O’zbekistan respublikasi

Maqsetsiz nátiyjeli este saqlap qalıwdıń shártleri: kúshli áhmiyetli tábiyiy qozǵatıwshılar bolıp, baǵdarlı xızmetti júzege keltiriwshiler (háreket processin toqtatıw yamasa tiklew, hádiysenińádettegidey emes ekenligi); usı adam ushın áhmiyetke iye bolǵan qozǵatıwshılar (kásiplik áhmiyetke iye bolǵan deneler); óz aldına emocional túske iye bolǵan qozǵatıwshılar; usı insan mútájliklerine kúshli baylanısqanları; aktiv háreket obekti bolıp esaplanǵanlar.
Nátiyjeli erkli este saqlap qalıwdıń shártlerine materialdıńáhmiyetliligi hám áhmiyetsizligin ańlaw; oniń dúzilisi, quramlıq bólegi hám elementleri ortasında óz ara logikalıq baylanıslılıqtı anıqlaw; sóz-tekstli materialda reje, tayanish sózlerdi belgilew, materialdı sızılma, keste kórinisinde usınıw; materialdıń mazmunlılıǵı hám ónimdarlılıǵı, oniń insan jónelisi hám shaxsıy tájiriybesi menen salıstırılıwı; materialdıń seziwestetikalıq bayıtqanlıliǵı; usı materialdıń belgili shárayatlarda eslewdiń zárúrliligine beyimlilik; usı materialdıńámeliyotta qollanıw imkaniyatı; materialdıńáhmiyetke iye bolǵan maqsetlerge erisiw, máselellerdi sheshiw quralı, aktiv aqıliy xızmettiń obekti sıpatında payda bolıwı.
Este saqlawdiń belgili nátiyjeleri anıqlanǵan. Eger tekseriliwshige 10 buwınlı qatar berilse, birinshi hám aqirǵi buwınlar ańsat este qaladı, ortasındaǵıları bolsa onshelli este qalmaydı, – bul «shegara nátiyjesi». B.V. Zeygarnik nátiyjesi – tekseriliwshilerge waziypalardı orınlaw usınılıp, olarǵa bir waqıtların aqırına shekem sheshiwge imkan berilse, basqaları jol wmaǵına jetkizilmese, aqıbetinde tekseriwdegiler juwmaqlanbaǵan wazıypalardı tolıq sheshilgen wazıypalarǵa qaraǵanda 2 márte kóbirek esley aladı.[2]
Este saqlawdıń náwbettegi procesi – yadta saqlap qalıw. Bul qabıl etilgen maǵlıwmattı belgili bir múddetke shekem este saqlap qalıwdan ibarat bolǵan este saqlaw processi. Este saqlap qalıw este saqlaw procesi sıpatında óziniń nızamlıqlarına iye. Máselen, este saqlap qalıwdıń dinamikalıqalıq hám statistikalıq bolıwı anıqlanǵan. Dinamikalıqalıq este saqlap qalıw operativ este saqlawda, statistikalıq - kerisinshe, uzaq waqıtta este saqlawda payda boladı. Dinamikalıq este saqlawda materiallar az ózgeredi, statistikalıqta, kerisinshe, ol álbette, ózgeris hám belgili qayta tikleniwge ushıraydı. Qayta tikleniw túrli shárayatlarda, máselen, azǵana áhmiyetke iye bolǵan bóleklerdiń joq bolıwı hám olardıń basqa bólekler menen almastırılıwı, material izshilliginińózgeriwinde, oniń ulıwmalastırıw dárejesinde sáwlelenedi. Materialdı este saqlawda tiklew, eslew hám tanıs processleri járdeminde ámelge asırıladı.
Eslew – bul este saqlawdaǵı materialdan keyingi xızmette paydalanıw. Eslewdiń fiziologiyalıq tiykarın nárse hám háreketlerdi qabıl etiwde aldınnan payda bolǵan nerv baylanısların tiklew quraydı. Eslew maqsetsiz (erksiz) hám maqsetli (erkli) bolıwı múmkin. Birinshi jaǵdayda eslew biz ushın kútilmegende júz beredi. Máselen, oqıǵan mektebimiz qasınan ótip baratırıp, erksiz bizge tálim bergen oqıtıwshı yaki mekteptegi doslardıń obrazların payda etiwimiz múmkin.
