O’zbekistan respublikasi

Ko`rgizbeli-obrazli oylaw obrazlardi qollaniw menen baylanisli. Bul oylaw adam qandayda bir máseleni sheshiwde túrli obrazlardan, hádiyselerden hám figuralar haqqindaǵi ko`z-qaraslardi analizlegende, salistirǵanda, Ulıwma lastirǵanda ko`rinedi. Ko`rgizbeli-háreketli oylaw-mazmuni jaǵinan real zatlar menen ámelge asirilatuǵin ámeliy jaqtan o`zgertiriwshi xizmetten ibarat bolǵan oylawdiń o`z aldina bir túri. Oylawdiń bul túri qandayda bir materialliq o`nim islep shiǵariw maqsetinde miynet penen shuǵillaniwshi adamlarda keńrek ushirasadi.
Jáne til qurallari járdeminde o`z waziypasin orinlawshiso`z-logikaliq oylaw bar bolip, ol oylawdiń tariyxiy rawajlaniwiniń sońǵi basqishi. Onda túsinikler hám logikaliq sheshimler qollaniladi.
Ámeliy oylaw tájriybe, ámeliy háreketler tiykarinda ámelge asiriladi hám aniq waziypalardi orinlawǵa qaratilǵan, teoriyaliq-tájriybeler menen is alip barmaydi, túsiniklerden paydalanadi. Diskursiv oylaw-keńeytirilgen oylaw, ishki sezgi-ishki keshirmelerdiń tezligi, aniq ko`rsetilgen basqishlardiń joqliǵi, az dárejede úyrenilgenligi menen xarakterlenedi.
Repraduktiv, islep shiǵariwshi oylaw- bul úlgi boyinsha oylaw, do`retiwshilik bolsajańa ashiliwlar, jańa nátiyjelerge alip bariwshi oylaw. Realistik oylaw faktlerdi duris sáwlelendiredi, adam o`z minez-qulqin ańlaydi, autistik oylaw bolsa, tiykarinan ob’ektke emes, affektke mas bolǵanlardi ko`rsetedi, mútájlikti qanaǵatlandiriwǵa, emotsional kelip shiqqan zoriǵiwdi azaytiwǵa baǵdarlanǵan boladi.
Oylawdiń aqiliy protsess nátiyjesi esaplanǵan úsh túrli formasi: túsinik, pikir, juwmaq shiǵariw bolip pariqlanadi.
Túsinik-bul qubilis hám hádiyselerdińUlıwma liq, áhmiyetke iye bolǵan hám pariqlaniwshi belgilerin sáwlelendiriwshi oylaw formasi. Túsinikler tiykarinda hádiyseler hám qubilislar haqqindaǵi bar bioimlerimiz jatadi. Ol aniq hám abstrakt boliwi múmkin. Qubilis (figura)tiń barliq belgilerinen tap sol qubilisti yaki soǵan uqsas qubilislar toparin xarakterlep beriwshi aniq belgiler jiyindisi ajratilǵan bolsa, onday jaǵdayda aniq bir túsinik haqqinda gáp ketedi. Bunday túsiniklerge qala, ideya, jámiyet hám basqalar kiredi. Eger qubilistan qandayda bir o`z aldina belgi ajratilip hám bul belgi úyreniw predmeti bolip xizmet etse, o`z aldina qubilis sipatinda úyrenilse, abstrakt túsinik payda boladi. Bunday túsiniklerge pidákerlik, teńlik, hújdanliliq hám basqalar kiredi.
Túsinikler ayirim hám Ulıwma boliwi múmkin. Ayirim belgiler dep, qubilistiń qaysi toparǵa tiyisli boliwinan qattiy názer, jalǵiz qubilisqa tiyisli bolǵan túsinikke aytiladi. Ayirim túsiniklerge Moskva, Tashkent, Baykal ko`li hám basqalar kiredi. Ulıwma túsinik dep, bir qubilisqa emes, bálkim, qubilislar toparina, bul topardaǵilardiń qálegen qubilisina tiyisli bolǵan túsinikke aytiladi. Misali, samalyot, mámleket, kárxana, institut h.t.b.
Túsiniklerdiń ko`z-qaraslardan pariq etiwshi o`zine say o`zgesheliklerine, ko`zqarastiń barqulla obrazǵa iye ekenligi, túsinik bolsa bul so`zde o`z ko`rinisin tapqan pikir ekenliginen ibarat; ko`z-qaras áhmiyetli hám áhmiyetke iye bolmaǵan belgilerdi o`z ishine aladi, túsiniklerde bolsa tek ǵana áhmiyetli belgiler saqlanip qaladi. Túsinik ko`zqarasqa qaraǵanda ko`birek Ulıwma lastirilǵan sáwlelendiriw esaplanadi.
Húkim-qubilislar hám háreketler ortasindaǵi baylanisti sáwlelendiriwshi oylaw formasi; bir nárseni tastiyqlaw yamasa biykarlaw. Tastiyqlawshi húkimge misali, «Psixika miydiń waziypasi», «Barliq metallar elektr toǵin o`tkeredi», biykarlawǵa-«Suwda hesh qaysi may erimeydi» siyaqli húkimlerdi keltiriw múmkin.
Biz tastiyqlaǵan yaki biykarlaǵan húkimniń belgili topardaǵi qubilislardiń qandayda birewi, ayrimlari yaki hár qaysisi qubilisǵa tiyisli boliwina baylanisli túrde ayrim, jeke yaki Ulıwma boliwi múmkin. Ayrim húkim: «Bul adam hesh qashan aldaw jolina kirmeydi». Jeke húkim: «Ayrim metallar suwdan awirlaw». Ulıwma húkim: «Suyiqliqtaǵi hár bir qubilisqa ol siǵip shiǵaratuǵin suyiqliqqa teń bolǵan basim tásir ko`rsetedi».
Húkimlerdiń ob’ektiv faktti sáwlelendiriwine qarap olar haqiyqiy hám jalǵan boliwi múmkin. Haqiyqiy húkim qubilislar hám olardiń sebepleri faktlerde bar bolǵan baylanisti ko`rsetedi. «Massa-inertlik o`lshewi» haqiyqiy húkim. Jalǵan húkim ob’ektiv hádiyseler ortasindaǵi faktlerde bolmaǵan baylanisti ko`rsetedi, misali: «O`lim barliq adamlar ushin muqarrar emes».
Bir yaki bir neshe húkimlerden júzege keletuǵin oylaw formasi juwmaq shiǵariw dep ataladi. Basqa húkimler tárepinen kelip shiǵatuǵin baslaǵish húkimler oy juwmaǵiniń dálilleri delinedi. Misali, barliq slanetslardiń janatuǵinliǵi belgili hám usi element slanets bolsa, onda «usi elementtiń janatuǵinliǵi» haqqinda juwmaq jasaw múmkin.
Juwmaq shiǵariwdińápwayi hám tipik formasisillogizm esaplanadi. Misali: «Barliq metallar-elektr o`tkeriwshi. Qalay-metal bolǵanliǵi ushin, qalay-elektr toǵin o`tkeredi». Insan tiykarinan oy juwmaǵiniń eki túri-induksiya hám deduksiyadan paydalanadi. Induksiya-bul jeke juwmaqlardan Ulıwma juwmaqti keltirip shiǵariw, ayrim dáliller hám hádiyselerdi úyreniwdiń tiykarinda Ulıwma qaǵiydalar hám nizamlardi ornalastiriw usili.
Deduksiya-bul Ulıwma pikirlerden jeke pikirlerdi keltirip shiǵariw, Ulıwma nizamlar hám qaǵiydalar tiykarinda ayrim dáliller hám hádiyselerdi biliw.
Oylaw operatsiyalari hám nizamliqlari.
Pikirlew protsessinde insan qorshaǵan álemdi o`zine mas aqiliy operatsiyalar járdeminde úyrenedi. Tiykarǵi pikirlew operatsiyalarina analiz hám sintez, salistiriw, abstraksiya hám Ulıwma lastiriw, aniqlastiriw, salistiriw hám sistemalastiriw kiredi.
Analiz- bul bir pútinlikti pikirde bo`leklerge yaki bir pútindi tárepler, háreketler, múnásibetlerge ajratiw. Misali stoldi, ústki bo`limi, tuyaqlari hám basqalarǵa bo`liw múmkin. Pikirlew protsessi tuwri so`ylew xizmetine aylanǵanda analiz ámeliy hám teoriyaliq jaǵdayda aqiliy boladi.
Sintez-bul bo`lekler, xossalar, háreketlerdi pikirde bir pútinlikke birlestiriw. Tap sonday,
Oqıwshi qanday da bir temaniúyrengende teksttiń hámmesin oqip shiǵadi, sońinan mánili bo`leklerin ajratadi, yaǵniy tekstti analizleydi. Keyin eslep qaliw ushin reje dúzedi-bul sintez operatsiyasi boladi.
Salistiriw-bul qubilis hám hádiyseler, yaki olardiń o`z aldina belgileri arasindaǵi uqsasliq yaki pariqlardi aniqlaw. Salistiriw bir tárepleme (shala) hám ko`p tárepleme (toliq); júzeki hám tereń; tuwridan-tuwri hám qural járdeminde boliwi múmkin. Ulıwma lastiriw- qubilis hám hádiyselerdińUlıwma hám áhmiyetli belgileri boyinsha pikirde birlestiriw. Misali, alma, almurt, qáreli, erik h.t.basqalardaǵi uqsas belgiler «miyweler» so`zi menen aytilatuǵin jalǵiz túsinikte ko`rinedi. ÁpwayiUlıwma lastiriwlar ob’ektlerdi o`z aldina, tosinnan ushirasatuǵin belgiler tiykarinda birlestiriwden ibarat, toplamlarda Ulıwma lastiriw qiyin esaplanadi, bunda ob’ektler hár túrli tiykarlarǵa qarap birlesedi.
Abstraksiya- bul qubilis hám hádiyselerdińáhmiyetli bolǵan qásiyet hám belgilerin pikirde ajratip, bir waqittiń o`zinde áhmiyetsiz belgiler hám qásiyetlerden ayirip ko`rsetiw. Tap sonday, juwapkershilik sezimi haqqinda aytqanimimizda, bir jumisshiniń, qániygeniń, talabaniń emes, bálkim hár bir insannińáhmiyetli o`zgesheligi haqqinda aytamiz. Abstraksiyalastiriw ádette analiz nátiyjesinde ámelge asiriladi. Tap sol, abstraksiyalaw járdeminde uzinliq, keńlik, muǵdar, narq hám basqa túsinikler júzege kelgen.