O’zbekistan respublikasi

Máselen, avtomobil jol ınan ótiw hám basqalar. Bul process patuogik jaǵdayda da ushrasıwı múmkin .
Ekstroretseptiv seziwler intermodal, nospetsifik seziw toparlarına da ajıratıladı. Máselen, esitiw organı arqalı 10-15 sekundta terbeliwin seziw múmkin , lekin qulaq penen emes, balkim súyekler járdeminde (miy qaqpaǵı, tirsak, dize) bayqaw – vibraciya seziwleri delinedi. Máselen, gereńlerdiń seslerdi qabıl etiwi. Ádette vibracion sezgirlik intermodal seziw dep te ataladı. Oniń tómendegi kórinisleri de bar: a) iyis, dám hám maza seziwlerinde;
b) júdá kúshli seste, júdá jaqtı jarıqlıqta;
v) úsh túrli tásirdiń uyǵınlasqan integrativ jaǵdayında;
Seziwdiń nospetsifik formasına teriniń foto seziwleri kirip,ol reńlerdi, názik jerlerin ajıratıw, qu ushları menen seziw arqalı júzege keledi. Teriniń foto seziwleri A.N.Leontev tárepinen izertleń en bolıp, bul nárse kóp ǵana jaǵdaylarǵa aqıllılıq penen jandasıw imkaniyatın júzege keltiredi. Izertlew tiykarınan qu ushın a jasıl hám qızıl reńlerdi jiberiw arqalı ámelge asırılǵan. Teriniń foto sezgirligi tábiyatı psixologiyada jeterli dárejede úyrenilmegen .
Seziw túrleri
Psixologiya páninde úsh úlken toparǵa ajıratılǵan seziwler (ekstroretseptiv, proprioretseptiv, introretseptiv) óz náwbetinde tómendegi túrlerge ajıratıladı : Kóriw seziwleri;
Esitiw seziwleri;
Iyis biliw seziwleri; Dám biliwseziwleri;
Teri seziwleri;
Muskul – háreket (kinestetik);
Statistik seziwler;
Organik seziwler;
Kóriw seziwleri
Insan tárepinen reń hám jaqtılıqtı seziw, kóriw seziwleri arqalı ámelge asadı hám seziletuǵın reńler xromatik hám axromatik túrlerge bólinedi. Psixofiziologiyalıq nızamǵa kóre jaqtılıq nurlari úsh múyeshli shiyshe prizma arqalı ótip sınǵanda payda bala tuǵın reńxromatik reńler dep atalıp, olarǵa az reńler, yaǵnıy qızıl, sarı, jasıl, hawa reń, kók, binafsha kórinislerin qamırap aladı. Ádette aq reń, qara reń, kúlreń hám olardıń túrlishe kórinisleri axromatik reńler dep ataladı .
Kóriw seziwleriniń organı kóz bolsa planıp, ol kóz perdesi onnan shıǵıp keletuǵın kóriw nervlerinen quralǵan bolıp, kóz perdesin sırtqı tamırları hám tor perdeleri orap turadı. Sırtqı perdeniń tınıq bolmaǵan aq bólimi sklera yaki qatqan qattı perda dep ataladı. Oniń aldıńgı tárepinde jaylasqan bir qansha qava riq bólegi tınıq mugus perde bolıp, oniń aldıngi bólegi reń tor perde dep ataladı. Usı perdeniń reńine qaray oniń tawlanıwına qarap , adamlarda kóz kók, qara sıyaqlı kórinis beredi. Reń tor perdeniń orta bóliminde domalaq tınıq dene bolıp, onı qarashıq dep ataymız hám u arqalı kóz ishine jaqtılıq nurları kiredi. ¹⁴[3]
Kózlerdińúshinshi perdesi tor perde dep atalıp, ol kóz átirapınıń derlik pol’tkil ishki qatlamın qaplaydı. Qarashıq penen reń tor perdeniń arqasında eki tárepi qavariq, tınıq dene kóz gáharı jaylasqan boladı . Jaqtılıq nolrları onda toplanıp, soń sınadı hám tor perdege nárse yaki deneniń kórinisi, súwreti túsedi .
Kóz sheńberiniń gáwharı menen tor perde ortasındaǵı pútkil ishki kelbeti shiysha sıyaqlı dene dep atalatuǵın arnawlı tınıq suyıqlıq penen qaplanǵan boladı . Tor perde reń hám jaqtılıqtı seziw ushın júdáúlken áhmiyetke iye bolıp, onda kóriw nerviniń tarmaqları jaylasqan. Usı tarmaqlardıń shetindegi ushlarında tayaqsha hám kolbashalar dep atalatuǵın arnawlı nerv talları bar. Insan kóziniń tor perdesinde 130 millionǵa jaqın tayaqshalar hám kolbashalar dep atalatuǵın arnawlı nerv kletkaları bar.
Insan kóziniń tor perdesinde 130 millionǵa jaqın tayaqsha hám 7 millionǵa a jaqın kolbasha bar dep bujaw qılınadı. Kolbashalar járdemi menen xromatik, yaǵnıy kundúzgi reńler kóriledi.
Tayaqshalar jaqtılıqtı jaqsı seziwsheń bolıp, kol’ndiz hám qarańǵı payıtlarda óz folnksiyasin orınlaydı, axromatik reńlerdi sáwlelendiredi .
Tor perdeniń eń seziwshi jayı – sarı daqtıń tiykarınan, kolbashalar menen oraylıq tereńligi bolsa planıp, oǵan qaysı nárseniń kerisi tússe, tap sonı hámmeden anıq kóremiz. Obektke tik qaraw nátiyjesinde kóz muskulleri oǵan qaratıladi hám sáwlelendiriwshiniń súwreti sarı daqqa túsedi. Bunday tárizdegi kóriw tuwrı kóriw delinedi.
Adam kózi reńlerdiń shamalap aytqanda 380 millionnan 780 millionǵa shekem uzınlıqtaǵı tuqınlardıń tásirin sezedi.
Úsh reńli seziw teoriyasıniń tiykarǵi nızamlıqları 1756 jılda
M.V.Lamanosov tárepinen bayan etilgen bolsa, 1856 jıldan keyin nemec fizigi G.Gelmgus tárepinen onı tolıq dáliyillep berilgen.[2]
Usı teoriyaǵa kóre tor perdeniń kolbashalarında úsh tiykarǵi element bar bolıp, olardan birinińqozǵalısı qızıl reń seziwin, ekinshi qozǵalısi jasıl reń seziwi hám úshinshi qozǵalısi binafsha reń seziwin payda etedi. Teoriyaǵa kóre jaqtılıq tolqınları birden úsh elementti bir túrde qózǵatsa, aq reń seziwi júzege keledi. Lekin jaqtılıq tolqınları eki yaki úsh elementke tásir qılsada, biraq bul bir tegis bolmasa, ol jaǵdayda seziwsi elementlerden hár biriniń qanshalıq qozǵaliwshańlıǵına qarap, hár qıylı reń seziwleri payda boladı.
Házirgi zaman psixologiyasında reńlerdi seziw jalǵız tor perdesindegi processler menen ǵana emes, bálkim miy postında júzege keletuǵın basqa processler menen de baylanıslı ekenligi tuwrısında maǵlıwmatlar bar. Zamanagóy maǵlıwmatlar boyın sha tayaqshalarda kóriw purpuri degen arnawlı modda borligı sıpatlanǵan. Kózge jaqtılıq tásir etgende kóriw purpuri ximyaliq jol menen parshelenip, quram bóleklerge bólinedi hám usi process kóriw nervin qózǵatip, jaqtılıq seziwin payda etedi. [1] Esitiw seziwleri Esitiw seziwleri seslerdi esitiwden ibarat bolıp, muzikalıq hám shawqımlı seslerdi sáwlelendiredi. Ádette sesler ápiwayı hám quramalı túrlerge ajıratıladı, olardıń birinshisi tonli, ekinshisi bolsa bir neshe tonnan ibarat. Tonlardan biri tiykarǵi ton bolsa planıp, u sestiń biyikligln, kúshin belgileydi, basqalari keliwshi sesler sanalip, olar obertonlar delinedi. Muzika áspápblarinan tarqalıp atirǵan seslerdińózine tánligi pán tilinde tembr dep ataladı. Hátteki sóz sesleri hám ohangli sesler (únli sesler) yaki shawqınlardan (únsiz sesler) quralǵan boladı .
Esitiw seziwleri organi qulaq bolıp, sırtqı qulaqlar suprası menen esitiw jolınan ibarat. Usı qulaqlar noǵora perde hám oǵan jabısqan úsh súyekshe: buǵacha, sopdan hám uzangidan tashkil topgan. Ishki qulaq (qulaq labirinti) óz ara birlespegen úsh bólekten dúzilgen. ¹⁵[3]
Sırtqı qulaq hawa tolqınların jıynawshı karnay wazıypasın orınlaydı. Noǵora perde hám oǵan jabısqan súyeksheler hawa tolqınların ishki qulaqqa uzatadı. Orta qulaq arnawlı jol arqalı awız hám murın buıǵI menen tutasqan boladı. Ishki qulaqlardıń bolıp bólegi úsh jartı sheńber kanaldan, orta bólegi kem eradan hám páski bólegi shiǵanaqtan quralǵan.
Ishki qulaqlardińúsh shala bólimi enduimfa atlı suyuqliqtan ibarat. Ishki qulaqlardıń tiykarǵı bólegi shiǵanaqdan ibarat bolıp, oniń ishinde kortiy organ bar, u gúmbez shákline iye bolıp, tiykarında membrana jaylasqan. Membrana uzunlıǵı qısqarıp barıwshı elastik talalardan ibarat bolıp, olar qattı tartilǵan torlarǵa uqsaydı. Oniń bolıp bóliminde arnawlı, tayaqshaǵa usaǵan kletkalar bar hám olar kortiy dugaları dep jol ritiledi. Membrananıń talaları enduimfaga jinishke qolları bar arnawlı kletkalar járdeminde korniy dugaları arqalı úlken jartı sharlar qabıǵınıń bóleginde jaylasqan .[2] Hawa tolqınlarınıń háreketi sebepli ses shıǵarıwshı deneler tebrenedi de esitiw seziwleri payda boladı. Eger muzikalıq sesler hawa tolqınlarınıńáste háreketleri nátiyjesinde júzege kelse, shawqımlı sesler bolsa olardıń tegis emes háreketleri nátiyjesinde payda boladı. Adamnıń esitiw organı bir sekundta 16 márteden 20000 mártege shekem tebreniwshi seslerdiqabıl etedi.