O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
epidemiologiya va tibbiy parazitologiya
gerning qandli 1 % li glukoza, saburo, teoglukon oziq muhitlariga
boktiriladi. Agar asbob-uskunalar yuzasi katta bolsa, ulardan salfetka bilan sinama olinadi. Salfetkaning yuzasi 5x5 sm 2 bolib, izotonik eritma yoki sterillangan suv, 1 % li tiosulfat eritmasi bilan namlanadi. Markazlashgan sterilizatsiya bolimi (MSB). Sterilizatsiyani MSBda olib borish tasirchan boladi. MSBda ishlatilgan va dast- labki tozalangan asboblar qabul qilinadi, asboblar yuviladi, jam- langach, sterilizatsiya qilinadi va sterillangan materiallar davo- lash bolimlariga yuboriladi. Yuqori sifatli sterilizatsiya qilish va samaradorlikni oshirish uchun MSB xonalarini bir-biridan ajratib turadigan yuqumsizlantirish zonalari mavjud. Yuqumsizlantiril- gan zonada yuqumsizlantirilgan matolar manbayi, taqsimlash, ekspeditsiya xonalari mavjud. U yerda yuqumsizlantirilgan mato va ashyolar, shpris, kateter, jarrohlik asboblari qabul qilinadi, yuvib quritiladi. MSBlarning matolarni royxatga olish daftarida qabul qilina- yotgan va berilayotgan boglov materiali, asboblar nomi va soni aniq qilib royxatga olinishi shart. MSBdagi hamma ishlar sterilizatsiya jarayonlarini togri olib borish asosida tashkil qilinadi. MSBda sanitariya va epidemiyaga qarshi tartib saqlanishi shart. Dezinseksiya bogimoyoqlilar orqali tarqaladigan kop- gina infeksion kasalliklarga qarshi kurashni uyushtirish va ot- kazish masalasini yechuvchi dezinfeksiyaning alohida katta bo- limi sifatida ajralgan qismi. 93 Bogimoyoqlilar keltirgan zarar ularning yuqumli kasallik- larni tarqatishdagi roli bilan chegaralanib qolmaydi. Ularning kop turlari (bitlar, burgalar, chivinlar, kanalar) odamning turarjoyida va tabiatda, odamlarning xojalik faoliyati otadigan joylarda yashab, odam qoni bilan oziqlangan holda uni bezovta qiladi, dam olishiga va uxlashiga xalaqit beradi va shu tariqa salomatligiga zarar yetka- zadi, uning mehnat qobiliyatini pasaytiradi. Bogimoyoqlilar tarqatadigan infeksion kasalliklarga qarshi kurash amaliyotidan malum boldiki, epidemiologik jihatdan xavfli hududlarda bogimoyoqlilarni oz vaqtida qirish ularning sonini va kishilarga hujum qilishini kamaytiradi, shu tufayli xuddi shu tashuvchilar orqali otadigan kasallanishlar soni kamayadi. Dezinseksiya dezinfeksiya kabi transmissiv kasalliklar epide- miologiyasi bilan chambarchas bogliq, bogimoyoqlilarga qarshi kurash hamma hollarda ularning infeksiya tashish yollariga tasir korsatishi va shu tariqa ochoqlarni tugatishga, qator hollarda esa, ular paydo bolishining oldini olishga imkon berishi kerak. Bogimoyoqlilarga qarshi kurash choralari. Dezinseksiyada qollaniladigan choralar ikki asosiy guruhlarga: profilaktik va qirishga bolinadi. Profilaktik dezinseksion tadbirlar. Profilaktik tadbirlar bir necha yonalishlarda olib borilishi kerak. Ulardan ayrimlarining maqsadi bogimoyoqlilarning turarjoylarga va boshqa xonalarga kirishiga tosqinlik qiladigan sharoitlar yaratish, boshqalarining maqsadi epidemiologik nuqtayi nazardan zararli va xavfli bogim- oyoqlilarning odam tanasida, uning orin-korpasida, ichki ki- yimida, ust-boshida va tevarak-atrofida paydo bolishi hamda kopayishining oldini olish