O’zbekistan respublikasi

Qiyal hám oniń fiziologik tiykari haqqinda túsinik.
Insanniń Jer júzindegi jasawshi birde-bir tiri janǵa say bolmaǵan sipati - jańaliq jaratiw‘ qábiletin úyrenip, insan psixikasiniń jáne bir takrarlanbas hadiysesi menen toqnasamiz. Oniń mazmuni insanniń o`ziniń sanasinda real dunyada ele bar bolmaǵan obrazdi jaratiwdan ibarat, bunday obrazdiń jaratiliwi ushin o`tmish tájriybesine súyeniwge tuwra keledi. Qabil etiw, este saqlaw hám oylaw menen bir qatarda insan o`miri dawamindaǵi xizmetinde qiyal hám áhmiyetli orin iyeleydi. Qiyal biliw protsessi bolip, onda hádiyseler baylanisli tárizde sáwlelenedi. Sáwlelendiriwdiń qurali sipatinda qabil etiw obrazlari, este saqlawdiń eleslerinde ko`rinedi. Oylaw siyaqli qiyal hám o`tmish tájriybesin qayta islew menen jańa bilimlerdi jaratiwǵa qaratilǵan.
Solay etip, qiyal- bul real faktti sáwlelendiriwshi eleslerdi, qayta dúziw hám sol tiykarinda jańa eleslerdi jaratiw protsessi. Qiyal – bul obraz, ko`z aldina keltiriw yaki ideya formasindaǵi jańaliq jaratiwdiń psixik protsessi.
Qiyal obrazlari qabil etiw obrazlari hám este saqlaw eleslerinen olarda insan ele duslaspaǵanlarin aniqlaw hám sol quramda boliwi menen pariqlanadi. Bular insan ko`z aldinda bolmaǵan hám boliwi múmkin bolmaǵan hadiyseler, daliller, waqiyalar esaplanadi. Qiyal obrazlari o`zinde júz beriwi múmkin bolǵan, kútilgen waqiya hám hádiyselerdi nazerde tutiwi múmkin. Soniń menen birge, qiyalda payda bolǵan jańaliq barqulla haqiyqattanda bar bolǵanlar menen ol yaki bul dárejede baylanisli boladi. Qiyal obrazlari qabil etiw obrazlarina, sonday-aq, qiyalda tereń o`zgerislerge ushiraytuǵin este saqlawdiń eleslewlerine de tayanadi. Insanniń individual rawajlaniwi protsessinde qiyal oylaw menen úzliksiz baylanista qáliplesedi. Qiyal obrazlarin dúziw insan aqiliy rawajlaniwiniń joqari dárejesinde ǵana ámelge asiwi múmkin.
Ko`p jaǵdaylarda qiyal jańa sheshimlerdi tabiw zárúrligi tuwilǵanda, yaǵniy háreketten ozip ketken jaǵdayda sáwleleniwi talap etilgen mashqalali jaǵdaylarda júzege keledi.
Qiyaldiń nátiyjesinde insan keleshekti aldinnan ko`re aladi hám o`z minez-qulqin basqaradi, do`gerek átirapti do`retiwshilik penen o`zgertedi. Qiyal-miynet xizmetinde qáliplesken psixik aktivliktiń arnawli tárizde insan tárepinen sáwleleniwi. Qiyal faktlerdiń aldinnan sáwleleniwin táminleydi, bunda o`tmishtiń kelejektegi proeksiyasi jaratiladi. Qiyal insanǵa hár túrli jaǵdaylarda jol tabiwǵa hám tuwridin-tuwriámeliy ishárekettiń aralasiwisiz máselelerdiń sheshiliwine imkaniyat jaratiwshi ko`rgizbeli-obrazli oylawdiń tiyari bolip xizmet etedi. Qiyal obrazlari tek ǵana insanda bar bolǵan real álem obrazlariniń ayriqsha táreplerin qayta islep shiǵiw joli menen jaratiladi.
Qiyaldiń xizmeti insanniń ishki keshirmeleri hám oniń erk háreketlerin analizlew menen baylanisliQiyaldiń fiziologiyaliq tiykari nerv baylanisin Ulıwma lastiriw, olardiń jemiriliwi, qaytadan toparlarǵa qosilip, jańa sistemaǵa birigiwi, o`tmish tájriybesinde qáliplesip bolǵan waqitsha baylanislar jańa uyǵinlasiwlariniń payda boliwinan ibarat. Bunda bar bolǵan waqtinshaliq baylanislardińápwayi jaǵdayda Ulıwma lasip jańaliqtiń jaratiliwina alip barmaydi. Jańalińtiń jaratiliwi aldinnan bir-biri menen baylanispaǵan waqitshaliq nerv baylanislarinan payda bolǵan uyǵinliqti talap etedi. Qiyal protsessi eki xabarlawshi sistemaniń birgeliktegi xizmetinen ibarat. Bunda ekinshi xabar sistemasi – so`z úlken áhmiyetke iye boladi.
