O’zbekistan respublikasi

3 Este saqlaw processleri hám túrleri

Este saqlaw tómendegi tiykarǵi processlerden ibarat: este saqlap qalıw, este saqlaw hám umıtıw.
Este saqlaw – bul qabıl etilgen maǵlıwmattı eslep qalıw hám este saqlaw procesi. Bul processtińótiw dárejesine kóre, eslep qalıw eki túrge bólinedi: gózlenbegen (erksiz) hám gózlengen (erkli). Erksiz este saqlap qalıw – bul hesh qanday qurallarsız hám kúshlerdi payda qılmastan maqsetsiz eslep qalıw. Máselen, toǵaydaǵı sayır yamasa spektakl tamashasınan soń eslep qalıw ushın belgili maqsetti gózlemegen bolsaq ta, qaraslarımızdıńkóbirek bólegin yadımızǵa túsiriwimiz múmkin. Insan ushın turmıslıq áhmiyetke iye bolǵan, oniń qızıǵıwları hám mútájlikleri, xizmetiniń maqset hám waziypaları menen baylanıslı bolǵan, hámmesiniń este saqlanıp ańsatıraq keshedi. Soniń ushın erksiz eslep qalıw belgili mánide tańlap ótkiziw ózgesheligine iye hám bizińátiráptaǵılarǵa bolǵan múnásiybetimiz benen belgilenedi.
Erkli este saqlaw maqsetsiz este saqlawdan insannińóz aldına belgili maqset qoyıp, yad alıwınıń arnawlı usılların qollanıwı menen parıqlanadı. Erkli este saqlaw yad alıw wazıypasına boysınǵan ózine tán quramalı aqılıy xızmet bolıp esaplanadı. Matarialdı este saqlap qalıw usıllarına yad alıw kiredi, onińáhmiyeti Oqıw materialın tolıq hám qátesiz yad almaǵanınsha kóp márte tákirarlawdan ibarat . Máselen, qosıq, qaǵıyyda, nızamlar, formulalar, tarixiy sáneler hám basqaların yadlaw.[1]
Erkli este saqlap qalıwdıń tiykarǵı ózgesheligi - bul este saqlap qalıw kórinisindegi júkletilgen wazıypada erk kúshlerin payda qılıw. Ómirdegi kópshilik qabıl etiwshiler este saqlap qalıw wazıypası júkletilmegen bolsa, esimizde saqlanıp qalmaydı.
Yad alıw da ulıwma wazıypa menen birgelikte, jeke , arnawlı wazıypalardıń júkleniwi de úlken áhmiyetke iye ekenligin aytıp ótiw lazım. Bazı bir jaǵdaylarda, máselen, qabıl qılınıp atırǵan maǵlıwmattıń tek tiykarǵı áhmiyeti, tek tiykarǵi pikir hám áhmiyetke beyim bolǵan dáliyillerdi este saqlap qalıw, basqalarında bolsa - sózbesóz este saqlap qalıw , úshinshisinde – dáliyiller izshilligi hám h.t. lardı anıq este saqlap qalıw wazıypası beriledi.
S.L. Rolbinshteynning pikirine kóre, este saqlap qalıw ámelge asırılıp atırǵan xızmettiń barıwı ózgesheligine baylanıslı boladı. Bunnan tısqarı, oniń pikirinshe, erkli hám erksiz este saqlap qalıwdıń nátiyjeliligi haqqında bir mánili juwmaq shıǵarıw múmkin emes.
P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlardıń alıp barǵan izertlewleri belgili shárayatlarda erksiz este saqlap qalıwdıń erkli este saqlap qalıwdan nátiyjelirek bolıwın dáliyilledi.
Sistemalı bilimlerdińúlken bólegi, maqseti belgili materialdı este saqlap qalıw ushın este saqlap qalıw bolǵan arnawlı xızmet nátiyjesinde arttırılǵanlıǵın esapqa alıw zárúr. Materialdı este saqlap qalıw hám eslewge qaratılǵan bunday xızmet mnemik xızmet dep ataladı .
Este saqlap qalınǵan materialdıń ańlanǵanlıq dárejesine qaray ańlanǵan hám mexanik este saqlap qalıwǵa ajıratıladı. Mexanik este saqlap qalıw - bul qabıl qılınıp atırǵan materialdıń túrli bólimleri ortasında logikalıq baylanıstı ańlamastan turıp este saqlap qalıw . Buǵan mısal retinde statistik maǵlıwmatlar, tarixiy sánelar hám t.b.lardı este saqlap qalıwdı keltiriw múmkin. Mexanik este saqlap qalıwdıń tiykarın baylanısqanlılıq boyınsha assotsiaciyalar quraydı. Materialdıń bir bólegi ekinshisi menen waqıt boyınsha oniń keyninen kelgenligi sebepli oǵan boysınadı. Bunday baylanısıwdıń júzege keliwi ushın materialdı kóp márte tákirarlaw lazım.
Bunnan parıqlı ráwishte, ańlanǵan halda este saqlap qalıw materialdıńóz aldına bólimleri ortasındaǵı ishki logikalıq baylanıslardı túsiniwge tiykarlanǵan. Ańlanǵan halda este saqlap qalıw bárqulla oylaw processleri menen baylanıslı bolıp, tiykarınan, material bólimleri ortasındaǵı ekinshi derek sistema dárejesindegi ulıwmalastırılǵan baylanıslarǵa tayanadı.
Ańlanǵan halda este saqlap qalıw mexanik este saqlap qalıwdan kóre nátiyjelirek ekenligi dáliyllengen. Mine usınday, mexanik este saqlap qalıwda este saqlawda 1 saattan soń materialdıń tek 40%, jáne bir neshe saattan keyin bolsa – tek ǵana 20%, ańlanǵan halda este saqlap qalıwda bolsa 30 kúnnen keyin de materialdıń 40% saqlanıp qaladı.
Materialdı ańlaw bir neshe hár qıylı usıllar járdeminde erisiledi. Birinshiden, úyrenilip atırǵan materialdıńtiykarǵi pikirlerin ajıratıw hám olardı reje kórinisinde toparlaw zárúr. Ekinshiden, mániles tayanısh sózlerdi ajıratıw. Usı usıldıńáhmiyeti mazmunǵa iye bolǵan hár bir bólekti este saqlap qalıw zárúr bolǵan materialdıń bas ideyasın sáwlelendiretuǵın qaysı bir sóz yamasa túsinik penen baylanıstırıwımızdan ibarat. Úshinshiden, salıstırıw, yaǵnıy, deneler, hádiyse hám waqıyalar ortasında uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı anıqlaw. Usı usıldıń kórinislerinden biri úyrenilip atırǵan materialdı aldın arttırılǵan maǵlıwmatlar menen salıwtırıw. Solay etip, ańlanǵan tárizde este saqlap qalıw hám oniń este saqlanıwınıń joqarı kórsatkishine erisiw metodı tákirarlaw metodı bolıp esaplanadı .[2]
Tákirarlawdı waqıt boyın sha durıs bólistiriw júdááhmiyetli. Psixologiyada tákirarlawdıńkonsentratsiyalaw hám bólistiriw usılları bar. Birinshi usılda materiallar dem alıssız izbe-iz tákirarlanadı. Máselen, qosıqtı yadlaw ushın 12 márte tákirarlaw talap etilse, Oqıwshı onı yad almaǵanınsha izbe-iz 12 márte oqıydı. Bólistirilgen tákirarlawda har bir tákirarlaw keyingisinen waqıt aralıǵı menen ajıratılǵan boladı. Izertlewlerge kóre, bólistirilgen tákirarlaw konsetratsiyalanǵan tákirarlawdan nátiyje bolıp tabıladı. Nátiyjeli este saqlap qalıwdıń erkli hám erksiz shártleri hám nızamlıqları anıqlanǵan.