga qarab, 1 kundan 4 oygacha, ayrim kasallik chaqiruvchilari yillab yashab qolishi mumkin. Korxona va tashkilotlar chiqaradigan chiqindilar tuproqqa tokiladi. Bu esa, kemiruvchi hayvonlar (sichqon, kalamush) kopayishi uchun shart-sharoit yaratadi. Ular esa, kopgina yuqumli kasalliklar tarqalishiga sababchi boladi yoki asosiy manba sifatida kasallikning tarqalishini taminlaydi. 47 1.2.13. OZIQ-OVQAT MAHSULOTLARI YUQUMLI KASALLIK TARQATUVCHI OMIL Barcha omillar ichida oziq-ovqat muhim kasallik omili hisoblanadi. Oziq-ovqat mahsulotlari orqali barcha ichak infeksiyalari, shu- ningdek, ayrim boshqa yuqumli kasalliklar: sil, bogma, skarlatina, tulyaremiya, Ku-isitma, kuydirgi soglom organizmga tushib qoladi. Oziq-ovqat mahsulotlarining patogen mikroorganizmlar bilan ifloslanishi birlamchi va ikkilamchi roy berishi mumkin. Birlamchi ifloslanish yoki zararlanish kasallangan hayvon mahsulotlari boladi. Ikkilamchi ifloslanish bemorlar, bakteriya tashuvchilar, qayta kasallangan bemorlar, ifloslangan idishlar, pashshalar, su- varaklar, kemiruvchilar orqali oziq-ovqat mahsulotiga kasallik chaqiruvchi mikroblarning tushib qolishi natijasida roy beradi. Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarini olish, tashish, tushirish va saqlash jarayonida ham zararlanishi mumkin. Yuqumli kasallik chaqiruvchilari oziq-ovqat mahsulotlariga tushgandan song oziga mos muhit qidiradi. Agar oziq-ovqat mahsuloti hayvon mahsu- lotidan bolsa, mikroblar yanada avj olib rivojlanadi. Ayniqsa, oziq-ovqatning saqlanish sharoiti, muddati muhim rol oynaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari epidemiologik xavflilik darajasiga qa- rab quyidagi tartibda joylashadi: 1. Sut va sut mahsulotlari. 2. Gosht va gosht mahsulotlari. 3. Baliq va baliq mahsulotlari. 4. Òuxum. 5. Non va boshqa un mahsulotlari. Oziq-ovqat mahsulotlarining zararlanishi yakka va kopchilik holdagi kasallanishni keltirib chiqarishi mumkin. Oziq-ovqatdan kelib chiqqan bir vaqtning ozida kopchilikning kasallanishi epidemiya deb ataladi. Bunda epidemik jarayon keskin faol ri- vojlanish xususiyatiga ega boladi. Oziq-ovqat istemol qilish bilan kelib chiqadigan epidemiyalar ichida eng kop uchraydigani, bu sut orqali zararlanish natijasida kelib chiqadi. Shuningdek, gosht mahsulotlari ham epidemik holatni keltirib chiqaruvchi omil bolishi ehtimoli yuqoridir. Oziq-ovqat mahsulotlari orqali tarqaluvchi yuqumli kasallik- larning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni rejalashtirish juda ham muhim. Ulardan eng muhimi: qishloq xojaligi hay- vonlari ustidan veterinariya nazoratini ornatish, aholi yashaydi- gan joylarni sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan taminlash, oziq- 48 ovqat korxonalarida tozalikni bekam-kost saqlash va ish ha- rakatlarini uskunalashtirish (ishchi-xizmatchilarning oziq-ovqat mahsulotlariga qol urishiga yol qoymaslik), aholining sanita- riya madaniyatini oshirish. 