O’zbekistan respublikasi

Iyis biliw seziwleri
Iyis biliw seziwlerine iyislerdi seze biliw kiredi hám olardıń organı murın hám onıń bolıp tárepi bolsa planıp, bul jerde iyis biliw kletkaları hámde sezuvshi nerv tarmaqları jaylasqan . Olar shıllıq perdelerde batıp turadı.
Iyisli zatlar sezuvshi nervti qózǵaydi. Iyis biliw orayı bas miy jartı
sharları arqa tárepiniń tómengi bóleginde bar dep shamalaydı. Iyisli zatlar iyis biliw kletkalarına gaz jaǵdayında tásir etip, ximiyalıq reakciyalar jolı menen olardı qózǵatadı. Ápiwayı gaz jaǵdayındaǵi iyisli zatlar hawa menen dem alıw procesinde murın
hawasına kirip keledi, nátiyjede sáwlelendiriw jaǵdayı payda boladı .[1]
Dám biliw seziwleri
Dám biliw seziwleri mazalı, ashshı, ótkir, duzlı siyaqlı dámlerdi seziw menen xarekterlenedi. Dám biliw seziwleriniń organı tildiń júzi hám tańglaydıń jumsaqbóleginen quralǵan. Tildiń shıllıq perdesinde arnawlı dám biliw sorıwshıları bar bolıp, olardıń quramı tayaqqa uqsas kletkalardan dúzilgen arnawlı dám biliw“kurtaklari”na iye. Dám biliw sórǵishları til betinde bir tekis bósheklenbegenligi ushın onıń arqa bólegi ashshını, ushı shiyrin mazanı, shetleri bolsa nordon mazanı sezedi. Lekin olardıń ortası bolsa mazani sálelendire almaydı. Dám biliw sórǵishlarınıń kletkalı bólimleri de arnawlı sezuvshi nervlerdiń shetki ushları jaylasqan, olar dám biliw organındaǵı qozǵalıstı bas miyge jetkerip turadi, oniń oraylarna jaqın jaylasqan .[2] Teri seziwleri. Teri seziwleri quramı tiyiphám temperatura túrlerinen ibarat bolıp, olardıń bunday atalıwınıń bas principi bul retseptorlardıń quramı hám organizmniń sırtqı shıllıq perdelerinde jaylasqanliǵinan bolıp tabıladı.
Tiyipseziwleri eki túrli xabardıqabıl etiw imkaniyatına iye bolıp, birinshisi tegis hám tarqaliwın tiyipseziwleri, ekinshisi bolsa aste yaki gedir – budurdı tiyip seziw menen tariyiplenedi. Ádette dene aǵzasına nárselerdiń tiyiwin seziw sırtqı qózǵatuwshı kúsh kúsheygende aste seziwge aylanadı, ol jánede kúsheygende awırıwdı seziwge aylanadı.[2]
Tiyip seziwleri organı teridegi hám sırtqı shilliq perdelerdegi tiyip dene shaları dep atalatuǵın dene shalardan ibarat. Dene shalalarıniń ishinde de ayırım sırtında tiyip nervinıń shetki tarmaqları bar, olar teride de shilliq perde lerde bir tekis bólingen, barmaqlardıń ushlarında til ushın da erinde tıǵızjaylasqan, sonlıqtan da sezgirlik dárejesi basqalarınan bolıp bolıp tabıladı.
Psixologiyada tiyip dene shalari hám sezuvchi nervtıń shetki tarmaqları tıǵızlıǵı ekstiziometr áspabı járdemi menen ólshenedi . Ásbap keriletuǵın eki ayaqlı cirkuldan quralǵan bolıp, onińózegindegi dárejeler ayaqlardıń ushları ortasındaǵı aralıqtı ólsheydi .
Tiyip seziwleriniń orayı bas miy qabıǵınıń arqadaǵı oraylıq orayında jaylasqan dep shamalanadı. Tiyip seziwleriniń sırtqı yaǵnıy fizikalıq sebebi bul qandayda bir nárseniń terige tikkeley tiyiwi bolıp tabıladı.
Muskul – háreket seziwleri, statik seziwler
Muskul-háreket seziwleri motor seziwler dep atalıp, olarǵa awırlıqtı, qarsılıqtı, organlar háreketin biliw seziwleri kiredi. Olardıń organları–gewde muskulları, tabanlar, buwınlardan ibarat. Organlardıń quramı da sezuvshi nervlerdıń shetki tarmaqları bar bolıp, olardıń tásirinde háreket hám statistikalıq seziwler júzege keledi.
Muskul – háreket seziwleriniń fizikalıq sebebi muskullarǵa tásir etiwshi nárselerdiń mexanikalıq hám gewde háreketleri joqarı bolıp esaplanadı.
Statik seziwler gewdeniń kosmostaǵı jaǵdayın seziw hám teńsalmaqlıqtı saqlaw seziwleri dep ataladı.[1]
Gewdeniń kosmostaǵı jaǵdayın biliw hám teńsalmaqlıqtı saqlaw seziwi ushın ishki qulaqdaǵı vestibulyar apparat receptor wazıypasın orınlaydı. Vestibulyar apparat qulaq jarti sheńber kanallarınan quralǵan boladı, sezuwshi nerv tarmaqları bolsa gewdeniń kosmostaǵı háreketin hám jaǵdayın basqaradi. Gewde teńsalmaqlıǵın saqlawda óz aldına áhmiyetke iye bolıp, olar enduimfada jol ’zip jol ’retuǵın mayda bólekshe kristallardan quralǵan.