Erkli eslewde sanalı ráwishte maqsetke iye bolǵan túrde esleymiz. Bunday maqset bolıp ótmish tájiriybemizden bir waqıyanı yadqa túsiriwge umtılıw, máselen, jaqsı yad alǵan qosıqtı eske túsiriw maqsetin gózlegenimizdegi jaǵday bolıp esaplanadı.[1]
Sonday-aq, eslewdiń túrli waqıtları: haqiyqiy eslew, eske túsiriw, tanıw bar. Óz aldına orındı este saqlawlar – shaxstıń tariyxıy estelikleri iyelleydi. Eske túsiriwde gózlengen maqset – qanday da bir nárseni eslew – tiykarǵi máseleni sheshiw imkaniyatın beriwshi aralıq maqsetlerge erisiw járdeminde ámelge asırıladı. Máselen, qanday da bir waqıyanı eslew ushın bul menen ol yamasa bul dárejede baylanıslı bolǵan dáliyllerdi eslewge háreket etemiz. Bunda aralıq shınjırlarınan paydalanıw sanalı ózgeshelikke iye boladı. Eske túsiriw, sonday-aq, erkli process bolıp esaplanadı.
Bir obektti tanıw onı qabıl etiwde júz beredi hám insanda obekt haqqında payda bolatuǵın qaraslar, oniń shaxsıy qarasları (este saqlaw qarasları) yamasa sóz benen táriyiplew (qıyalıy qarasları) tiykarında qáliplesken obektti qabıl etiw júz berip atırǵanın bildiredi. Máselen, tanısımız jasaytuǵın, lekin ózimiz hesh qashan ol jerde bolmaǵan uydi tanıymız, tanıs bolsa, qıyalımızda sáwlelengen, bizge aldın táriyipi keltirilgen izlep tabıwı múmkin belgiler tiykarında júz beredi. Tanıs bolǵan processleri bir-birinen táriyipleniw dárejesine qaray ózgeshelenedi. Biz obektke salıstırǵanda tanıw sezimin bilgenimizde, lekin ótmish tájiriybesindegilerge uqsata almaǵanımızda tanıw dárejesi azıraq boladı. Máselen, júz dúzilisi tanıstay sezilgen adamnıń kimligin hám onıń menen qanday jaǵdaylarda ushırasıwımız múmkin ekenligin esley almaymız. Bolǵan uqsas jaǵdaylar tanıwdıń belgilenbegenlikózgesheligine iye boladı. Basqa jaǵdaylarda tanıs tolıq belgilenbegenligi menen ózgeshelenedi: biz adamdı belgili shaxs sıpatında dárhal taniymiz. Sonıń ushın usı jaǵdaylar tolıq tanıw ózgesheligine iye boladı.[2]
Tuwrı tanıwdıń túrli waqıtları menen bir qatarda tanıwdaǵı qátelikler de ushırasadı. Máselen, birinshi márte qabıl etilgin bazı bir tanıstay, aldın usı kóriniste júz bergendey seziledi.
Tanıw hám eslewdiń hár qashanda bir qıylı nátiyjeli tárizde ámelge asırılmaytuǵın processleriniń júdá qızıqlı ózine tán ózgesheligin aytıp ótiw lazım. Bazıda biz qandayda bir obektti tanıy alıwımız, lekin esley almawımız múmkin. Bularǵa kerisinshe jaǵdaylar da boladı: bizde payda bolǵan kóz-qaraslardıń ne menen baylanıslı ekenin túsindirip bera almaymız. máselen, bizdi hámme waqıt qandayda bir muzıka dawısı «baqlap jol ’redi», biraq onıń qay jerden payda bolǵanın aytıp bere almaymız.
Umıtıw–aldın qabıl qılınǵan maǵlıwmattı tiklew imkaniyatınıń bar emes ekenliginde kórinetuǵın este saqlaw processi. Umıtıwdıń fiziologiyalıq tiykarın waqıtshalıq nerv baylanıslarınıń aktuallasıwına kesent beriwshi qabıqtaǵı tormozlanıwdıń bazı bir túrleri quraydı. Kóbinese bul bekkemleniwsiz rawajlanatuǵın sóniwshi tormozlanıwdan ibarat boladı. Umıtıw eki tiykarǵı forma: a) eslew yamasa biliw imkaniyatınıń bar emesliginde; b) natuwrı eslew yamasa tanıw da payda boladı. Tolıq eslew hám tolıq esten shıǵarıw ortasında eslew hám tanıwdıń túrli dárejeleri bar boladı.
Bazı bir izertlewshiler olardı «este saqlaw dárejeleri» dep ataydı. Bunday dárejelerge tómendegiler kiredi: a) eslew arqalı este saqlawı; b) tanıw arqalı este saqlaw; v) jeńillestiriwshi este saqlaw. Máselen, oqıwshı qosıqtı yadladı. Eger biraz waqıttan soń onı qátesiz aytıp bere alsa, – bul este saqlawdıń eń joqarı birinshi dárejesi, eger oqıwshı yad alǵanın aytıp bere almasa, lekin qosıqtı kitap boyınsha yamasa esitkeninde ańsat taniy alsa, – bul este saqlawdiń ekinshi dárejesi; eger Oqıwshı erkin halda qosıqtı esley almasa, onı taniy almasa,lekin takrar qaytadan yad alıwda Oqıwshıda birinshi márte yad alǵanınan azıraq waqıt ishinde yadlay alsa,- Bul úshinshi dáreje. Solay etip, sáwleleniw dárejesi ózgerip turıwi múmkin. Umıtıw materialdı sızıwda óz aldına, áhmiyetke iye bolǵan bólimlerin alıp taslawda, jańa kóz-qaraslardı ádettegi, aldınǵı kóz-qaraslarǵa keltiriw de sáwlelenedi.
Umıtıw sáwleleniwiniń bir qansha túrli kórinislerin úyrenip, insanniń usı waqıtta esley almastan, biraz waqıt ótkennen soń eske túsiriwi yamasa tanıwı sıyaqlı jaǵdaylar haqqında da aytıp ótiw kerek. Waqıt ótkennen soń este saqlawdan kóterilgen materialdı eslew reminissensiya (shala eske keltiriw) dep ataladı. Reminissensiyanıńáhmiyeti, biz tolıq esley almaǵan material qabıl qılınǵannan bir-eki kun ótkennen soń materialdı birinshi márte eslewde ushıraspaǵan daliller hám túsinikler menen tolıqtırılıwınan ibarat. Bul hádiyse kóbinese úlken kólemli materialdı sóylep beriw arqalı eslew de baqlanadı, bul nársege nerv kletkalarınıń sharshawı sebep boladı. Reminissensiya kóbinese mektepke shekemgi jastaǵı hám kishi mektep jasındaǵı balalarda, hám ayırım jaǵdaylarda úlkenlerde de baqlanadı.[2]
Umıtıwdıń basqa formaları qátelik penen eslew hám tanıw b.t. Hámmege belgili, waqıt ótiwi menen qabıl etilgen nárseler este saqlawda óz ayqınlıǵı hám anıqlıǵın joǵaltıp, reńsizlenip, anıq emes bolıp qaladı. Biraq aldın qabıl qılınǵan materialdıńózgeriwi basqa ózgeshelikke hám iye bolıwı múmkin, bunda umıtıw anıqlıqtı joq etiw emes, eske túsirilgenlerdiń haqıyqatında da qabıl qılınǵanlarga muwapıq kelmeytuǵınınan ibarat boladı. Bunda biz voqelikda bar bolǵanlardı emes, basqa nárselerdi esleymiz, sebebi umıtıw procesinde ol yamasa bul dárejede qabıl qılınǵan materialdıń tereń qayta dúzilgenligi, sıpatınıń qayta islengenliginde júz beriwi múmkin. Qayta islewge mısal retinde waqıyalar izshilliginiń waqıt boyınsha natıwrı eslewdi keltiriw múmkin.
Házirgi kúnde umıtıw processleriniń keshiw tezligine tásir kórsetiwshi principler belgili. Mine usınday, adam materialdı jaqsı túsinbegen bolsa, umıtıw tez júz beredi. Sonday-aq, material adamǵa qızıqlı bolmasa, onińámeliy mútájlikleri menen baylanıspaǵan bolsa, umıtıw sonshelli tez júz beredi.
Umıtıw tezligi, sonday-aq, material kólemi hám onı ózlestiriwdegi qıyınshılıqlar dárejesine baylanıslı: material kólemi qansha kóp bolsa, yamasa onı qabıl qılıw qıyınshılıq tuwdırsa, umıtıw sonshelli tez júz beredi. Umıtıw processi tezligine tásir etetuǵın basqa princip aldınǵı xızmettiń unamsız tásiri –proaktiv tormozlanıw, hám keyingi xızmettiń unamsız tásiri–retroaktiv tormozlanıw bolıp tabıladı. Eger xızmet tánepislersiz ámelge asırılsa yamasa keyingi xızmet aldınǵı xızmet penen uqsas bolsa, sonday-aq, keyingi xızmet aldınǵısınan qıyınıraq keshse, retroaktiv tormozlanıw anıǵıraq baqlanadı. Kórsetip ótilgen nızamlardı mekteptegi Oqıw islerin shólkemlestiriwde esapqa alıw zárúr.
Umıtıw processin tezlestiriwshi basqa áhmiyetli princip jas kórsetkishi b.t. Jas ótiwi menen este saqlaw kópshilik waziypalarınıń izden shıǵıwı baqlanadı. Mine usınday, materialdı este saqlap qalıw qıyınıraq keshedi, umıtıw tezligi asadı.
Umıtıw, sonday-aq, nerv sistemasınıń túrli keselliklerinde, kúshli psixik hám mexanik jaraqatlanıwlarda, aqliy hám fizikalıq sharshawda, sırtqı qozǵatıwshılar tásirinde tezirek júz beredi. Este saqlawdıń buzılıwlarına: amneziya (este saqlawdiń joǵalıwı), retrograd amneziya (kesellikten aldınǵı waqıyaǵa salıstırǵanda este saqlawdiń buzılıwı) hám anterograd amneziya (kesellikten soń júz bergen waqıyaǵa salıstırǵanda este saqlawdiń buzılıwı). Qattı sharshawda paramneziya – este saqlawdıń aldanıw hádiysesi júz beredi. Sózlerdi eslewde qátelikke jol qoyıw kontaminaciya («áhmiyetke iye») delinedi.
Endi este saqlaw táriypine salıstırǵanda jantasıwlar máselesin kórip shıǵıwǵa ótemiz. Este saqlaw qásiyetleriniń túrin ajıratıw ushın Ulıwma tiykar sıpatında este saqlap qalıw hám eslew processleri ámelge asırılatuǵın xızmet ózgesheliklerine baylanıslılıǵı payda boladı. Bunda este saqlawdiń ayırım túrleri úsh tiykarǵı dereklerine baylanıslı túrde ajıratıladı:

• 
  xızmette ústúnlik etetuǵın psixik xızmettińózgesheligine qaray, háreket, emocional, obrazlı hám sóz-logikalıq este saqlawlarǵa bólinedi;
  
• 
  xızmet maqsetine kóre –erksiz hám erkli este saqlawǵa bólinedi;
  
• 
  materialdıń bekkemleniwi hám saqlanıp qalıwı dawamlılıǵına qaray – qısqa múddetli, operativ hám uzaq múddetli este saqlawǵa bólinedi.
  

Este saqlaw túrleriniń psixik xızmet ózgesheligine kóre bóliniwi birinshi márte P.P. Blonskiy tárepinen usınılǵan. Xızmet túrlerinde psixik xızmettiń motorlı, sezimli, sensor, aqılıy túrleri ústinlik qılıwı múmkin. Bul xızmetlerdiń hár biri háreketler hám olardıń jemisi bolǵan xızmet, seziw, obraz, pikirlerde kórinedi. Blonskiy este saqlawdiń ayırım túrleri ortasındaǵı ayırmashılıqtı anıq lawǵa muwapıq boldı.[1]
Este saqlaw túrleriniń mine usı tórt qıylı ózgesheliklerin keltirip ótemiz.