1.2.14. ÒURMUSH VA MEHNAT FAOLIYATI JIHOZLARI KASALLIK TARQATUVCHI OMIL Bemorlar yoki bakteriya tashuvchilar tomonidan ajratiladi- gan kasallik chaqiruvchi mikroblar bizni orab turgan muhitdagi jihozlarga tushadi. Qachonki, kasallik manbayi jihozga yaqin bolsa, kasallik chaqiruvchi mikroblarning joylashishi ham shuncha yuqori boladi. Kundalik turmushda ishlatiladigan jihozlarning ka- sallik chaqiruvchi mikroblar bilan zararlanishi havo, chang, bo- gimoyoqlilar, hasharotlar orqali bolishi mumkin. Jihozlarda patogen mikroblar rivojlanmaydi, ular har doim oladi. Shuning uchun ham jihozlarning turli xili va korinishlarida mikroblar saqlanishi turlicha. Masalan, ich terlama tayoqchasi idish-tovoq- larda 770 kungacha, uy mebellarida 7119 kungacha, choyshab va oqliklarda 797 kungacha, kitob-daftarda 60 kungacha va h.k. Agar idish-tovoqlardagi kasallik chaqiruvchilarining saqla- nish darajasini inobatga olib qaraydigan bolsak, shu narsa malum boladiki, idish-tovoqlardan iflosligicha foydalanilsa, sil, zaxm, bogma, griðp, tepki va bir qancha ichak infeksiyalari organizmga tushib, shu kasalliklarni keltirib chiqarish ehtimoli yanada ortadi. Ayniqsa, bolalarning turli yuqumli kasalliklar bilan kasallanishida oyinchoqlarning orni nihoyatda yuqori. Yuqumli kasalliklarning tarqalishida kiyim-kechak, bosh kiyimlar, sochiq, dastromol, salfetkalar ham muhim rol oynaydi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida turli savdo shoxobchalari va muassasalari kopligi, bozor rastalarining qatorlashib joyla- shishi, kiyim-kechak, idish-tovoq va rozgor buyumlarining notogri saqlanishi ham aholi ortasida ayrim yuqumli kasallik- larning tarqalish darajasini yanada oshiradi. Mustaqillik davrida aholining yashash, uy-joy shart-sharoiti, sanitariya madaniyati yuqori darajaga kotarilib, yanada yaxshilanib bormoqda. Bunday holatda maishiy holatdagi yuqumli kasalliklar tarqalishi ozining oldingi ahamiyatini yoqotadi. Aholining sanita- riyadan xabardorligi, gigiyenik bilimlarga ega bolishi maishiy yol bilan kasallik tarqalishi umuman yoq bolib ketishiga olib keladi. 49 1.2.15. ÒASHUVCHILAR YUQUMLI KASALLIK OMILI Mikrob tashuvchilikning tort usuli mavjud: 1. Birinchi usul. Yuqumli materialni mexanik tashish: ha- sharotlar tashqi muhitda ifloslangan narsaga tegadi, oyoqlari bilan kasallik chaqiruvchilarini oladi yoki ichak nayiga sorib, uni oziq- ovqat mahsulotlariga tokadi. Òashuvchi 23 kunda zararli bolib qoladi. 2. Ikkinchi usul. Kasallik chaqiruvchisini kasal hayvon qonidan yoki bemor qonidan soglom odamga qon soruvchi bogim- oyoqlilar otkazadi. Bogimoyoqlining ichagida kasallik chaqi- ruvchisi kopayadi va yigiladi. Bu usul bilan burgalar olat chaqi- ruvchisini, bitlar toshmali terlama kasalligini, moskitlar papa- tachi virusli kasalligini soglom odamga otkazadi. Bunday ta- shuvchi umrining oxirigacha kasallikni yuqtiruvchi bolib qoladi. 3. Uchinchi usul. Kasallik chaqiruvchisini bemor qonidan sog- lom odam qoniga otkazadi. Oldingi usuldan farqi shundaki, tashuvchi organizmida chaqiruvchi malum bir rivojlanish dav- rini otkazadi. Masalan, bezgak plazmodiysi chivin organizmida maxsus rivojlanish davrini otaydi. 4. Òortinchi usul. Chaqiruvchi bemor qonidan soglom odam qoniga otadi, lekin chaqiruvchi tashuvchi organizmida kopayib yigiladi va tuxum orqali bogimoyoqlilarning yangi avlodiga chaqiruvchi otkazishi bilan xarakterlanadi. Bunday holat kanada roy beradi, yani kana ensefalitida, rikketsiyalarda va hokazolarda. Òransmissiv kasalliklar epidemiologiyasida tashuvchilar eko- logiyasi muhim rol oynaydi. Ayrim tashuvchilar, masalan, bit va jun burgasi ozining xojayinidan ozi ketmaydi va shu muhitga moslashadi. Chivinlar, moskitlar qisqa muddat oz xojayini bilan aloqada boladi va muhitga singib ketadi. 