hisoblanadi. Bogimoyoqlilar paydo bolishi va kopayishining oldini olishda shaxsiy hamda turarjoy gigiyenasining hamma qoidalariga amal qilish katta ahamiyatga ega. Ularni doim namunali saqlash va ozoda tutish pashsha, suvarak, qandala, kuya singari bogimoyoqlilar kopayishining oldini oladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini togri saqlash, ovqat qoldiqlari, axlat, chiqindilarni yigish va oz vaqtida tashib ketishga alohida etibor berish kerak, chunki ular pash- shalar, suvaraklar va ayrim hollarda xonaki sariq chumolining paydo bolishiga hamda kopayishiga sabab boladi. Xavfli hududlar, hovlilardagi sanitariya uskunalarini ozoda saqlash, ulardagi axlat va chiqindilarni qunt bilan muntazam yo- qotish muhim profilaktik tadbir hisoblanadi. Malumki, sanab 98 3-guruhi sintetik kontakt insektitsidlar bioetilsantogen va undan tayyorlangan preparatlar va yangi preparatlar guruhi DDÒ, GXSG; fosfor saqlaydigan sintetik insektitsidlar turli fosfat kislotaning unumlari (fosfat, tiofosfat, fosfin va boshq.), xlorofos, tiofos, karbofos, metafos. Fumigantlar. Bogimoyoqlilarga nafas yollari orqali toksinli tasir korsatadigan insektitsid vositalarning bu guruhi hozirgi vaqtda gazsimon holatda tasir qiladigan zaharli gazlardan tashqari fumigatsiya qilish va havo bilan birga bogimoyoqlilar organizmiga tushish xususiyatiga ega bir qancha boshqa preparatlarni ham oz ichiga oladi. Ulardan bir qismi suyuqliklar holida, boshqalari gazlar (suyultirilgan angidrid sulfid) yoki qattiq mahsulotlar holida (siaplav, siklon B va boshq.) tayyorlanadi. Shunga muvofiq holda tayyorlangan gazlar xonaga ballonlarda yuboriladi yoki xonalarga sepib zaharli modda buglantiriladi va xona gazatsiya qilinadi. Zaharli gazlar xonalarni, turli yumshoq va qattiq buyumlarni dezinfeksiya qilish va oziq-ovqat mahsulotlarini bevosita gaza- tsiya etish uchun ishlatiladi. Fumigantlar boshqa insektitsidlar- dan qator afzalliklari bilan ajralib turadi. Chunki ular xonaning hamma hajmini toliq egallab, barcha bogimoyoqlilar va kemi- ruvchilarga bir xil tasir korsatadi. Biroq, gazning odam va uy hayvonlariga nisbatdan yuqori toksigenligi, uy-rozgor buyumlari, oziq-ovqat mahsulotlariga ziyon yetkazishi, xonalarni germetik qilish va ularni ishlatishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish ulardan foydalanish imkoniyatini biroz chegaralab qoyadi. Deratizatsiya. Aholi va qishloq xojaligi uchun epidemiologik nuqtayi nazardan xavf keltiradigan turli kemiruvchilarga qarshi olib boriladigan tadbir va vositalarni ozida mujassamlashtirgan dezinfeksiya turi deratizatsiya deyiladi. Kemiruvchilarga qarshi mexanik, kimyoviy va biologik usul- lar qollaniladi. Mexanik usul. Bu usul kemiruvchilarni turli mexanik vosi- talar yordamida ushlashga asoslangan bolib, qopqon, tuzoq hisoblanadi (5-rasm). Bu usul kimyoviy va biologik usul bilan birgalikda olib boriladi. Kimyoviy usul. Kemiruvchining nafas yollariga va ichak yolla- riga tasir etuvchi zaharli moddalarni ishlatish bilan amalga oshi- riladi. Nafas yollariga tasir etuvchi zaharli moddalar vagonlar, omborlar, kemalar hamda dala sharoitida ularga ishlov berishda 99 ishlatiladi. 