Barliq ko`rgizbeli obrazlar ol menen úzliksiz ráwishte baylanisli. So`z qiyal obrazlariniń payda boliw deregi bolip xizmet qiladi, olardiń quraliw jollarin baqlaydi, olardi saqlap qaliw, bekkemlew, o`zgertiw qurali esaplanadi. Qiyal barqulla faktlerden shetke shiǵiw , biraq qálegen jaǵdayda qiyaldiń deregi-obektiv fakt esaplanadi.
Insan o`mirinde qiyal qatar arnawliwaziypalardi orinlaydi. Olardan birinshisi fakttiń obrazlarda sáwleleniwi hám máselelerdi sheshiwde olardan paydalaniw imkaniyatina iye boladi. Qiyaldiń bul waziypasi oylaw menen baylanisli bolip, oǵan organik tárizde kiritilgen. Qiyaldińekinshi waziypasi emotsional jaǵdaylardi basqariwdan ibarat. O`ziniń qiyali járdeminde insan azǵana bolsada, ko`p ǵana mútájliklerin qanaatlandiriw, oniń nátiyjesinde júzege kelgen zoriǵiwdi kemeyttiriwge imkani boladi. Úshinshi waziypasiqiyaldiń insan biliw protsessleri hám jaǵdaylari, bular qabil etiw, diqqat, este saqlaw, so`ylew hám sezimlerdi iqtiyarli basqariwdaǵi qatnasi menen baylanisli. To`rtinshi waziypasi hárekettiń ishki rejesiniń qáliplesiwi-obrazlardan paydalanip, olardi sanada orinlaw uqipliqlarinan ibarat. Besinshi waziypasi-bul xizmetti rejelestiriw hám dástúrlew, bunday dástúrlerdi dúziw, olardiń qátesiz boliwi, eo`rsetiw protsessin bahalaw.
Qiyaldiń járdeminde biz organizmimizdiń ko`plegen psixofiziologik jaǵdaylarin basqaramiz, boliwi múmkin bolǵan xizmetke iykemlestiriwimiz múmkin. Insanniń erkli jol menen qiyaldiń arqasinda organik protsesslerge tásir ko`rsetiwi, dem aliwi, tamir uriw tezligi, qan basimi, dene temperaturasin o`zgertiw múmkinshiligin tastiqlawshi dáliller belgili. Mine usi dáliller autotreningler o`tkerilgende o`z tastiyǵin tapqan.
2.Qiyaldiń túrleri hám protsessleri.
Qiyaldiń túrlerin klassifikatsiyalaǵanimizda olar bir neshe túrlerge ajratiladi, olardiń hár biriniń tiykarinda qiyaldińáhmiyetli belgileri: aktivlik, insan maqsetleri menen baylanisi, jańa obrazlar jaratiw erkinligine iye ekenligi. Aktivlik belgisi boyinsha qiyal aktiv hám passiv qiyalǵa bo`linedi.
Aktiv qiyal barqulla do`retiwshilik hám shaxsiy maselelerdi isletiwge qaratilǵan, aniq ámeliy xizmetti orinlaw menen baylanisli. Aktiv qiyal kelejekke qaratilǵan bolip, waqittan belgili dáreje sipatinda paydalanadi. Ol másele tárepinen qaratiladi hám baǵdarlanadi, erktiń shárayatlari menen aniqlanip hám erktiń baqlawina boysinadi. Aktiv qiyal o`zinde artislik, do`retiwshilik, kritikalawshi, jaratiwshi hám antitsipiruyuщee qiyal túrlerin birlestiriledi. Obrazlardińǵaressizligi hám haqiyqatliqqa baylanisli túrde tiklewshi hám do`retiwshi boladi.
Tiklewshi qiyal-bul isan ushin belgili bir jańaliqti, so`z arqali táriyplew yaki oni shártli túrde sáwlelendiriwge (sizilma, nota h.t.b.) tayanǵan halda ko`z aldina keltiriw. Qiyaldiń bul túri insanniń hár túrli xizmetlerinde, soniń menen birge tálimde da keńnen qollanadi. Do`retiwshi qiyal-bul jańa obrazlardi aldin toliq táriplenbegen yaki shártli ko`rinislerge súyenbegen halda jaratiw. Qiyaldiń bul túrinde insan o`zi erkin halda basqa adamlar yaki jámiyet ushin qadirli bolǵan, xizmettiń aniq o`zine say o`niminde súwretlengen jańa obraz hám ideyaalar jaratadi. Do`retiwshi qiyal insanniń barliq do`retiwshilik xizmetiniń barliq túrleriniń tiykari bolip esaplanadi.