1.3. Yuqumli kasalliklar profilaktikasi Ozbekiston sogliqni saqlash tizimining ajralmas qismi bol- gan sanitariya-epidemiologiya xizmati yil sayin rivojlanib, ilm- fan, texnika taraqqiyoti bilan ozaro chambarchas bogliq holda faoliyat korsatib kelmoqda. Respublikamizda yuqumli kasal- liklarni profilaktika qilishning asosiy mezonlari quyidagilar: • sanitariya-epidemiologiya tadbirlarining davlat ahamiyatiga ega ekanligi; 50 • epidemiyaga qarshi va sanitariya-profilaktik tadbirlarning ilmiy-rejali amalga oshirilishi; • ogohlantiruvchi va joriy sanitariya nazorati birgalikda olib borilishi; • sanitariya va epidemiyaga oid otkaziladigan tadbirlarning bir butunligi; • qishloq va shahar joylarida otkaziladigan sanitariya-epi- demiyaga qarshi tadbirlarning bir xilligi; • sanitariya-profilaktika va epidemiyaga qarshi tadbirlarga rah- barlikning markazlashtirilganligi va birga olib borilishi; • sanitariya-epidemiyaga qarshi kurash tadbirlarida barcha tib- biy-sanitariya tashkilotlarining qatnashishi; • aholining sanitariya-epidemiyaga qarshi kurashda, umumiy soglomlashtirish tadbirlarida faol ishtirok etishi. Klinik tibbiyotning eng muhim bolimlaridan biri davolash choralari haqidagi talimot hisoblansa, profilaktik tibbiyotda ay- nan shu talimotga mos ravishda profilaktik choralar togrisidagi bilimlar tizimi haqida fikr yuritish mumkin. Shu davrga qadar «epidemiyaga qarshi tadbirlar» tushunchasining aniq ifodasi be- rilmagan. Bu atama kopincha «profilaktik tadbirlar» atamasi bilan teng manoda ishlatiladi. Bunday holda aynan bir xil tadbirlar- ning ozi sharoitga qarab, yuqumli kasalliklarning oldini olishga yoki uni bartaraf qilishga yonaltirilgan bolsa, ham profilaktik, ham epidemiyaga qarshi tadbirlar bolib hisoblanishi mumkin. Òadbirlarni bunday yol bilan aniqlash nisbiydir, albatta. «Pro- filaktik tadbirlar» deganda, yuqumli kasalliklar paydo bolishining oldini olish tushuniladi. Ammo aynan shu maqsad uchun qol- laniladigan aniq tadbirlar rejasi tuzishning iloji yoq. Odatda, pro- filaktik tadbirlarga kelajakni kozda tutib, faqat kasallikning ol- dini olishga emas, balki mavjud yuqumli kasalliklarni kamayti- rishga qaratilgan tadbirlar ham kiradi. Shu bilan birga, aynan bir epidemiya ochogida otkaziladigan tadbirlar profilaktik tadbirlar ham bolishi mumkin, chunki bu tadbirlar epidemiya ochogida yangi kasalliklar paydo bolishining oldini olishga qaratilgan boladi. Shunday qilib, epidemiyaga qarshi otkaziladigan tadbirlar epidemiologiya fani rivojlanishining shu bosqichda asoslab berilgan tavsiyanomalar yigindisi bolib, aholining alohida guruhlari orasida yuqumli kasalliklarning oldini olishni taminlaydigan, jami aholi ortasida kasallanishni kamay- tirishga va bazi bir yuqumli kasalliklarni tugatishga qaratilgan tadbirlardir. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar mustaqil Oz- 51 bekiston Respublikasida birinchi marta qabul qilingan «Davlat sanitariya nazorati togrisida»gi Qonunda oz ifodasini topgan. Ushbu Qonun sanitariya-epidemiya masalalarida aholining xotirjamligi va radiatsiya xavfsizligini taminlash borasidagi ijtimoiy munosabat- larni tartibga soladi, atrof-muhitni soglomlashtirishga imkon be- radi. Qonunda takidlanishicha, yuqumli va parazitar kasalliklar kelib chiqishi va tarqalishiga yol qoymaslik, kasb kasalliklari, zaharlanishlarning oldini olish maqsadida mulkchilikning shakl- laridan qati nazar, barcha korxonalar, tashkilotlar, birlashmalar xodimlari dastlabki hamda joriy tibbiyot korigidan otishlari shart. Kasalliklar kelib chiqishi va tarqalishining oldini olish bora- sida qator chora-tadbirlar belgilanib, ularga barcha turdagi kor- xonalar, tashkilotlar rahbarlari va alohida shaxslar yuqumli, pa- razitar va boshqa ommaviy kasalliklarning oldini olish, ularni yoqotish uchun barcha kuch hamda imkoniyatlarni safarbar qilishlari kerak. Yuqumli, parazitar, boshqa ommaviy kasalliklar kelib chiqish va tarqalish xavfi tugilgan taqdirda mutasaddi or- ganlarning korsatmalari asosida chora-tadbirlar joriy qilinadi. Òibbiyot fanining rivojlanib borishi bilan epidemiyaga qarshi otkaziladigan tadbirlar ham takomillashib, ozgarib boradi. Yuqumli kasalliklarning qozgatuvchilari aniqlanishiga qadar tad- birlar sanitariya-gigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlar deb farqlanmagan. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashda sanitariya- gigiyena tadbirlaridan tashqari, bemorni boshqalardan ajratib qoyish va rejali-cheklovchi (karantin, observatsiya) choralar ham qollanilib kelindi. Malumki, klinik tibbiyotda tashxis qoyish, davolash va tashkiliy tadbirlar aniq belgilab qoyilgan. Shuningdek, epidemiologiyada ham tashxisiy, epidemiyaga qarshi va tashkiliy tadbir, gigiyenada tashxisiy sanitariya-gigiyenik va tashkiliy tad- birlar, umuman profilaktik tibbiyotda tashxisiy, profilaktik va tashkiliy tadbirlar aniq belgilangan bolishi kerak. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni guruhlashning keng tar- qalgan va nazariy jihatdan asoslangan usuli quyidagilar hisoblanadi: 1) kasallik manbayiga; 2) otkazish mexanizmiga; 3) organizmning moyilligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar. Qulay bolishi uchun har bir guruhga tegishli chora-tadbirlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Masalan, kasallik manbayini tugatishga qaratilgan tadbirlarni antroponoz va zoonoz 52 kasallik manbalariga nisbatan otkaziladigan tadbirlarga ajratish mumkin. Birinchi guruhga antroponozlarda otkaziladigan tash- xisiy, bemorni ajratish, davolash va rejali chegaralab qoyish kabi tadbirlarni, ikkinchi guruhga esa, qoshimcha sanitariya-veteri- nariya, deratizatsion tadbirlarni kiritish mumkin. Yuqish mexanizmini uzib qoyishga qaratilgan tadbirlar oz mazmuni boyicha sanitariya-gigiyena tadbirlariga kiradi. Shu- ningdek, yuqumli kasalliklarning oldini olishga qaratilgan tadbir- larni epidemiyaga qarshi otkaziladigan sanitariya-gigiyena tad- birlari deb atash mumkin. Dezinfeksion va dezinseksion tadbir- larni yuqish mexanizmini uzib qoyishga qaratilgan alohida tad- birlar sifatida guruhlash mumkin. Hozirgi paytda kasallik yuqqan- dan song organizmning rezistentligini oshirish yoli bilan ka- sallanishning oldini olishga qaratilgan, ilmiy jihatdan asoslangan tadbirlar ishlab chiqilmagan. Shuning uchun uchinchi guruh tadbirlariga bazi kasalliklarga nisbatan maxsus immunitet hosil qiluvchi emlash tadbirlarini kiritish mumkin. Epidemiyaga qarshi tadbirlardan yana ikki guruhi laborato- riya tekshirishlari va sanitariya maorifi ishlari ahamiyatga ega. Bu tadbirlar yuqorida sanab otilgan uch guruhga tegishli tadbirlar- ning har biriga taalluqli bolishi mumkin. Shuning uchun bu tad- birlarni alohida bir guruh qilib ajratish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida bayon qilinganlar asosida epidemiyaga qarshi chora- tadbirlarning royxatini tuzish mumkin. Epidemiyaga qarshi chora- tadbirlar bunday guruhlarga ajratilishi birmuncha qulaylikka ega. 5-jadval Epidemiyaga qarshi tadbirlar tartibi i h s il a n o Y i h u r u g r a l r i b d a T i y a b n a m k il l a s a K i m z i n a x e m h s i q u Y i g il li y o m a k k il l a s a k g n i n m z i n a g r O y i m u m U h s a l o v a d , h s it a rj a i n r o m e b , y i s i x h s a T h s i y o q b a l a r a g e h c il a d i o q a v a v a y i r a n i r e t e v - a y i r a ti n a S n o i s t a z it a r e d k i n e y i g i g - a y i r a ti n a S n o i s k e s n i z e d a v n o i s k e f n i z e D h c n il i h s o h s a k it k a li f o r p o n u m m I a k it k a li f o r p i r a l h s i r i h s k e t a y i r o t a r o b a L i r a l h s i if i r o a m a y i r a ti n a S 53 Birinchidan, koplab chora-tadbirlarni eslab qolishga imkon tugiladi, ikkinchidan, bunday tizimga barcha mavjud chora- tadbirlar kiritilishi mumkin. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni umumlashtiruvchi asosiy tasnifdan tashqari, ularning boshqa belgilariga qarab guruhlarga ajratish mumkin. Epidemiyaga qarshi vositalar qatoriga: davolash vositalari (deratizatsiya vositalari), dezinfektantlar (dezinfeksiya vositalari), insektitsidlar, akaratsidlar, larvitsidlar (dezinseksiya vositalari), vaksina va anatoksinlar (im- munoprofilaktika vositalari), immunozardoblar, immunoglobu- linlar, bakteriofaglar, antibiotiklar va boshqa etiotrop vositalar kiradi. Bazan barcha epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar dis- pozitsion va ekspozitsion tadbirlarga bolinadi. Dispozitsion tad- birlar uchinchi guruh (organizmning moyilligini oshirishga qa- ratilgan) tadbirlariga kiradi. Bu tadbirlar kasallik yuqqandan song kasallik rivojlanishining oldini olishga qaratilgan. Birinchi (kasallik manbayiga qaratilgan) va ikkinchi (yuqish mexanizmini uzib qoyishga qaratilgan tadbirlar) guruh tadbirlari ekspozitsion tad- birlar hisoblanadi. Bu tadbirlar odamlarga kasallik yuqishining oldini olishga qaratilgan. Epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni otkazishda malum shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda asosiy tadbirlarni tanlab olish muhim ahamiyatga ega. Yuqumli kasalliklarning oldini olish va ularga qarshi kurashda asosiy tadbirlarni ajratishning ozaro bogliq bolgan uch belgisini korsatish mumkin. Birinchi belgi epidemik jarayon paydo bolishi va rivojlani- shini belgilab beruvchi yuqumli kasalliklar guruhi va alohida nozoologik turlari epidemiologiyasining oziga xosligi. Masalan, aerozol yuqish mexanizmli kasalliklar guruhi, kasallik man- bayining kopligi, kasallikning belgisiz kechish hollarining kop- ligi va yuqish mexanizmining ota faolligi bilan xarakterlanadi. Bu guruhga tegishli kasalliklarning oldini olish uchun dispozi- tsion tadbirlar qollaniladi. Aerozol yuqish mexanizmli antroponoz kasalliklar profilaktikasida immunologik muammo asosiy hisoblanadi. Antroponoz ichak kasalliklarida epidemik jarayon rivojla- nishi kasallikning tarqalishiga sabab boluvchi tashqi muhit sharoitlari bilan bogliq boladi. Shuning uchun bu guruhga te- gishli kasalliklar profilaktikasida ekspozitsion tadbirlar asosiy hisoblanadi. Antroponoz ichak kasalliklari muammosi gigiyenik muammolar qatoriga kiradi. 54 6-jadval Òanlab olingan belgilar boyicha epidemiyaga qarshi tadbirlarni qoshimcha ravishda guruhlash a h c i y o b r a li g l e b n a g n il o b a l n a T i h u r u g r a l r i b d a t r a l r i b d a T - i r o d ( r a l a ti s o v i h s r a q a g a y i m e d i p E i h c v u li q b a l a t ) r a l n o m r a d - i r o d ( r a l a ti s o v i h s r a q a g a y i m e d i p E i d y a m li q b a l a t ) r a l n o m r a d n o i s ti z o p s i D n o i s ti z o p s k E y i m u m U k it k a li f o r P a y i m e d i p e i h s r a q a g a y i m e d i p E r a l r i b d a t n a g i d a li z a k t o a d i g o h c o h s a l o v a D a y i s t a z it a r e D a y i s k e f n i z e D a y i s k e s n i z e D a k it k a li f o r p o n u m m I a k it k a li f o r p h c n il i h s o h S i r a l h s i r i h s k e t a y i r o t a r o b a L h s i y o q b it a rj a i n r o m e B h s i y o q b a l a r a g e h c il a d i o Q a y i r a n i r e t e v - a y i r a ti n a S k i n e y i g i g - a y i r a ti n a S if i r o a m a y i r a ti n a S - o n u m m i a v a k it k a li f o r p o n u m m I a y i s k e r r o k a k it k a li f o r p h c n il i h s o h S h s a l o v a d a v h s i y o q b it a rj A h s i y o q b a l a r a g e h c il a d i o Q a y i r a n i r e t e v - a y i r a ti n a S k i n e y i g i g - a y i r a ti n a S a y i s t a z it a r e D a y i s k e f n i z e D a y i s k e s n i z e D a y i r o t a r o b a l ,i fi r o a m a y i r a ti n a S i r a l h s i r i h s k e t b il e k n a d r a lt i o r a h s - t r a h s m u l a M i d a q i h c b il e k n a d r a lt i o r a h s - t r a h s m u l a M i d a q i h c Odamlar uchun kasallik manbayi uy hayvonlari hisoblangan zoonoz kasalliklar muammosi sanitariya-veterinariya tadbirlari bilan belgilanadi. Òabiiy ochoqli yuqumli kasalliklar profilakti- kasi, asosan, ekspozitsion tadbirlar, yuqish xavfi yuqori bolgan hollarda esa, dispozitsion tadbirga asoslangan boladi. Asosiy tadbirlarni aniqlashning ikkinchi belgisi epidemik ja- rayon rivojlanishining sabablari va sharoitlariga qarab otkaziladi. Epidemik jarayon namoyon bolishining xarakteri va jadalligini belgilovchi barcha omillarni ikki guruhga ajratish mumkin. Bu guruhdan birini epidemik jarayon rivojlanishining ichki tabiatini belgilovchi omillar tashkil qiladi. 55 Parazitar tizimda o‘zaro ta’sirda bo‘luvchi parazitlar, qo‘z- g‘aluvchilar va odam-xo‘jayin populatsiyalari o‘z biologik belgi- lari bo‘yicha xilma-xildir. Bu xilma-xillik yuqumli kasalliklarning turli ko‘rinishda bo‘lishi va epidemik jarayonning turlicha bo‘li- shini ta’minlaydi. Ikkinchi guruh omillariga parazit qo‘zg‘a- tuvchilarning xususiyatlarini namoyon qilishiga imkon beruvchi yoki to‘sqinlik qiluvchi va shu sababli epidemik jarayon namoyon bo‘lishining xarakterini belgilovchi turli-tuman tashqi shart- sharoitlar kiradi. Bular jumlasiga tabiiy va ijtimoiy muhit omillari, shuningdek, aholining turmush va ishlash sharoitlari, o‘tkazila- digan tadbirlarning sifati va samaradorligi kabi omillar kiradi. O‘tkaziladigan tadbirlarning asosiy yo‘nalishini aniqlovchi uchinchi belgi, bu — tadbirlarning samaradorlik darajasi va amaliy jihatdan qo‘llash imkoniyati bor yoki yo‘qligi. O‘z-o‘zidan ma’- lumki, yuqorida ko‘rsatilgan ikki belgidan foydalanish samarador- ligi yuqori bo‘lgan tadbirlarga asoslanadi. Bu tadbirlar yuqumli kasalliklar profilaktikasining asosini tashkil qiladi. Antroponoz ichak kasalliklarida ma’lum sanitariya-gigiyena tadbirlari epidemik jarayonning turli xil namoyon bo‘lishi, epidemik jarayon rivoj- lanishining sabablari va sharoitlarini hisobga olgan holda tanlab olinadi. Ammo poliomiyelit kabi ichak infeksiyasi muammosi samaradorligi yuqori va amaliy qo‘llashga imkon beradigan emlash vositasi qo‘llangandan keyin hal qilinadi. Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling