O’zbekistan respublikasi

Qabıl etiw haqqında túsinik. Nerv-fiziologiyalıq tiykarları, ózgeshelikleri hám nızamlıqları .
Insan ayırım jaqtı yamasa reńli, sesler yamasa baylanıslardıńúyrenilmegen dúnyasında emes, deneler hám formalar, quramalı jaǵdaylar dúnyasında jasaydı. Insan tárepinen qabıl etiletuǵın nárseler oniń kóz aldında anıq kórinisler payda boladı.[2]
«Seziw» hám «qabıl etiw» túsinikleri óz ara bir-biri menen baylanıslı bolıp, lekin olar ortasinda túp negizgi parıqlar da bar. Qosılıw nátiyjesinde ayırım seziwler anıq qabıl etiw ge aylanadi, óz aldına belgilerdi sáwlelendiriwden anıq deneler yamasa ziyatların sáwlelendiriwge ótedi. Sonıń ushın qabıl etiw diń seziwden tiykarǵi ózgesheligi, bizge tásir ótkiziwshi barlıq zatlardı ańlaw, yaǵnıy, deneniń barlıq qásiyetleri menen birgelikte anıq sáwlelendiriwdiń predmetliliginen ibarat .[1]
Solay etip,qabıl etiw – bul dene hám hádiyselerdi, olardıń seziw-tuyǵu organlarına tikkeley tásir kórsetilse anıq sáwlelendiriw psixikalıq processi.[1]
Qabıl etiw – bul seziwlerdińápiwayı jıyındısi emes .qabıl etiw processinde seziwlerden tısqarı, aldıńǵi tájiriybe,qabıl etiw etilgenlerin ańlaw, sonday-aq, este saqlaw processleri qatnasadı. Sonıń kóp jaǵdaylarda qabıl etiw insannıń perseptiv sisteması dep ataladı.
Házirde kóz-qaraslardı biliw processine tiyisli túrli teoryalar bar. Bul teoriyalarda tiykarǵı itibar ishki-sezim organlarına tásir kórsetiwshi sırtqı dereklerdiń ańlanǵan perseptiv súwretlerge aylanıwına qaratılǵan.
Psixofiziologlardıń izertlewlerine qaraǵanda,qabıl etiw analiz islerdi alıp barıwın talap etiwshi júdá quramalı processdir. Qabıl etiw processine hámme waqıt háreketli quramı bólimler (anıq zatlardıqabıl etiw de zatlardı uslap kóriw hám kózler háreketi; sóylewdiqabıl etiw de sáykes kelgen seslerdi aytiw) kiritilgen boladı. Sonıń ushın qabıl etiw di subekttiń perseptiv (qabıl etiwi) xizmeti sıpatında belgilew maqsetge muwapıq boladı. Bul xızmettiń nátiyjesi bolıp, real ómirimizde ushırasıwımız múmkin bolǵan nárse haqqındaǵı anıq eleslew esaplanadı.[2]
Deneni anıq sáwlelendiriw tásir etiwshi belgilerdiń (reń, forma, dám hám t.b.) anıq toplamınan, bir waqıt tıńózinde bar bolmaǵanlardan tiykarǵı jetekshi belgilerdi ajıratıp alıwdı talap etedi.qabıl etiw diń usı perseptiv kórinistiń qáliplesiw basqıshında oy-pikir hám qatnasıwı múmkin dep shamalaydı. Lekinqabıl etiw diń keyingi basqıshı tiykarǵi áhmiyetke iye bolǵan toparlardı birlestiriwdi hám qabıl etilgen belgiler toplamı menendenehaqqındaǵı aldıńgı bilimlerdi salıstırıwdı talap etedi, yaǵnıy qabıl etiw procesinde este saqlaw qatnasadı. Eger kórsetilip atırǵan denehaqqında ǵı kóz qarastı salıstırıwda u jetkizilgen axborot penen say kelse deneni tanıp alıw júz beredi hám uqabıletiledi, egerde say kelmese, subekt onı tawmaǵansha, kerekli sheshimdi izlew dawam ettiriledi. Qabıl etiwde ol yamasa bul deneniqabıl qılıw niyeti, onı qabıl etiw zárúriyatı yamasa májbúriyatı, jaqsıraqqabıl etiw ge erisiwge baǵdarlanǵan erk kúshi, bunday ziyatlarda payda bala tuǵın juwapkershilik úlken áhmiyetke iye. Real dúnya denesinqabıl etiwde insanniń dıqqati hám baǵdarlanǵanlıǵı da qatnasadı.
Qabıl etiwge bolǵan múnásiybetimiz qabıl etiw processi ushın úlken áhmiyetke iye. Dene bizge qızıqlı yamasa biz oǵan biypárwa bolǵanlıǵımız ushın , u bizde túrlishe seziw-tuyǵuların oyatıwı múmkin. Bizge qızıqlı bolǵan dene belsene qabıl etiliwi, kerisinshe, bizge parıqsız bolǵan deneni sezbewimiz de múmkin .
Solay etip, qabıl etiw – bul bizge tásir kórsetip atırǵan nárseni biliwge qaratılǵan júdá qıyın , sonıń menen birge, ulıwma process .¹⁸
Qabıl etiwdiń fiziologiyalıq tiykari bolıp ishki-sezim organları, nerv talaları hám oraylıq nerv sistemasında júz beretuǵın processler bolıp esaplanadı . Nerv qozǵalısi qozǵatıwshılardan ishki-sezim organlarındaǵı nerv túyinleriniń oraylıq proeksiyasınan ibarat bolǵan qabıqtıń sensor tarawlarına ótkeriledi. Proeksiya tarawı qaysı organ menen bolǵanlılıǵına qaray, belgili bir sensor axborot qáliplesedi .
Seziwler mirát etilgen baǵdar dárejesindeqabıl etiw procesiniń quramı bólegi sıpatında qáliplesedi.qabıl etiw diń fiziologiyalıq mexanizmlerinińózi, qozǵalıs bas miy qabıǵınıń proeksiyalı tarawlarınan integrativ tarawlarına ótkende, real dúnya hádiyseleri obrazları qáliplesiwiniń tawsılıwı júz beretuǵın keyingi basqıshlarda anıq obrazdıń qáliplesiw processleri de qatnasadı. Sonıń ushın qabıl etiw procesin juwmaqlawshı bas miy qabıǵınıń integrativ tarawları, kóbinese, perseptiv tarawlar dep ataladı. Bul tarawlardıń wazıypası proeksiyalı tarawlardıń waziypasınan túpten parıq qıladı. Bul parıq u yamasa bul taraw xızmetiniń izden shıǵıwı kózge taslanadı. Máselen, kóriw proeksiyalı tarawınıń xizmeti buzılǵanda oraylıq kózinde ázzilik payda boladı, yaǵnıy, periferiya – ishki-sezim organlarınıń tolıq xizmetinde adam pútkilley kóriw seziwlerinen ayırıladı, u hesh nárseni kórmeydi. Integrativ taraw xizmetinińzıyan kóriwi yamasa izden shıǵıw procesi basqasha tús aladı. Adam óz aldına jaqtı daqlardı, qanday da bir belgilerdi kóredi, biraq kórgenlerin túsinbeydi. Oǵan tásir etiwshilerdi ańlay almaydı, oǵan jaqsı tanıs denelerdi ham tanımay qaladı. Usaǵan uqsas kórinis basqa modallıqlardıńintegrativ tarawları xizmetiniń izden shıǵıwında baqlanadı. Máselen, esitiw integrativ tarawlarınıńbuzılıwı adamlar insan sóylewin túsinbey qaladı.
Qabıl etiwdiń fiziologiyalıq tiykari, oniń háreket xizmeti , emocional keshirmeleri, túrli oy-pikir processleri menen tıǵız baylanısqanlıǵı sebepli jáne de qıyınlasadı. Bunnan kelip shıqqan halda, seziw–tuyǵu organlarında bas lanǵan sırtqı qozǵatıwshılar tásirinde payda bolǵan nerv qozǵalıslari nerv oraylarına ótedi, bunda olar qabıq tarawların qamrap aladı, basqa nerv qozǵalıslari menen óz ara tásirge kirisedi. Óz ara tásirge kirisken hám qabıǵınıń túrli tarawların qamrap alǵan bunday qozǵalıslar túriqabıl etiw diń fiziologiyalıq tiykarin quraydı .
Qabıl etiwdiń reflektorlik tiykarin I.P. Pavlov ashıp berdi. Oniń kórsetiwinshe,qabıl etiw diń shártli refleksler, yaǵnıy, bas miy úlken jarti sharları qabıǵında átirap-álem hadiyseleri yamasa denelerdiń retseptorlerge tásiri nátiyjesinde payda bala tuǵın waqtınshalıq nerv baylanısları jatadı. Bunda nerv baylanısları payda etken qozǵalısların qayta islewde analizatorlardıń qabıqbólimleri yadrolarında analiz qılıw hám sintezdiń quramalı processleri júz bergenligi sebepli, nerv baylanısları qozǵatıwshılar toplamı sıpatında kózge taslanadı. Analiz etiw hám
sintez processleriqabıl etiw obektinińátirap-ortalıqtan ajıratıp alınıwın támiyinleydi hám usı tiykarında oniń barlıq qásiyetleri anıq obrazǵa birlesedi.[1]
Qabıl etiw procesin tamiyinleytuǵın waqtınshalıq nerv baylanısları eki túrli: bir analizator shegarasındahám analizatorlar ortasında payda boladıtuǵın túrlerge ajıratılıwı múmkin. Birinshi túrdegileri organizmge bir belgige iye bolǵan kóp tárepleme qozǵatıwshılar tásir etiwinde óz aldına orın iyeleydi. Máselen, bunday seskendiriwshi sıpatında esitiw analizatorına tásir kórsetiwshi óz aldına seslerdińózine tán uyǵınlıǵınan ibarat bolǵan qosıq xızmet qılıw múmkin . Bul toplam jalǵız quramalı seskendiriwshi sıpatında xızmet kórsetedi. Bunda nerv baylanısları qozǵatıwshılar ózine salıstırǵanda juwap ornına emes, bálkim olardıń waqtınshalıq, kosmoslıqhám usı sıyaqlı múnásiybetlerine salıstırǵanda da payda boladı. Nátiyjede úlken jartı
sharlar qabıǵı da integraciyalaw yamasa quramalı sintez procesi júz beredi.¹⁹
Kóp tárepleme seskendiriwshi tásirinde payda bala tuǵın nerv baylanıslarınıń ekinshi turi – bul túrli analizatorlar shegarasındaǵı baylanıslar, olardıń júzege keliwin
I.M. Sechenov associaciyalar (kóriw, kinestetik, seziw hám t.b.) barlıǵı menen túsindirgen edi. Adamda bul assotsiaciyalar sózdiń esitiletuǵın obrazı menen birgelikte kúzetiledi, bundaqabıl etiw anıq lıq ozgesheligine iye boladı. Máselen, eger kózlerińizdi baylap qoyıp, qolıńızǵaaylanbalı dene tutqızılsa, aldınnan onı paydalanıw múmkinligi uqtırılsa, bunda siz onińózine tán iyisin seziwińiz, tatıp kóriwińiz hám hesh qiynalmastan, ne haqqında gáp ketip atırǵanlıǵın túsinip alıwıńız múmkin. Bunnan, analizatorlar ortasındaǵı baylanıslar esabınan náseler yamasa hádiyselerdińqabıl etiliwi ushın arnawlı iykemlestirilgen analizatorları bolmaǵan qásiyetlerin qabıl etiwde sáwlelendiriwińiz múmkinligi kelip shıǵadi (máselen, nársenińúlken ligi, sap awırlıgı hám basqalari).
Solay etip,qabıl etiw obrazın dúziwdiń quramalı processi tiykarında qozǵatıwshılardı jeke kóriw shárayatları menen nárse qásiyetlerinińóz ara tásirin quramalı anıqlıq sıpatında esapqa alǵan halda támiyinleytuǵın ishki analizatorlı hám sırtqı analizatorlı baylanıslar jatadı.