O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

1.3.1. YUQUMLI KASALLIKLARNING OLDINI OLISH
O‘zbekiston Respublikasining 2015-yil 26-avgustdagi 
«
Aholi-
ning sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi to‘g‘risida
»
gi Qonuniga
asosan O‘zbekiston Respublikasi hududida sanitariya-gigiyenik va
epidemiyaga qarshi tadbirlar o‘tkaziladi (5-bob 30–36-moddalar).
Epidemik kasalliklar mavjudligini ogohlantirish vatanimiz sog‘liqni
saqlash organlarining eng asosiy burchi hisoblanadi. Profilaktik chora-
tadbirlar bir vaqtning o‘zida epidemik zanjirning hamma bosqichlariga
ta’sir o‘tkazish bilan olib boriladi. Xalq xo‘jaligining rejali tashkil
qilinishi, sog‘lomlashtirish ishlarini maqsadli amalga oshirishga bo‘lgan
imkoniyat yurtimizda bezgak kasalligining  kamayishiga olib keldi. 1966-
yilda 1950-yildagidan 3616 marta kamaydi.
O‘choqli  kasalliklar mavjud bo‘lgan joylarda yangi qurilishlar
olib borilishi aholining sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan. Hayvon-
lar mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarda, chorvachilik
xo‘jaliklarida mehnat sharoitini yaxshilash ko‘pgina kasalliklar,

56
masalan, kuydirgi, brutselloz, salmonellozlarning oldini olishda
muhim ahamiyatga egadir.
Hammaga ma’lumki, aholining yashash shart-sharoitini, iqtisodiy
holatini yaxshilash yuqumli kasalliklardan profilaktika qilishning
muhim omilidir. Bu asosda bizning respublikamizda sobiq sho‘rolar
davrida ko‘pgina ichak infeksiyalari, havo-tomchi infeksiyalar
miqdorining ko‘tarilishi kuzatilgan. Hozirgi kunda bu kasalliklardan
ayrimlari mutlaqo kuzatilmaydi, ayrimlari esa, ancha pasaygan.
Hammom, kir yuvish joylari va xonalarning  sanitariya-gigiyena
holatlarini nazorat qilish, turli parazitar kasalliklarni — terlama,
qichima, epidermofitiya va hokazolarni profilaktika qilishda mu-
him rol o‘ynaydi. Eng muhim profilaktik tadbirlardan biri suv ta’mi-
notini doim nazorat qilishdir. Suv olish joyini to‘g‘ri tanlash, uning
tozalanishini ta’minlash, muhofaza bazasini saqlash turli xil yuqumli
kasallik chaqiruvchilarining suv bilan tarqalishi oldini oladi.
Oziq-ovqat korxona va tarmoqlarining ko‘payib borishi,
mahsulot turining oshishi sog‘liqni saqlash tashkilotlari tomoni-
dan sanitariya nazoratini kuchaytirish va doimo olib borishni talab
qiladi. Ko‘pgina yuqumli kasalliklarning asosiy manbayi umu-
miy ovqatlanish korxonalarida ishlovchi xodimlar hisoblanadi.
Shuning uchun xodimlar doimo laboratoriya tekshiruvidan o‘t-
kazilib, bakteriya tashuvchiligi aniqlanishi kerak. Yuqumli kasal-
liklarni profilaktika qilishda bolalar muassasalari ustidan epide-
miya nazoratini olib borish muhim ahamiyatga egadir.
Hozirgi kunda ham aholi o‘rtasida ayrim yuqumli kasalliklar-
ning epidemik holatlari mavjud. Ayniqsa, bu jarayon ijtimoiy tan-
qislik, urush, inqiroz mavjud davlatlarda kuzatilmoqda. Masalan,
Òojikiston, Afg‘oniston, Hindistonda, Afrika qit’asi davlatlarida.
Ushbu epidemiyalarning avj olishini to‘xtatish uchun ma’lum
tadbirlar ishlab chiqilishi yaxshi samara bermoqda. Lekin epide-
miyaga qarshi tadbirlarning to‘g‘ri va natijali  bo‘lishi  uchun,  ya’ni
qisqa vaqt ichida  eng yaxshi va mustahkam natijaga erishish uchun
bu tadbirlar asosiy qoidalarga bo‘ysundirilishi shart:
tadbirlarni reja asosida sistemali ravishda o‘tkazib turish;
belgilangan tadbirlarni tez qo‘llash;
aholining epidemik holatini aniq inobatga olish bilan unga
qarshi tadbirlarni rejalashtirish;
kompleks holda olib borilishi.
Shunday qilib, epidemiyaga qarshi tadbirlarning unumli siste-
masini amalga oshirish uchun quyidagi shartlarga rioya qilish kerak:

57
• uning  rejali  bo‘lishi,  ma’lum  infeksiyaning  epidemiologik
xususiyatlarini bilish hamda tadbirlar olib borilayotgan joyning va
jamoaning  epidemiya-sanitariya  sharoitlari  bilan  yaxshi  tanish
bo‘lish, qisqasi, epidemiyaga qarshi tadbirlarni olib borishdan ol-
din epidemik tekshirish o‘tkazilishi lozim.
Epidemiologik tekshirish quyidagicha o‘tkazilishi mumkin:
1. Ayrim ko‘ringan kasallikni epidemiologik tekshirish.
2. Epidemiyaning paydo bo‘lishini epidemik tekshirish.
3. Joyning epidemiologik jihatlarini o‘rganish.
Ayrim kasalliklarni epidemik tekshirishdan maqsad:
a) infeksiya  manbayini aniqlash;
b)  kasallikning  keyinchalik  tarqalishi  mumkin  bo‘lgan  yo‘l-
larini, ayniqsa, juda xavfli jamoalarda tarqalish yo‘llarini aniqlash;
d)  sanitariya  turmush  sharoitini  aniqlash;
e)  infeksiya  manbayini  zararsizlantirishga,  infeksiyaning
tarqalish yo‘llarini uzishga va ta’sirchan jamoani himoya qilishga
qaratilgan aniq tadbirlarni belgilashdir.
Epidemiologik  tekshirish,  davolovchi  shifokorning  infeksion
kasallik  borligi  haqida  bergan  xabari  asosida,  epidemiologik
muassasa xodimlari tomonidan o‘sha joyning o‘zida o‘tkaziladi.
Shoshilinch  xabar  varaqasi  yuqumli  kasallik  haqidagi  shunday
xabar  bo‘lib,  davolovchi  shifokor  xastalikni  aniqlagan  vaqtdan
24 soat o‘tmay, bemor turgan joydan  DSENMga yuborishi kerak.
Infeksion kasallik paydo bo‘lganda, uni epidemiologik  jihatdan
tekshirish ham xuddi ayrim infeksion kasallik  holatini tekshirish
yuzasidan  o‘tkaziladigan tekshirishga o‘xshagan maqsadlarni ko‘zda
tutadi.  Infeksiyaning  birinchi  manbayini  va  uning  keyinchalik
tarqalish  yo‘llarini  to‘g‘ri  aniqlash  uchun,  dastlab  kasal  bo‘lgan
odamdan  boshlab, to tekshirish vaqtigacha bo‘lgan barcha ku-
chayish yo‘llarini qaytadan ko‘rib chiqish lozim. Bu epidemiyani
tekshirish  o‘ziga  xos  xususiyatga  ega,  buning  uchun  shubhali
kasalliklar haqida ma’lumotlar to‘planadi, aholi sanitariya jihatdan
so‘rab chiqiladi va laboratoriya yo‘li bilan tashxis qo‘yiladi.
Joylarni epidemik tomondan tekshirish ishi epidemik va sani-
tariya tomonidan shu joyning xarakteristikasini aniqlashdan ibo-
rat  bo‘lib,  shu  sharoit  epidemik  tomondan  ro‘y  bergan  yomon
ahvolning  sabablarini  yo‘qotish  maqsadida  epidemiyaga  qarshi
tadbirlar aniq rejasi ishlab chiqiladi.

58
Joyni bunday epidemiologik va sanitariya tomonidan tekshi-
rish  kasallikning  asosiy  sabablarini  epidemik  jarayonning  ilg‘or
omillarini  aniqlash uchun kerak, bular esa, epidemiyaga qarshi
va  sanitariya  tomonidan  sog‘lomlashtirish  tadbirlarining  aniq
hamda muayyan rejasini tuzishga asos qilib olinadi.
Infeksiya  manbayiga  qarshi  kurashda,  eng  avvalo,  kasallarga
nisbatan  ko‘riladigan  tadbirlarni  qo‘llash  kerak,  kasallarni  o‘z
vaqtida tamomila aniqlab olish uchun quyidagilar amalga oshiriladi:
1) aholiga sifatli tibbiyot yordami beruvchi hamda kasallarni
tezda  joylashtirish  mumkin  bo‘lgan  uchastka  kasalxonalarini
mustahkamlash;
2) infeksiyaga nisbatan shubhali kasallangan, oshqozon-ichak
va boshqa kasalliklarning oldini olish uchun shifokorga barvaqt
murojaat qilishni targ‘ib qilish yuzasidan sanitariya maorifi ish-
larini keng miqyosda kuchaytirish;
3) yuqumlilik tomondan shubhali bo‘lgan kasallarni o‘z vaqtida
aniqlash  va ular haqida shoshilinch xabar qilish uchun sanitariya
jamoatchiligini tashkil qilish va ulardan keng foydalanish;
4)  kasallik  ro‘y  berganda,  bemorlarni  aniqlash  uchun  aholi
yashaydigan hamma punktlarda tibbiyot xodimlari yoki sanitariya
faollari tomonidan barcha xonadonlar har kuni birma-bir aylanib
chiqilishi kerak.
Infeksion  kasalni,  albatta,  izolatsiya  qilish  kerak.  Kasallik
juda ko‘payib ketganda bemorlar gospitalizatsiya qilinadi va faqat
ayrim infeksiyalarda tegishli turmush sharoitlari bo‘lganda, epi-
demiologning ruxsati bilan uy sharoitida davolash mumkin.
Kasal  bilan  yaqinlashganlar  infeksiyaning  manbayi  bo‘lish-
lari mumkin. Bir tomondan ular allaqachon yuqtirib, inkubatsiya
davrida bo‘lishlari va kasallik boshlanishi bilanoq, infeksiyaning
harakatdagi manbayiga aylanishi ehtimoldan xoli emas. Bundan
xulosa  qilib,  bemor  atrofidagilarga  nisbatan  quyidagilar  qo‘l-
laniladi:
1. Kasalni erta aniqlash, doimiy ravishda tibbiy kuzatuv ostiga
olish.
2. Birinchi galda bolalar muassasalarida, oshxonalarda, oziq-
ovqat korxonalari xodimlari hamda ilgari kasallikni boshidan ke-
chirganlarni — batsilla tashuvchilarni tekshirish.
3. Bemor bilan kontaktda bo‘lgan kishilarga nisbatan aloqani
uzish  (karantin)  yoki  qisman  karantin  qilinadi.

59
4. Sanitariya ishlovini o‘tkazish — yuvish, kiyimlarni o‘zgar-
tirish,  kiyim-kechakni  dezinfeksiyalash.
5. Maxsus profilaktika (passiv emlash).
6. Kasallikning yuqish xavfi va uning oldini olish haqida aholi
orasida tushuntirish yo‘li bilan sanitariya maorifi ishlarini olib borish.
Batsilla  tashuvchilarga  qarshi  tadbirlar  ularni  aniqlash  va
zararsiz  holga  keltirishdan  iborat.  Òashuvchilarni  zararsizlanti-
rish  choralariga  kasallarni  vaqtincha  (tashuvchilik  davom  qilish
muddatida) yoki doimiy tashuvchilikda ishdan ozod qilish va sa-
nitariya tomonidan tarbiyalash, kundalik dezinfeksiya qilish. Hay-
vonlarning infeksiya manbayi bo‘lishiga qarshi  tadbirlar  ikki gu-
ruhga bo‘linadi:
1. Yovvoyi hayvonlarga qarshi tadbirlar:
a) mavjud bo‘lgan barcha uslublar bilan yo‘qotish;
b) kishilarni alohida bo‘lib, yakka holda qolishlarining oldini
olish.
2. Uy hayvonlari kasalliklariga qarshi tadbirlar:
a)  sog‘lomlashtirish;
b)  epizootiyalarga  qarshi  kurash,  emlashlar,  karantin.
Infeksiyaning  tarqalish  yo‘llariga  qarshi  kurash  obyektlari
infeksiya o‘tkazib borishda xizmat qilish mumkin bo‘lgan tashqi
muhitni  sog‘lomlashtirishdan  iboratdir.  Bu  kurash  umumiy
sanitariya va dezinfeksion tadbirlarni qo‘llash bilan birga olib bo-
riladi. Bu tadbirlarni qo‘llashdan maqsad — tashqi muhitni sog‘-
lomlashtirish, turmush yo‘li bilan suv, tuproq, oziq-ovqat mahsu-
lotlari va tashqi muhitning boshqa turli obyektlari orqali infek-
siyaning o‘tish imkoni oldini olish, organizmning qarshilik ko‘r-
satish  kuchini  oshirish  uchun  yashash  shart-sharoitlarini  yax-
shilash. Bu tadbirlarning tamoyillarini va amalga oshirish texni-
kasini  mukammal o‘rganish tegishli gigiyena fanlari sohasiga ki-
radi.  Dezinfeksion  tadbirlar  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  kasallik  chaqi-
ruvchiga  qaratilgan  bo‘lib,  dezinfeksiya,  dezinseksiya,  deratiza-
tsiyalarga bo‘linadi. Epidemik zanjirning uchinchi zvenosiga nis-
batan  qilinadigan  tadbirlar  turmush  sharoitlarini  yaxshilash,
jismoniy tarbiyalash, sog‘lig‘ini mustahkamlash va boshqa yo‘llar
bilan aholini umumiy o‘ziga xos profilaktika qilish, ya’ni profi-
laktik emlashlar bilan immunitet paydo qilishni  ko‘zda tutadi.
O‘ziga xos profilaktika faol immunizatsiya, passiv immunizatsiya
va fagoprofilaktika shaklida bajariladi.

60
Faol immunizatsiya ishi organizmga antigen yuborishdan ibo-
rat bo‘lib, u infeksion kasallik chaqiruvchilarini tirik yoki o‘ldi-
rilgan holda hosil qilinadigan mahsulotlarini yuborish bilan ba-
jariladi.  Passiv  immunizatsiya  organizmga  immunlangan  hay-
vonlar yoki kasallikni boshidan kechirganlarning zardobini yubo-
rishdan iboratdir. Passiv immunizatsiya natijasida immunitet darhol
paydo bo‘lmaydi.
Fagoprofilaktika  —  organizmga  bakteriofagni,  ya’ni  mikrob
kulturasining bulyon filtratlari bo‘lgan eritmasini yuborishdir.
Maxsus profilaktika. Bu epidemik jarayonning uch zvenosiga
qaratilgan  bo‘lib,  makroorganizmlar  sezuvchanligini  oshirish  va
insonlarda  immunitet  hosil  qilishdir.  Organizmni  yuqumli  ka-
salliklarga  sezuvchanligini  oshirish  maxsus  profilaktika  uchun
qo‘llaniladigan  vositalar  (vaksina,  zardob,  gamma-globulinlar)
yordamida  o‘tkaziladi,  shuningdek,  kimyoviy  vositalar  ham
qo‘llaniladi.
Himoyalanuvchi  emlash  vaksinalar  bilan  o‘tkazilsa,  uzoq
muddat faol immunitet qoladi, ular bir necha yilgacha saqlanadi.
Ayrimlari  qisqa  immunitet  hosil  qiladi.  Zardob  va  gamma-
globulinlarning qo‘llanilishi qisqa va tez kechadigan himoyalanishni
hosil  qiladi.  Odam  organizmiga  tayyor  antitelani  kiritish  orga-
nizmning himoyalanishini 2—4 haftagacha saqlaydi.
Hozirgi vaqtda maxsus profilaktika vositalari ichida vaksinalar
keng qo‘llanilmoqda. Ular patogen mikroorganizmlar va ularning
hayoti  davomidagi  mahsulotlaridan  olinib,  sog‘lom  organizmga
kiritiladi. Òo‘rt xil vaksina mavjud: tirik, o‘lik (o‘ldirilgan), kimyoviy
va anatoksinlar.
Òirik  vaksinalar  —  patogen  mikroorganizmlar  kuchsizlan-
tirilgan va irsiy o‘zgartirilgan turi. Òirik vaksinalar quyidagi yuqumli
kasalliklarni  emlash  uchun  qo‘llanilmoqda:  chinchechak,  qiza-
miq, griðp, quturish, qoqshol, sariq isitma, pappatachi isitmasi,
epidemik parotit, qizilcha va h.k. Shuningdek, bakteriyalar cha-
qirgan  quyidagi  kasalliklarni:  kuydirgi,  o‘lat,  tulyaremiya,  bru-
tselloz, sil hamda rikketsiyalar chaqirgan toshmali tif, Ku-isitma
va h.k. Òirik vaksinalar  o‘lik vaksinalardan samaraliroq hisoblanadi
va  ayrim  kasalliklar  uchun  yakka-yu yagona  vositadir  (kuydirgi,
o‘lat, tulyaremiya). O‘ldirilgan bakteriyalar — viruslar va rikke-
tsiyalardan inaktivatsiya yo‘li bilan o‘ldirilgan vaksinalar olinadi.
O‘lik vaksinalar tirik vaksinalardan farq qilib, ko‘pchilik qismi bir
martalik vaksinatsiya uchun ishlatiladi. Organizmga ikki, uch marta

61
kiritiladi. Ikki marta emlash 3—4 hafta oralab, uch marta emlash
7—10 kun oralab o‘tkaziladi.
Hozirgi vaqtda o‘lik vaksinalar ich terlama, ko‘kyo‘tal, vabo,
toshmali terlama, Ku-isitma, kana ensefaliti, gemmoragik  isitma
kasalligida  keng qo‘llaniladi. Kimyoviy vaksinalar kimyoviy yo‘l
bilan olingan moddalar bo‘lib, unda mikrob antigenlari mavjud
bo‘ladi. Mikrob hujayrasi katta kimyoviy va fermentativ ishlov
berish bilan olinadi.
1. Bakteriyali preparatlarni ko‘zdan kechirish, ularning tashqi ko‘rinishini,
qadoqlanish  xususiyatlarini  o‘rganish.  Preparatlarni  brak  qilish,  yaroqsiz
preparatlarga akt tuzish.
2. Immunizatsiya  qilishga  ko‘rsatmalarni,  ayrim  infeksiyalarda  emlash
sxemalarini va dozalarini o‘rganish. O‘quvchilar instruksiya va qo‘llanmalarni o‘rganib
immunizatsiyaning  har  bir  turi  haqidagi  ma’lumotlarni  jadvalga  kiritadilar.
1. Aktiv  immunizatsiya  nima,  aktiv  immunizatsiyadan  keyin  immuni-
tet qachon paydo bo‘ladi, u qancha vaqt saqlanadi?
2. Aktiv  immunizatsiya  uchun  qanday  preparatlar  ishlatiladi?
3. Passiv immunizatsiya nima, zardoblar va globulinlar yuborishdan keyin
immunitet qachon paydo bo‘ladi, u qancha vaqt saqlanadi?
4. Zardob  globulinlardan  nima  bilan  farq  qiladi,  globulinlarning  afzal-
ligi nimada?
5. Bakteriofaglarning  ta’sir  prinsiði  qanday?
6. Etiketkada qanday ma’lumotlar ko‘rsatilishi kerak va bu ma’lumotlarning
qanday  ahamiyati  bor?
7. Qanday belgilar bakteriyali  preparatlarning yaroqsizligidan dalolat beradi?
8. Rejali va rejadan tashqari emlashlarning farqi nimada, bakteriyali prepa-
ratlarni davolash tarmog‘i bo‘yicha kim taqsimlaydi?
1.3.2. EMLASHLARNI TASHKIL QILISH VA PREPARATLARNI
KIRITISH TEXNIKASI
Profilaktik  immunizatsiya  samaradorligining  eng  muhim
shartlaridan  biri  immunizatsiya  qilinishi  kerak  bo‘lgan  hamma
kontingentlarni  to‘liq  va  o‘z  vaqtida  qamrab  olish  hisoblanadi.
Immunizatsiya  qilinishi  kerak  bo‘lgan  bolalarni  hisobga  olishni
bolalar poliklinikalari yiliga ikki marta hovlima-hovli aylanib chi-
qish yo‘li bilan olib boradi.
!
MUSTAQIL ISH
?
NAZORAT SAVOLLARI

62
Hisobga olingan bolalarni quyidagi shakl bo‘yicha qayd qilinadi:
r
/
T
,i
m
s
i
,i
s
a
y
il
i
m
a
F
i
m
s
i
g
n
i
n
i
s
a
t
o
n
a
g
li
‘
g
u
T
,i
y
o
,i
li
y
i
n
u
k
il
i
z
n
a
M
r
a
l
a
l
o
b
i
s
y
a
Q
a
g
i
s
a
s
a
s
s
a
u
m
i
d
y
a
n
t
a
q
a
m
t
a
l
s
E
.
1
Òug‘ilgan  yillar  bo‘yicha  yozib  boriladi.  Qo‘shimcha  ma’lu-
motlar  (ro‘yxatga  olish  orasida)  tug‘uruqxonalar,  qishloq  ken-
gashlaridan olinadi.
Hisobga olingan har bir bolaga  «Profilaktik emlashlar kar-
tasi»  (63-shakl)  to‘ldiriladi.  Bu  kartalardan  har  bir  pediatriya
uchastkasi uchun alohida kartoteka (alohida quti) tuziladi. Uchastka
kartotekasida  shu  uchastkada  yashab  turgan  hamma  bolalar-
ning kartochkalari va shu uchastka hududida joylashgan bola-
lar  muassasalariga  qatnaydigan  bolalarning  (ularning  qayerda
yashashidan  qat’i  nazar)  kartochkalari  bo‘lishi  kerak.  Karto-
teka aksariyat bolalarning tug‘ilgan yillari bo‘yicha olib boriladi.
Har oyning oxirida emlanishi kerak bo‘lgan bolalar ro‘yxati tu-
zib chiqiladi. Shu ro‘yxat keyingi oyning immunizatsiya rejasi-
dan iborat bo‘ladi.
«Uyushmagan»  bolalarni  uchastka  tibbiyot  hamshirasi  poli-
klinikaga taklif etib, bu yerda ular emlanadi. Agar go‘dak bolalar
muassasasiga qatnaydigan bo‘lsa, ular shu muassasada emlanadi.
O‘tkazilgan  emlashlar  qu-
yidagi hujjatlarda qayd qilinadi
(kuni,  dozasi,  preparat  seri-
yasi):  bolaning  rivojlanish  ta-
rixi,  bolaning  tibbiyot  daftar-
chasi (ota-onalarda saqlanadi),
«Profilaktik emlashlar kartasi»
(63-shakl).  Emlash  reaksiya-
lari ham qayd  qilinadi.
Katta  yoshdagi  kishilarni
emlashni poliklinikalar, odatda,
korxonalar  va  o‘quv  yurtlari-
dagi  shu  poliklinikaga  birik-
tirilgan sog‘lomlashtirish punkt-
lari (tibbiy-sanitariya qismlari)
3-rasm. Emlash vositasini kiritish
texnikasi:
1 — teri yuzasiga; 2 — teri ostiga; 3 —
teri ichiga; 4 — mushak orasiga.
1
2
3
4

63
tarmog‘i  orqali  amalga  oshiriladi.  Emlanishi  kerak  bo‘lgan
shaxslarning  ro‘yxatini  tuzish  dastlabki  muhim  vazifa  hisobla-
nadi.  Shu  maqsadda  sog‘lomlashtirish  punktlarining  xodimlari
tegishli  korxona  va  muassasalarning  kadrlar  bo‘limlari  bilan
aloqa bog‘lab, ulardan zarur ma’lumotlarni olishadi. Emlangan
kishilar «Profilaktik emlashlarni hisobga olish jurnali»da (64-shakl)
imlo bo‘yicha qayd qilinadi. Òibbiyot daftarchalari bo‘lganda,
unga emlash haqidagi ma’lumotlar kiritiladi. Òo‘satdan vujudga
kelgan epidemiologik ko‘rsatmalar bo‘yicha emlashlar poliklinika
binosining o‘zida qilinadi.
Emlashlar  o‘tkazish  texnikasi  quyidagilarni  ta’minlaydi:
a)  preparatlar  ko‘rsatmada  mo‘ljallangan  organlar  va  to‘qi-
malarga yuborilishi;
b)  preparatning  zarur  dozasini  aniq  yuborish;
d)  asoratlarning  yuz  berish  ehtimolini  yo‘qotishini.
Shu maqsadda emlash o‘tkaziladigan  xonani oldindan tegishli
darajada tayyorlash, ya’ni pol va mebelni dezinfeksiya qiladigan
eritmalar bilan tozalab yuvish zarur. Agar muskul ichiga inyek-
siya qilinadigan bo‘lsa, instrumentlar uchun stollar, bolalar uchun
kushetkalarga  steril  (yoki  dazmollangan)  choyshablar  yoziladi.
Emlashni bemorlar qabul qilinadigan xonalarda o‘tkazmaslik kerak.
Xodimlarni tayyorlash. Emlash o‘tkazadigan xodimlar toza xalat
va qalpoq (yoki kosinka) kiyib ishlashlari lozim. Shamollash ka-
salliklari, angina, yiringli kasallikka chalingan tibbiyot xodimlariga
emlash o‘tkazishlariga ruxsat etilmaydi.
Emlashni boshlashdan oldin tibbiyot xodimi qo‘lini  toza qilib
yuvadi, so‘ngra qisqa vaqtga 1 % li xloramin eritmasiga botiradi.
Muskul ichiga inyeksiya qilishda ham  oldin qo‘l yuviladi. Yalpi
emlashlar o‘tkazishda  ishni emlashda  band bo‘lgan odamni boshqa
yumushlarga (emlanganlarni  qayd qilish, emlanadigan kishilarni
xonaga chaqirish kabi) chalg‘itmaydigan qilib tashkil etish lozim.
Preparatni tayyorlash. Har bir ampula (flakon)ni brak bo‘lgan
preparatlarni aniqlash maqsadida ko‘zdan kechirilgach, ochiladi.
1.3.3. IMMUNITET
Immunitet  deb,  yuqumli  kasallikning  boshlanishiga  yo‘l
bermaydigan organizm holatiga yoki bo‘lmasa begona, yot narsaga,
agentga nisbatan antigenlik xususiyatni namoyish qilishga aytiladi.
Berket fikricha, immunitetda organizm «o‘zinikini» va «begonani»

64
ajratib  oladi.  Organizm  sezuvchanligi  irsiy  mustahkamlangan
bo‘lib, filogenetik rivojlanish va, shuningdek, ontogenez davrida
individual ravishda shakllangan hamda organizm ichki muhitini
saqlab turishga moslashgan bo‘ladi.
Epidemik jarayon yuqumli kasallikning paydo bo‘lishi, rivoj-
lanishi  va  tarqalishini  ta’minlovchi  uch  bir-biriga  chambarchas
bog‘langan bo‘g‘in halqani  o‘z ichiga oladi:
1. Yuqumlilik manbayi.
2. Kasallik chaqiruvchi mikroblarning  tarqalish yo‘llari.
3. Yuqumli kasallikka organizmning moyillik darajasi.
Yuqumli kasallik manbayi. Ko‘p yillik ilmiy izlanishlar, tajriba
va kuzatishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, yuqumli kasallik
ma’lum bir jamoada kasal yoki shu kasallikning chaqiruvchisini
o‘zida saqlovchi (bakteriya tashuvchi) sog‘lom kishi mavjud bo‘lsa,
shu yerda kasallik paydo bo‘ladi. Ayrim kasalliklar esa, sog‘lom
kishilarning bemorlar bilan muloqot qilishi natijasida kelib chi-
qadi. Masalan, kuydirgi, qoraoqsoq (brutselloz) kabi kasalliklar.
Bunda sog‘lom kishi kasallik chaqiruvchisini oraliqdagi biologik
hujayradan qabul qilib oladi. Kasallik manbayi hamisha odam
yoki hayvon bo‘lishi mumkin. Chunki kasallik chaqiruvchisining
yaxshi rivojlanishi, ko‘payishi uchun eng qulay muhit odam va
hayvon organizmi hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi bosh epi-
demiologi, tibbiyot fanlari doktori I.H. Mamatqulovning fikricha,
«kasallik manbayi o‘zida kasallik chaqiruvchisini saqlab, ko‘payishga
imkon yaratgan jonli organizmlar hisoblanadi va natijada, rivoj-
langan yuqumlilik xususiyatiga ega bo‘lgan mikroorganizmlar ushbu
organizmlardan  sog‘lom  organizmlarga  havo,  chang,  suv,  oziq-
ovqat, qon, bevosita va bilvosita kontakt orqali o‘tishi kuzatiladi».
Ayrim adabiyotlarda va epidemiologiya amaliyotida yuqumli
kasallik  manbayi  sifatida  suv,  sut,  chivin,  tuproq,  ifloslangan
qo‘llar ko‘rsatib o‘tilganligiga guvoh bo‘lamiz. Bu noto‘g‘ri talqin,