Antitsipatsiyaliq qiyal insannińáhmiyetli hám zárúr qábileti-kelejekti aldinnan seziw, hárekettiń natiyjesin ko`re biliw tiykarinda jatadi. Insanniń bunday qabileti insanǵa «pikirlew aynasi» jardeminde kelejekte o`zi, basqa adamlar yaki átiraptaǵilar menen neler boliwin ko`re aladi.
Passiv qiyal ishki, sub’ektiv sebeplerge boysinadi. Bunda ámeliy xizmetten toliq yaki derlik toliq bolǵan ajraliw bar. Bunda fantaziya o`mirge aldin ko`rsetilmegen obrazlardi jaratadi, ámelge aspaytuǵin yaki aldin bolmaǵan minez-quliq dástúrlerin rejelestiredi. Passiv qiyal protsessinde qanday da bir mútajlik yaki tileklerdiń real bolmaǵan, qiyaliy qandiriliwiámelge asiriladi. Bunday qiyaldiń materiallari sipatinda obrazlar, eliklewler, túsinik elementleri hám tajriybede toplanǵan basqa maǵliwmatlar xizmet qiladi.
Passiv qiyal iqtiyarsiz hám iqtiyarli boliwi múmkin. Iqtiyarsiz qiyal insan erkinen sirtta, ol yaki bul nárselerdi qabil qiliw menen baylanisli júzege keledi. Bul tiykarinan, sana, ekinshi xabar sistemasiniń kúshsizleniwinde, yarim uyqi, affekt jaǵdayinda, uyqida, sananiń patologik buziliwinda , (gallyusinatsiyada), gipnoz, spirtli ishimlikler, narkotik zatlardiń tásirinde payda boladi. Aldinnan oylanǵan, maqsetke baǵdarlanǵan tárizde insan tárepinen o`z tajriybesine mas elementlerden paydalaniwi hám olardi jańa obrazlarda qayta tiklew iqtiyarli qiyal delinedi. Qiyaldiń bul túri ushin obraz jaratiw waziypasi hám oniámelge asiriwda erk kúshi kerek boladi. Maqsetli qiyal úsh túrli formada: arziwlar-qalegen kelejek obrazlari; shiyrin qiyal-eń ko`p keshirmeleri bay realliq obrazlari; fantaziyalar-jaqin kelejek obrazlari. Olar zoriǵiwdi kemeyttiriwi, maqsetke baǵdarlanǵanliq, aldinnan seziw, insan zapaslarin paydalaniw waziypasin orinlaw múmkin. SHiyrin qiyalda insanniń qiziǵiwlari, meyilleri, mútajlikleri aniq ko`zge taslanadi. SHiyrin qiyalǵa arziwlar-insan ámelge asirmaqshi bolǵan, biraq házir ámelge asira almaytuǵin, oniń eń jaqsi niyetlerin qanaǵatlandiratuǵin qalegen kelejek obrazlarin jaratiwǵa jaqin turadi. Arziwlar shiyrin qiyallardan o`zlerinińámeliyatta ko`riniw imkaniyati menen pariqlanadi.
Arziwdiń emotsional túri sipatinda, shiyrin qiyal hám fantaziyalar esaplanadi. SHiyrin qiyal dep, ádette, «shiyin arziwlar», orinlanbaytuǵin arziw-úmitler, haqiyqiy faktlerdiń ornin basatuǵin formalarǵa aytiladi. SHiyrin qiyal súriw- oylap tawilǵan, haqiyqatta bolmaǵan o`mirde jasaw degeni. Bul eskapizm-haqiyqiy álemnen arziwlar álemine sińip ketiw menen baylanisli.
Ilimiy xizmette qiyaldiń basqa formasi-boljaw tajriybesinen keń paydalanadi. Quramaliliǵi yaki ko`lemi jaǵinan real shárayatta ámelge asirip bolmaytuǵin bazi bir protsesslerde alimlar o`zleriniń do`retiwshi qiyallarin járdemge shaqiradi. Olardińjárdeminde misali, fizik-alim miyinde waqiya yaki protsessti, oǵan takrarlanbas sharayatti jaratqan halda ámelge asiradi. Ulli A.Eynshteyn usi usil menen bizlerdiń barliq geometriyasi haqqindaǵi ko`z-qaraslarimizdi o`zgertip jiberetuǵin Ulıwma nisbiylik teoriyasin jaratqan. Tek boljaw tájriybesi ǵana Galileige denelerdiń vakkumda túsiwiniń tuwri nizamin islep shiǵiw imkanin berdi. Pán «qara sańlaqlar» haqqindaǵi tájiriybege tiykarlanǵan maǵliwmatlarǵa iye emes, biraq boljaw tájriybesi bul jerde hám olardiń dinamikasin túsindirip beriwshi modeldi jaratiwǵa járdem beredi.