1 m 3 binoga ishlov berishda 60100 gramm sulfid angidrid, 45 gramm xlorpikrin, 700 gramm karbonat angidrid ishlatiladi (2 soatdan 12 soatgacha ushlab turilishi kerak). Ichaklarni zaharlovchi moddalar esa, tuzoqni zaharlab qo- yishda ishlatiladi. Òuzoq sifatida esa, non ushogi, botqa, xamir, don va boshqalar ishlatiladi. Biologik usul. Kemiruvchilarni qirib tashlash uchun bakte- riologik unumlar va tabiiy dushmanlari mushuk, itlar, tulki, sassiqkozan va orgatilgan yovvoyi qushlardan foydalaniladi. Hozirgi kunda biologik unumlar kalamush va sichqonlarga qarshi keng qollaniladi. Bakterial unumlar quruq va suyuq oziqli tuzoqlar sifatida ishlatiladi. Bakterial unumlardan kemiruvchilarni qirish maqsadida davolash, umumiy ovqatlanish muassasalarida va oziq-ovqat saqlanadigan joylarda foydalanish mumkin emas. 1.5. Infeksion kasalliklar tasnifi L.V. Gromashevskiyning yuqumli kasalliklar tasnifi asosida yuqumli kasalliklar chaqiruvchilarining evolutsiya jarayonida parazitar tur sifatida oz xojayin organizmida birlamchi joylashish kabi biologik xususiyati va maxsus yuqish mexanizmi yotadi. Bu belgilarga asoslanib L.V. Gromashevskiy yuqumli kasalliklarning 5-rasm. Yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi kemiruvchilarni ushlash uchun turli korinishdagi qopqonlar. 100 evolutsion sistemasini yaratdi. Kasallik qozgatuvchisi bilan pa- togenezi va yuqish mexanizmi ortasidagi bogliqlikni ochib ber- ganligi sistemaning afzalligini namoyish qiladi. L. V. Gromashevskiy barcha yuqumli kasalliklarni besh gu- ruhga boladi: 1-guruh. Ichak infeksiyalari (kasallik qozgatuvchilari ichakda joylashadi); 2-guruh. Nafas yollarining infeksiyalari (kasallik qozgatuv- chilari nafas yollari va opkada joylashadi); 3-guruh. Qon infeksiyalari (qozgatuvchilari qonda va limfada joylashadi); 4-guruh. Òeri qoplamlari infeksiyalari (qozgatuvchilari teri qoplamlari va shilliq qavatlarida joylashadi). Hozirgi vaqtda vertikal (yuqoridan pastga) yuqish mexanizmi bolgan 5-guruhdagi infeksiyalar ham mazkur tasnifdan orin olgan. Onadan yoldosh orqali bolaga yuqish mexanizmini XI asr- dayoq tibbiyotimiz bobokaloni, ulug hakim Ibn Sino bayon etgan edi. Bu fikr bizning asrimizga kelib ilmiy jihatdan asoslab berildi. L.V. Gromashevskiy oz tasnifiga kasallik qozgatuvchilari- ning organizmda birlamchi joylashishi va bunday joylashishga bogliq bolgan maxsus yuqish mexanizmlarini asos qilib oldi. Bu belgilarga qarab, antroponoz kasalliklarni aniq bir sistemaga kiritish mumkin. Lekin zoonozlarni bunday sistemalashda bazi bir qiyinchiliklarga duch kelinadi. Kop sonli parazitar sistema- larga kiruvchi yuqumli kasalliklarni maxsus yuqish mexaniz- miga kora tasniflashning murakkab jihatlari bor. Chunki bunda bir qancha, bir-biridan keskin farq qiluvchi yuqish mexanizm- lari ishtirok etadi. Shunga qaramasdan, bu tasniflarning asosiy yutugi uning kasallik qozgatuvchilari va ularning oz xojayin- lari bilan ozaro munosabatlarida evolutsion jarayonda paydo bolgan belgilarni ifodalay olishida. Infeksiya (lotin. infectioyuqish) bu qozgatuvchi parazit va xojayin-odam organizmi (hayvon, osimlik) orasidagi ozaro tasir jarayoni bolib, qozgatuvchilari tashuvchilik yoki kasallik bilan namoyon boladi. Infeksion kasalliklar deganda, bemor organizmiga tushib, kopayib, oz hayot faoliyatini davom ettiruvchi patogen viruslar va prokariotlar tasiri ostida yuzaga keluvchi kasalliklar tushuniladi. Barcha infeksion kasalliklar nozoologik turlari qozgatuvchi turining oziga xosligiga bogliq. 101 Yuqumli kasalliklar togrisidagi bilimlar kengayib, rivojlanib borgan sari, ularning ratsional va ixcham tasnifiga ehtiyoj orta bordi. Bunday tasnifni tuzishga bir necha marta urinishlar boldi. Lekin bu tasniflar oz oldiga tor maqsadlarni qoyganligi uchun talabga javob bermas edi. Kopincha bunday tasniflarni amaliyotchi klinitsistlar tuzishardi. Bazi mualliflar barcha yuqumli kasallik- larni imlo boyicha guruhlarga ajratishgan bolsa, boshqalari ularni turli ixtisosliklar boyicha bolib chiqishgan (bolalar infeksiyasi, teri kasalliklari va boshq.). Shu bilan birgalikda amaliyot talablari kuzatuvchilar oldiga turli guruhlarga tegishli bolgan yuqumli kasalliklar ortasidagi ichki bogliqlikni ochib berish va shu asosda ularni tegishli bilimlar tabaqasiga qarab tartibga solish vazifasini qoydi. Buning natijasida kasalliklarning etiologik belgilari (mik- rokokkli, bakterial, zamburugli, spiroxetali, virusli, parazitar), klinik patogenetik belgilar boyicha (otkir va surunkali infeksiya, umumiy yoki ensefalit sindromli infeksiya) va epidemiologik belgilar boyicha (epidemik va pandemik ichak infeksiyasi, nafas yollari infeksiyasi, hayvonlardan yuqadigan infeksiya va boshq.) tasniflari tuzildi. Bularning har biri kasalliklarning bir necha, bazi hollarda esa, faqat bir belgilariga asoslanib tuzilgan. Bu esa, bilimlarning hozirgi darajasiga javob bera olmas edi. Hozirgi paytda yuqumli kasalliklar tasniflaridan I.I. Yelkin tomonidan tuzilgan evolutsion tamoyillarga asoslangan tasnif va L.V. Gromashevskiy tuzib chiqqan kasalliklarning yuqish mexa- nizmiga asoslangan tasniflar talab darajasidagi tasniflar hisobla- nadi. Bu tasniflar ozaro bogliq va bir-birini toldiruvchi hisobla- nadi. Dastlab I.I. Yelkinning evolutsion tamoyillariga asoslangan tasnifi bilan tanishib chiqamiz. Yuqumli kasalliklar tasnifining evolutsion tamoyili kasal- liklarning tarixan kelib chiqishi va shakllanishini hamda evolu- tsiya jarayonida parazit va xojayin organizmlarining ozaro muno- sabatlari shakllarini ifodalovchi bir butun sistema tuzishga im- kon beradi. Yuqumli kasalliklarning tabiiy sistemasini korib chiqishda pa- razitizmning haqiqiy, tasodifiy va soxta turlariga toxtalib otish lozim. Parazitizmni keng tarixiy pozitsiyadan korib chiqishda pa- razit va xojayin sistemasining ozaro munosabatlarida aniq ifo- dalangan qonuniyatlar korinadi: 1. Parazitlik qilib yashovchi organizmlar, odatda, kop sonli turlarga tegishli bolgan makroorganizmlarda yashab, kopaya oladi. 102 Bunda makroorganizmlarning zararlanishini ifodalovchi belgilar ulardagi bu parazitlarga moyillik va infeksiya manbayi bilan eko- logik bogliqligining mavjudligi bilan izohlanadi. 2. Parazitlar turlarining evolutsiyasi faqat parazitlar doimiy yasha- shini taminlaydigan makroorganizmlar turlari bilan bogliq boladi. 3. Kasallik chaqiruvchilari uchun biologik «boshi berk kocha» hisoblangan makroorganizmlar turlari parazitlarning evolutsiya jarayoni kechadigan tabiiy muhit bola olmaydi. Bunday makro- organizmlarni zararlab kasallik qozgatuvchilari oz naslini davom ettira olmay, ertami-kechmi ozlari ham nobud boladi. Kasallikning yuqish mexanizmi deb, kasallik chaqiruvchila- rining zararlangan organizmdan soglom organizmga otish usuliga aytiladi. Boshqacha qilib aytganda, yuqish mexanizmi kasallik chaqiruvchilarining evolutsiya jarayoni tufayli hosil bolgan va ularning biologik tur sifatida saqlanib qolishiga imkon tugdiruvchi zararlangan organizmdan soglom organizmga ota olish yollaridir. Yuqumli kasalliklarning yuqish mexanizmi kop bosqichli jarayon bolib, ketma-ket keluvchi uch davrdan iborat: 1. Kasallik chaqiruvchilarining kasallik manbayi bolgan orga- nizmdan tashqari muhitga ajralib chiqishi. Bu jarayon u yoki bu fiziologik va patologik akt bajarilgan paytda amalga oshiriladi. 2. Kasallik chaqiruvchilarining tashqi muhitda bolishi. Bu ja- rayon qozgatuvchilar uchun bir tomondan foydali bolsa (yangi xojayinning organizmiga otish imkoniyati tugiladi), ikkinchi tomondan, zararli bolishi mumkin. Chunki qozgatuvchilar tashqi muhitda oz chidamliligi darajasidan kop vaqt yashay olmaydilar. Kasallik yuqish jarayonining bu bosqichi maxsus omillar yordamida amalga oshadi. 3. Kasallik chaqiruvchilarining yangi turdagi biologik xojayin organizmiga kirib borishi. Kasallik chaqiruvchilarining xojayin organizmida joylanishiga mos ravishda yuqish mexanizmiga ega bolishi epidemiologik nuqtayi nazardan muhim ahamiyatga ega bolsa, umumbiologik nuqtayi nazardan qonuniyatdir. Har bir kasallik qozgatuvchisi organizmning malum to- qima va organlarida parazitlik qilib yashashi bilan birgalikda ay- nan shu organizmda joylashishiga mos ravishda yuqish mexaniz- miga moslashgan bolishi kerak. Hozirgi paytda odam patologiya- sida bunday talablarga javob bera oladigan kasallik qozgatuv- chilarining ichaklarda, nafas yollarida, qonda va tashqi teri qop- lamlarida joylashishi malum. Bu sistemalar patogen parazitlar 103 yashashi uchun qulay muhit bolishi bilan birga tashqi muhit bilan malum qonuniyatlar asosida boglangan boladi. Kasallik qozgatuvchilarining yuqorida korsatib otilgan organizmda malum joylashishga ega bolishi aynan shu xildagi joylashish uchun oziga xos yuqish mexanizmiga ega boladi: a) kasallik qozgatuvchisi ichaklarda joylashgan hollarda ular tashqi muhitga axlat, siydik yoki qusuq massalari orqali ajralib chiqadi. Yangi organizmga esa, ogiz orqali tushadi. Shu sababli kasallik qozgatuvchisi ichaklarda joylashgan hollarda kasallikning yuqish mexanizmi fekal-oral mexanizm, deb nom oladi. Kasal- lanish parazitni yutib yuborish yoli bilan paydo boladi; b) kasallik qozgatuvchilarining nafas yollari shilliq qavat- larida maxsus joylashishi qozgatuvchilarning tashqi muhitga chiqarilayotgan havo orqali aerozol holida tarqalishini taminlaydi. Kasallik chaqiruvchilar yangi organizmga havo orqali tushadi. Bu holda yuqish mexanizmini havo-tomchi orqali yuqish, deb ataladi, yuqish akti nafas olish bilan birga boradi; d) kasallik qozgatuvchilari qonda joylashgan hollarda ular- ning tabiiy yuqish mexanizmi ham soruvchi bogimoyoqlilar chaqqanda roy beradi. Bu mexanizm transmissiv mexanizm, deb nomlanadi. Kasallik chaqiruvchilar yangi organizmga bogim- oyoqlilar chaqqan paytda inokulatsiya yoli bilan otadi; e) kasallik chaqiruvchilari tashqi teri qoplamlarida va tashqi muhit bilan boglanuvchi shilliq qavatlarda (hazm qilish siste- masidan tashqari) joylashganda yuqish mexanizmi muloqot (kon- takt) mexanizmi, deb ataladi. 1.5.1. EPIDEMIK JARAYONNING RIVOJLANISH MEXANIZMI Infeksiyani uzatish mexanizmi. Bakteriyalar kashf etilgunga qadar, barcha yuqumli kasalliklar kelib chiqish sabablari, sha- roitlari va rivojlanish mexanizmiga kora uch guruhga: kontagioz, miazmatik va kontagioz-miazmatik guruhlarga bolingan edi. Shunday guruhlarga bolishga mos ravishda kontagioz kasalliklar yuqish mexanizmi sog odamning kasal bilan muloqoti (kontakt) orqali, miazmatik guruhdagi kasalliklar esa, soglom odam orga- nizmiga «fazoviy» yoki «tellururgik» kelib chiqadigan «miazmalar» tushishi natijasida tarqaladi, degan tushunchalar bolgan. Kon- tagioz-miazmatik guruhdagi kasalliklarning tarqalish yollari, bel- gilari uchraydi, deb faraz qilingan. 104 Bakteriyalar ochilishining dastlabki davrlarida yuqumli ka- sallik faqat kasal kishi bilan muloqot (kontakt)da bolganda yuqadi, degan notogri tushuncha paydo boldi. Bu esa, epide- miologiya fani rivojlanishini bir qadam orqaga surib qoydi. Faqat XX asrning ikkinchi choragiga kelib, rossiyalik olimlar L. V. Gro- mashevskiy va Y. N. Pavlovskiylar epidemik jarayonning rivojla- nish mexanizmi togrisidagi nazariy bilimlarni umumlashtirib, yuqumli kasalliklarning yuqish mexanizmini ochib berishdi. Havo-tomchi orqali yuqish mexanizmida yuqumli kasallik- larning yuqishi uchun havo-tomchi yoli universal omil hisobla- nadi. Òransmissiv yuqish mexanizmida kasallik qozgatuvchilari kasallangan (zararlangan) organizmdan soglom organizmga bogimoyoqlilar sinfiga kiruvchi qon soruvchilar ishtirokida yuqadi (8-jadval). Kontakt (muloqot) yuqish mexanizmida kasallik cha- qiruvchilari bir organizmdan ikkinchisiga, bazi hollarda tashqi muhit elementlari ishtirokida (jinsiy aloqa paytida, hayvonlar tishlaganda) otadi. Bazi hollarda esa, kiyim, bosh kiyimi, korpa- toshak, ifloslangan qol, umumiy vanna, yuvinish uchun ish- latiladigan togora, jarrohlik asboblari va boshqa otkir asboblar yuqish omillari sifatida xizmat qiladi. Umumiy ovqatlanish sohasi xodimlari, kasalga chalingan kishilar qollarining iflosligi. 8-jadval Yuqish mexanizmi bilan kasallik qozgatuvchilari organizmda asosiy joylashishining mos kelish qonuniyatlari i y o j n a g h s a l y o J i r a ll o y s a f a N it a v a q q il li h s r a l k a h c I n o Q i r e t i q h s a T i r a l m a l p o q - a x e m h s i q u Y i r a l r u t i m z i n i h c m o t - o v a H l a r o - l a k e F v i s s i m s n a r T t k a t n o K ) t o q o l u m ( h s i q u y s u s x a M i r a ll i m o o v a H - q i z o , v u S - p u t ,t a q v o - h s a p , q o r l o q , r a l a h s i h c v u r o s n o Q - m i g o b r a li l q o y o r o g z o r - y U i r a l m u y u b Yuqish mexanizmi togrisidagi talimotning rivojlanishi. Epidemiologiya fanining rivojlanishi bilan yuqish mexanizmi togrisidagi tasavvurlar ham aniqlana bordi. Keyingi yillarda bazi bir kasallik chaqiruvchilarining rivojlanayotgan homila hujayralarida joylashishi aniqlandi. Bu yana bir yuqish mexa- nizmini aniqlashga olib keldi. 105 9-jadval Antroponoz kasallik chaqiruvchilarining fekal-oral yuqish mexanizmi i h c n i r i B h c i q s o b h c i q s o b i h c n i k k I h s it O i h c Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling