O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi


Download 1.29 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/36
Sana07.07.2020
Hajmi1.29 Mb.
#123262
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   36
Bog'liq
epidemiologiya va tibbiy parazitologiya

gerning qandli 1 % li glukoza, saburo, teoglukon oziq muhitlariga
bo‘ktiriladi.  Agar  asbob-uskunalar  yuzasi  katta  bo‘lsa,  ulardan
salfetka bilan sinama olinadi. Salfetkaning yuzasi 5x5 sm
2
 bo‘lib,
izotonik  eritma  yoki  sterillangan  suv,  1  %  li  tiosulfat  eritmasi
bilan namlanadi.
Markazlashgan  sterilizatsiya  bo‘limi  (MSB).  Sterilizatsiyani
MSBda olib borish ta’sirchan bo‘ladi. MSBda ishlatilgan va dast-
labki tozalangan asboblar qabul qilinadi, asboblar yuviladi, jam-
langach, sterilizatsiya qilinadi va sterillangan materiallar davo-
lash  bo‘limlariga  yuboriladi. Yuqori  sifatli  sterilizatsiya  qilish  va
samaradorlikni oshirish uchun MSB xonalarini bir-biridan ajratib
turadigan  yuqumsizlantirish  zonalari  mavjud.  Yuqumsizlantiril-
gan  zonada  yuqumsizlantirilgan  matolar  manbayi,  taqsimlash,
ekspeditsiya xonalari mavjud. U yerda yuqumsizlantirilgan mato va
ashyolar, shpris, kateter, jarrohlik asboblari qabul qilinadi, yuvib
quritiladi.
MSBlarning matolarni ro‘yxatga olish daftarida qabul qilina-
yotgan va berilayotgan bog‘lov materiali, asboblar nomi va soni
aniq  qilib  ro‘yxatga  olinishi  shart. MSBdagi  hamma  ishlar
sterilizatsiya  jarayonlarini  to‘g‘ri  olib  borish  asosida  tashkil
qilinadi. MSBda sanitariya va epidemiyaga qarshi tartib saqlanishi
shart.
Dezinseksiya  —  bo‘g‘imoyoqlilar  orqali  tarqaladigan  ko‘p-
gina infeksion kasalliklarga qarshi kurashni uyushtirish va o‘t-
kazish masalasini yechuvchi dezinfeksiyaning alohida katta bo‘-
limi sifatida ajralgan qismi.

93
Bo‘g‘imoyoqlilar  keltirgan  zarar  ularning  yuqumli  kasallik-
larni tarqatishdagi roli bilan chegaralanib qolmaydi. Ularning ko‘p
turlari (bitlar, burgalar, chivinlar, kanalar) odamning turarjoyida
va tabiatda, odamlarning xo‘jalik faoliyati o‘tadigan joylarda yashab,
odam qoni bilan oziqlangan holda uni bezovta qiladi, dam olishiga
va uxlashiga xalaqit  beradi va shu tariqa salomatligiga zarar yetka-
zadi, uning mehnat qobiliyatini pasaytiradi.
Bo‘g‘imoyoqlilar  tarqatadigan  infeksion  kasalliklarga  qarshi
kurash amaliyotidan ma’lum bo‘ldiki, epidemiologik jihatdan xavfli
hududlarda bo‘g‘imoyoqlilarni o‘z vaqtida qirish ularning sonini
va kishilarga hujum qilishini kamaytiradi, shu tufayli xuddi shu
tashuvchilar  orqali  o‘tadigan  kasallanishlar  soni  kamayadi.
Dezinseksiya  dezinfeksiya  kabi  transmissiv  kasalliklar  epide-
miologiyasi bilan chambarchas bog‘liq, bo‘g‘imoyoqlilarga qarshi
kurash hamma hollarda ularning infeksiya tashish yo‘llariga ta’sir
ko‘rsatishi  va  shu  tariqa  o‘choqlarni  tugatishga,  qator  hollarda
esa, ular paydo bo‘lishining oldini olishga imkon berishi kerak.
Bo‘g‘imoyoqlilarga  qarshi  kurash  choralari. Dezinseksiyada
qo‘llaniladigan  choralar  ikki  asosiy  guruhlarga:  profilaktik  va
qirishga bo‘linadi.
Profilaktik  dezinseksion  tadbirlar.  Profilaktik  tadbirlar  bir
necha yo‘nalishlarda olib borilishi kerak. Ulardan ayrimlarining
maqsadi bo‘g‘imoyoqlilarning turarjoylarga va boshqa xonalarga
kirishiga  to‘sqinlik  qiladigan  sharoitlar  yaratish,  boshqalarining
maqsadi epidemiologik nuqtayi nazardan zararli va xavfli bo‘g‘im-
oyoqlilarning  odam  tanasida,  uning  o‘rin-ko‘rpasida,  ichki  ki-
yimida,  ust-boshida  va  tevarak-atrofida  paydo  bo‘lishi  hamda
ko‘payishining oldini olish hisoblanadi.
Bo‘g‘imoyoqlilar paydo bo‘lishi va ko‘payishining oldini olishda
shaxsiy hamda turarjoy gigiyenasining hamma qoidalariga amal
qilish katta ahamiyatga ega. Ularni doim namunali saqlash va ozoda
tutish  pashsha,  suvarak,  qandala,  kuya  singari  bo‘g‘imoyoqlilar
ko‘payishining  oldini  oladi.  Oziq-ovqat  mahsulotlarini  to‘g‘ri
saqlash, ovqat qoldiqlari, axlat, chiqindilarni yig‘ish va o‘z vaqtida
tashib  ketishga  alohida  e’tibor  berish  kerak,  chunki  ular  pash-
shalar,  suvaraklar  va  ayrim  hollarda  xonaki  sariq  chumolining
paydo bo‘lishiga hamda ko‘payishiga sabab bo‘ladi.
Xavfli  hududlar,  hovlilardagi  sanitariya  uskunalarini  ozoda
saqlash, ulardagi axlat va chiqindilarni qunt bilan muntazam yo‘-
qotish  muhim  profilaktik  tadbir  hisoblanadi.  Ma’lumki,  sanab

98
3-guruhi  sintetik kontakt  insektitsidlar —  bioetilsantogen  va
undan  tayyorlangan  preparatlar    va  yangi    preparatlar  guruhi
DDÒ, GXSG; fosfor  saqlaydigan  sintetik  insektitsidlar — turli
fosfat  kislotaning  unumlari  (fosfat,  tiofosfat,  fosfin  va  boshq.),
xlorofos,  tiofos,  karbofos,  metafos.
Fumigantlar.  Bo‘g‘imoyoqlilarga  nafas  yo‘llari  orqali  toksinli
ta’sir  ko‘rsatadigan  insektitsid  vositalarning  bu  guruhi  hozirgi
vaqtda gazsimon holatda  ta’sir qiladigan zaharli gazlardan tashqari
fumigatsiya qilish va havo bilan birga bo‘g‘imoyoqlilar organizmiga
tushish xususiyatiga ega bir qancha boshqa  preparatlarni ham o‘z
ichiga  oladi.  Ulardan  bir  qismi  suyuqliklar  holida,  boshqalari
gazlar (suyultirilgan angidrid sulfid) yoki qattiq mahsulotlar holida
(siaplav, siklon B va boshq.) tayyorlanadi. Shunga muvofiq holda
tayyorlangan gazlar xonaga ballonlarda yuboriladi yoki xonalarga
sepib zaharli modda bug‘lantiriladi va  xona gazatsiya qilinadi.
Zaharli gazlar xonalarni, turli yumshoq va qattiq buyumlarni
dezinfeksiya qilish va oziq-ovqat  mahsulotlarini bevosita gaza-
tsiya etish uchun ishlatiladi. Fumigantlar boshqa insektitsidlar-
dan qator afzalliklari bilan ajralib turadi. Chunki ular xonaning
hamma hajmini to‘liq egallab, barcha bo‘g‘imoyoqlilar va kemi-
ruvchilarga bir xil ta’sir ko‘rsatadi.
Biroq,  gazning  odam  va  uy  hayvonlariga  nisbatdan  yuqori
toksigenligi,  uy-ro‘zg‘or  buyumlari,  oziq-ovqat  mahsulotlariga
ziyon  yetkazishi,  xonalarni  germetik  qilish  va  ularni  ishlatishda
xavfsizlik  qoidalariga  rioya qilish ulardan foydalanish imkoniyatini
biroz chegaralab qo‘yadi.
Deratizatsiya. Aholi va qishloq xo‘jaligi  uchun  epidemiologik
nuqtayi nazardan xavf  keltiradigan turli kemiruvchilarga qarshi
olib  boriladigan  tadbir  va  vositalarni  o‘zida  mujassamlashtirgan
dezinfeksiya  turi  deratizatsiya deyiladi.
Kemiruvchilarga  qarshi  mexanik, kimyoviy  va biologik  usul-
lar  qo‘llaniladi.
Mexanik  usul.  Bu  usul  kemiruvchilarni  turli  mexanik  vosi-
talar  yordamida  ushlashga  asoslangan  bo‘lib,  qopqon,  tuzoq
hisoblanadi (5-rasm). Bu usul kimyoviy  va biologik usul bilan
birgalikda olib boriladi.
Kimyoviy usul. Kemiruvchining nafas yo‘llariga va ichak yo‘lla-
riga ta’sir etuvchi zaharli moddalarni ishlatish bilan amalga oshi-
riladi.  Nafas  yo‘llariga  ta’sir  etuvchi  zaharli  moddalar vagonlar,
omborlar, kemalar hamda dala sharoitida ularga ishlov berishda

99
ishlatiladi.  1  m
3
  binoga  ishlov  berishda  60—100  gramm  sulfid
angidrid,  45  gramm  xlorpikrin,  700  gramm  karbonat  angidrid
ishlatiladi (2 soatdan 12 soatgacha ushlab turilishi kerak).
Ichaklarni  zaharlovchi  moddalar  esa,  tuzoqni  zaharlab  qo‘-
yishda ishlatiladi. Òuzoq sifatida  esa, non ushog‘i, bo‘tqa, xamir,
don va boshqalar ishlatiladi.
Biologik  usul.  Kemiruvchilarni  qirib  tashlash  uchun  bakte-
riologik  unumlar  va  tabiiy  dushmanlari  —  mushuk,  itlar,  tulki,
sassiqko‘zan va o‘rgatilgan yovvoyi qushlardan foydalaniladi.
Hozirgi  kunda  biologik  unumlar  kalamush  va  sichqonlarga
qarshi keng qo‘llaniladi. Bakterial unumlar  quruq va  suyuq  oziqli
tuzoqlar sifatida ishlatiladi. Bakterial unumlardan kemiruvchilarni
qirish  maqsadida  davolash,  umumiy  ovqatlanish  muassasalarida
va oziq-ovqat saqlanadigan joylarda foydalanish mumkin emas.
1.5. Infeksion kasalliklar tasnifi
L.V.  Gromashevskiyning  yuqumli  kasalliklar  tasnifi  asosida
yuqumli  kasalliklar  chaqiruvchilarining  evolutsiya  jarayonida
parazitar tur sifatida o‘z xo‘jayin organizmida birlamchi joylashish
kabi biologik xususiyati va maxsus yuqish mexanizmi yotadi. Bu
belgilarga asoslanib L.V. Gromashevskiy yuqumli kasalliklarning
5-rasm. Yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi kemiruvchilarni
ushlash  uchun  turli  ko‘rinishdagi  qopqonlar.

100
evolutsion sistemasini yaratdi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi bilan pa-
togenezi va yuqish mexanizmi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib ber-
ganligi sistemaning afzalligini namoyish qiladi.
L.  V.  Gromashevskiy  barcha  yuqumli  kasalliklarni  besh  gu-
ruhga bo‘ladi:
1-guruh. Ichak infeksiyalari (kasallik qo‘zg‘atuvchilari ichakda
joylashadi);
2-guruh. Nafas yo‘llarining infeksiyalari (kasallik  qo‘zg‘atuv-
chilari nafas  yo‘llari va  o‘pkada joylashadi);
3-guruh. Qon  infeksiyalari   (qo‘zg‘atuvchilari qonda va limfada
joylashadi);
4-guruh. Òeri  qoplamlari  infeksiyalari  (qo‘zg‘atuvchilari  teri
qoplamlari va shilliq qavatlarida joylashadi).
Hozirgi vaqtda vertikal (yuqoridan pastga) yuqish mexanizmi
bo‘lgan  5-guruhdagi  infeksiyalar  ham  mazkur  tasnifdan  o‘rin
olgan. Onadan yo‘ldosh orqali bolaga yuqish mexanizmini XI asr-
dayoq tibbiyotimiz bobokaloni, ulug‘ hakim Ibn Sino bayon etgan
edi. Bu fikr bizning asrimizga kelib ilmiy jihatdan asoslab berildi.
L.V. Gromashevskiy o‘z tasnifiga kasallik qo‘zg‘atuvchilari-
ning  organizmda  birlamchi  joylashishi  va  bunday  joylashishga
bog‘liq  bo‘lgan  maxsus  yuqish  mexanizmlarini  asos  qilib  oldi.
Bu belgilarga qarab, antroponoz kasalliklarni aniq bir sistemaga
kiritish mumkin. Lekin zoonozlarni bunday sistemalashda ba’zi
bir qiyinchiliklarga duch kelinadi. Ko‘p sonli parazitar sistema-
larga  kiruvchi  yuqumli  kasalliklarni  maxsus  yuqish  mexaniz-
miga ko‘ra tasniflashning murakkab jihatlari bor. Chunki bunda
bir qancha, bir-biridan keskin farq qiluvchi yuqish mexanizm-
lari ishtirok etadi. Shunga qaramasdan, bu tasniflarning asosiy
yutug‘i uning kasallik qo‘zg‘atuvchilari va ularning o‘z xo‘jayin-
lari  bilan  o‘zaro  munosabatlarida  evolutsion  jarayonda  paydo
bo‘lgan belgilarni ifodalay olishida.
Infeksiya (lotin. infectio—yuqish) — bu qo‘zg‘atuvchi parazit
va xo‘jayin-odam organizmi (hayvon, o‘simlik) orasidagi o‘zaro
ta’sir  jarayoni bo‘lib, qo‘zg‘atuvchilari tashuvchilik yoki kasallik
bilan  namoyon  bo‘ladi.  Infeksion  kasalliklar  deganda,  bemor
organizmiga  tushib,  ko‘payib,  o‘z  hayot  faoliyatini  davom
ettiruvchi  patogen  viruslar  va  prokariotlar  ta’siri  ostida  yuzaga
keluvchi  kasalliklar  tushuniladi.  Barcha  infeksion  kasalliklar
nozoologik turlari qo‘zg‘atuvchi turining o‘ziga xosligiga bog‘liq.

101
Yuqumli kasalliklar to‘g‘risidagi bilimlar kengayib, rivojlanib
borgan sari, ularning ratsional va ixcham tasnifiga ehtiyoj orta
bordi. Bunday tasnifni tuzishga bir necha marta urinishlar bo‘ldi.
Lekin bu tasniflar o‘z oldiga tor maqsadlarni qo‘yganligi uchun
talabga javob bermas edi. Ko‘pincha bunday tasniflarni amaliyotchi
klinitsistlar tuzishardi. Ba’zi mualliflar barcha yuqumli kasallik-
larni imlo bo‘yicha guruhlarga ajratishgan bo‘lsa, boshqalari ularni
turli  ixtisosliklar  bo‘yicha  bo‘lib  chiqishgan  (bolalar  infeksiyasi,
teri kasalliklari va boshq.). Shu bilan birgalikda amaliyot talablari
kuzatuvchilar  oldiga  turli  guruhlarga  tegishli  bo‘lgan  yuqumli
kasalliklar o‘rtasidagi ichki bog‘liqlikni ochib berish va shu asosda
ularni tegishli bilimlar tabaqasiga qarab tartibga solish vazifasini
qo‘ydi. Buning natijasida kasalliklarning etiologik belgilari (mik-
rokokkli,  bakterial,  zamburug‘li,  spiroxetali,  virusli,  parazitar),
klinik patogenetik belgilar bo‘yicha (o‘tkir va surunkali infeksiya,
umumiy  yoki  ensefalit  sindromli  infeksiya)  va  epidemiologik
belgilar bo‘yicha (epidemik va pandemik ichak infeksiyasi, nafas
yo‘llari infeksiyasi, hayvonlardan yuqadigan infeksiya va boshq.)
tasniflari  tuzildi.  Bularning  har  biri  kasalliklarning  bir  necha,
ba’zi hollarda esa, faqat bir belgilariga asoslanib tuzilgan. Bu esa,
bilimlarning hozirgi darajasiga javob bera olmas edi.
Hozirgi  paytda  yuqumli  kasalliklar  tasniflaridan  I.I. Yelkin
tomonidan tuzilgan evolutsion tamoyillarga asoslangan tasnif va
L.V. Gromashevskiy tuzib chiqqan kasalliklarning yuqish mexa-
nizmiga  asoslangan  tasniflar  talab  darajasidagi  tasniflar  hisobla-
nadi. Bu tasniflar o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi hisobla-
nadi. Dastlab I.I. Yelkinning evolutsion tamoyillariga asoslangan
tasnifi bilan tanishib chiqamiz.
Yuqumli  kasalliklar  tasnifining  evolutsion  tamoyili  kasal-
liklarning tarixan kelib chiqishi va shakllanishini hamda evolu-
tsiya jarayonida parazit va xo‘jayin organizmlarining o‘zaro muno-
sabatlari shakllarini ifodalovchi bir butun sistema tuzishga im-
kon beradi.
Yuqumli kasalliklarning tabiiy sistemasini ko‘rib chiqishda pa-
razitizmning haqiqiy, tasodifiy va soxta turlariga to‘xtalib o‘tish
lozim. Parazitizmni keng tarixiy pozitsiyadan ko‘rib chiqishda pa-
razit va xo‘jayin sistemasining o‘zaro munosabatlarida aniq ifo-
dalangan  qonuniyatlar  ko‘rinadi:
1. Parazitlik qilib yashovchi organizmlar, odatda, ko‘p sonli
turlarga tegishli bo‘lgan makroorganizmlarda  yashab, ko‘paya oladi.

102
Bunda  makroorganizmlarning  zararlanishini  ifodalovchi  belgilar
ulardagi bu parazitlarga moyillik va infeksiya manbayi bilan eko-
logik bog‘liqligining mavjudligi bilan izohlanadi.
2. Parazitlar turlarining evolutsiyasi faqat parazitlar doimiy yasha-
shini ta’minlaydigan makroorganizmlar turlari bilan bog‘liq bo‘ladi.
3. Kasallik chaqiruvchilari uchun biologik «boshi berk ko‘cha»
hisoblangan  makroorganizmlar  turlari  parazitlarning  evolutsiya
jarayoni  kechadigan tabiiy muhit bo‘la olmaydi. Bunday makro-
organizmlarni zararlab kasallik qo‘zg‘atuvchilari o‘z  naslini davom
ettira olmay, ertami-kechmi o‘zlari  ham nobud bo‘ladi.
Kasallikning  yuqish  mexanizmi  deb,  kasallik  chaqiruvchila-
rining zararlangan organizmdan sog‘lom organizmga o‘tish usuliga
aytiladi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  yuqish  mexanizmi  kasallik
chaqiruvchilarining  evolutsiya  jarayoni  tufayli  hosil  bo‘lgan  va
ularning biologik tur sifatida saqlanib qolishiga imkon tug‘diruvchi
zararlangan organizmdan sog‘lom organizmga o‘ta olish yo‘llaridir.
Yuqumli  kasalliklarning  yuqish  mexanizmi  ko‘p  bosqichli
jarayon bo‘lib, ketma-ket keluvchi uch davrdan iborat:
1. Kasallik chaqiruvchilarining kasallik manbayi bo‘lgan orga-
nizmdan tashqari muhitga ajralib chiqishi. Bu jarayon u yoki bu
fiziologik va patologik akt bajarilgan paytda amalga oshiriladi.
2. Kasallik chaqiruvchilarining tashqi muhitda  bo‘lishi. Bu ja-
rayon qo‘zg‘atuvchilar uchun bir tomondan foydali bo‘lsa (yangi
xo‘jayinning  organizmiga  o‘tish  imkoniyati  tug‘iladi),  ikkinchi
tomondan,  zararli  bo‘lishi  mumkin.  Chunki  qo‘zg‘atuvchilar
tashqi  muhitda  o‘z  chidamliligi  darajasidan  ko‘p  vaqt  yashay
olmaydilar.  Kasallik  yuqish  jarayonining  bu  bosqichi  maxsus
omillar yordamida amalga oshadi.
3. Kasallik chaqiruvchilarining yangi turdagi biologik xo‘jayin
organizmiga  kirib  borishi. Kasallik  chaqiruvchilarining  xo‘jayin
organizmida joylanishiga mos ravishda yuqish mexanizmiga ega
bo‘lishi epidemiologik nuqtayi nazardan muhim ahamiyatga ega
bo‘lsa, umumbiologik nuqtayi nazardan qonuniyatdir.
Har  bir  kasallik  qo‘zg‘atuvchisi  organizmning  ma’lum  to‘-
qima va organlarida parazitlik qilib yashashi bilan birgalikda ay-
nan shu organizmda joylashishiga mos ravishda yuqish mexaniz-
miga moslashgan bo‘lishi kerak. Hozirgi paytda odam patologiya-
sida  bunday  talablarga  javob  bera  oladigan  kasallik  qo‘zg‘atuv-
chilarining ichaklarda, nafas yo‘llarida, qonda va tashqi teri qop-
lamlarida  joylashishi  ma’lum.  Bu  sistemalar  patogen  parazitlar

103
yashashi  uchun  qulay  muhit  bo‘lishi  bilan  birga  tashqi  muhit
bilan  ma’lum  qonuniyatlar  asosida  bog‘langan  bo‘ladi.  Kasallik
qo‘zg‘atuvchilarining  yuqorida  ko‘rsatib  o‘tilgan  organizmda
ma’lum joylashishga ega bo‘lishi aynan shu xildagi joylashish uchun
o‘ziga xos yuqish mexanizmiga  ega bo‘ladi:
a) kasallik qo‘zg‘atuvchisi ichaklarda joylashgan hollarda ular
tashqi  muhitga  axlat,  siydik  yoki  qusuq  massalari  orqali  ajralib
chiqadi. Yangi organizmga esa, og‘iz orqali tushadi. Shu sababli
kasallik qo‘zg‘atuvchisi ichaklarda joylashgan hollarda kasallikning
yuqish mexanizmi fekal-oral mexanizm, deb nom oladi. Kasal-
lanish parazitni yutib yuborish yo‘li bilan paydo bo‘ladi;
b)  kasallik  qo‘zg‘atuvchilarining  nafas  yo‘llari  shilliq  qavat-
larida  maxsus  joylashishi  qo‘zg‘atuvchilarning  tashqi  muhitga
chiqarilayotgan havo orqali aerozol holida tarqalishini ta’minlaydi.
Kasallik chaqiruvchilar yangi organizmga havo orqali tushadi. Bu
holda yuqish mexanizmini havo-tomchi orqali yuqish, deb ataladi,
yuqish akti nafas olish bilan birga boradi;
d) kasallik qo‘zg‘atuvchilari qonda joylashgan hollarda ular-
ning  tabiiy  yuqish  mexanizmi  ham  so‘ruvchi  bo‘g‘imoyoqlilar
chaqqanda ro‘y beradi. Bu mexanizm transmissiv mexanizm, deb
nomlanadi.  Kasallik  chaqiruvchilar  yangi  organizmga  bo‘g‘im-
oyoqlilar chaqqan paytda inokulatsiya yo‘li bilan o‘tadi;
e) kasallik chaqiruvchilari tashqi teri qoplamlarida va tashqi
muhit  bilan  bog‘lanuvchi  shilliq  qavatlarda  (hazm  qilish  siste-
masidan tashqari) joylashganda yuqish mexanizmi muloqot (kon-
takt)  mexanizmi,  deb  ataladi.
1.5.1. EPIDEMIK JARAYONNING RIVOJLANISH MEXANIZMI
Infeksiyani  uzatish  mexanizmi.  Bakteriyalar  kashf  etilgunga
qadar,  barcha  yuqumli  kasalliklar  kelib  chiqish  sabablari,  sha-
roitlari va rivojlanish mexanizmiga ko‘ra uch guruhga: kontagioz,
miazmatik  va  kontagioz-miazmatik  guruhlarga  bo‘lingan  edi.
Shunday guruhlarga bo‘lishga mos ravishda kontagioz kasalliklar
yuqish mexanizmi sog‘ odamning kasal bilan muloqoti (kontakt)
orqali, miazmatik guruhdagi kasalliklar esa, sog‘lom odam orga-
nizmiga «fazoviy» yoki «tellururgik» kelib chiqadigan «miazmalar»
tushishi  natijasida  tarqaladi,  degan  tushunchalar  bo‘lgan.  Kon-
tagioz-miazmatik guruhdagi kasalliklarning tarqalish yo‘llari, bel-
gilari uchraydi, deb faraz qilingan.

104
Bakteriyalar  ochilishining  dastlabki  davrlarida  yuqumli  ka-
sallik  faqat  kasal  kishi  bilan  muloqot  (kontakt)da  bo‘lganda
yuqadi, degan noto‘g‘ri tushuncha paydo bo‘ldi. Bu esa, epide-
miologiya fani rivojlanishini bir qadam orqaga surib qo‘ydi. Faqat
XX asrning ikkinchi choragiga kelib, rossiyalik olimlar L. V. Gro-
mashevskiy va Y. N. Pavlovskiylar epidemik jarayonning rivojla-
nish  mexanizmi  to‘g‘risidagi  nazariy  bilimlarni  umumlashtirib,
yuqumli kasalliklarning yuqish mexanizmini ochib berishdi.
Havo-tomchi  orqali  yuqish  mexanizmida  yuqumli  kasallik-
larning yuqishi uchun havo-tomchi yo‘li universal omil hisobla-
nadi. Òransmissiv yuqish mexanizmida kasallik qo‘zg‘atuvchilari
kasallangan  (zararlangan)  organizmdan  sog‘lom  organizmga
bo‘g‘imoyoqlilar sinfiga kiruvchi qon so‘ruvchilar ishtirokida yuqadi
(8-jadval). Kontakt (muloqot) yuqish mexanizmida kasallik cha-
qiruvchilari  bir  organizmdan  ikkinchisiga,  ba’zi  hollarda  tashqi
muhit  elementlari  ishtirokida  (jinsiy  aloqa  paytida,  hayvonlar
tishlaganda) o‘tadi. Ba’zi hollarda esa, kiyim, bosh kiyimi, ko‘rpa-
to‘shak,  ifloslangan  qo‘l,  umumiy  vanna,  yuvinish  uchun  ish-
latiladigan tog‘ora, jarrohlik asboblari va boshqa o‘tkir asboblar
yuqish omillari sifatida xizmat qiladi. Umumiy ovqatlanish sohasi
xodimlari, kasalga chalingan kishilar qo‘llarining iflosligi.
8-jadval
Yuqish mexanizmi bilan kasallik qo‘zg‘atuvchilari organizmda asosiy
joylashishining mos kelish qonuniyatlari
i
y
o
j
n
a
g
h
s
a
l
y
o
J
i
r
a
ll
‘
o
y
s
a
f
a
N
it
a
v
a
q
q
il
li
h
s
r
a
l
k
a
h
c
I
n
o
Q
i
r
e
t
i
q
h
s
a
T
i
r
a
l
m
a
l
p
o
q
-
a
x
e
m
h
s
i
q
u
Y
i
r
a
l
r
u
t
i
m
z
i
n
i
h
c
m
o
t
-
o
v
a
H
l
a
r
o
-
l
a
k
e
F
v
i
s
s
i
m
s
n
a
r
T
t
k
a
t
n
o
K
)
t
o
q
o
l
u
m
(
h
s
i
q
u
y
s
u
s
x
a
M
i
r
a
ll
i
m
o
o
v
a
H
-
q
i
z
o
,
v
u
S
-
p
u
t
,t
a
q
v
o
-
h
s
a
p
,
q
o
r

o
q
,
r
a
l
a
h
s
i
h
c
v
u
r
‘
o
s
n
o
Q
-
m

g
‘
o
b
r
a
li
l
q
o
y
o
r
o
‘
g
z
‘
o
r
-
y
U
i
r
a
l
m
u
y
u
b
Yuqish  mexanizmi  to‘g‘risidagi  ta’limotning  rivojlanishi.
Epidemiologiya fanining rivojlanishi bilan yuqish mexanizmi
to‘g‘risidagi tasavvurlar ham aniqlana bordi. Keyingi yillarda
ba’zi  bir  kasallik  chaqiruvchilarining  rivojlanayotgan  homila
hujayralarida joylashishi aniqlandi. Bu yana bir yuqish mexa-
nizmini aniqlashga olib keldi.

105
9-jadval
Antroponoz kasallik chaqiruvchilarining fekal-oral
yuqish mexanizmi
i
h
c
n
i
r
i
B
h
c
i
q
s
o
b
h
c
i
q
s
o
b
i
h
c
n
i
k
k
I
h
s
it
‘
O
i
h
c

Download 1.29 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling