O’zbekistan respublikasi

Aniqlastiriw-bul Ulıwma lastirilǵan bilimlerden jalǵiz, o`z aldina jaǵdayǵa pikirde o`tiw. Oqıw xizmetinde aniqlastiriw-Ulıwma teoriyaliq nizam, qaǵiyda, tártipti tastiyqlawshi misal, súwret, aniq dálildi keltiriw degeni.
Qubilis hám hádiyselerdi sistemalastiriw yaki salistiriw olardi bir-birine uqsasliq yaki pariqlari tiykarinda toparlarǵa bo`liw. Misali, Oqıwshilardi o`zlestiriwine, intizamliliǵina, jamáat islerindegi aktivligine qarap toparlarǵa bo`liw múmkin. Oylaw to`mendegi tiykarǵinizamlarǵa bo`linedi.

1. 
   Oylaw mashqalani sheshiw menen baylanisli ráwishte júzege keledi; mashqalali jaǵday júzege keliw shárayati waziypasin o`teydi, ol baslanǵish maǵliwmatlardiń jetispewi, sub’ekttiń aqiliy aktivligi járdeminde jeńip o`tiwi zárúr bolǵan malim bir biliw tosiqlari, qiyinshiliqlardiń júzege keliwi menen xarakterlenedi
   
2. 
   Oylawdiń tiykarǵi mexanizimi, onińUlıwma nizamliǵi sintez arqali analiz etiw: ob’ektti basqa ob’ektler menen salistirǵanda onda jańa qásiyetlerdiń ajraliwi esaplanadi; solay etip, «ob’ektten, jańa mazmun jiynap alinadi, ol hár spar o`ziniń basqa tárepleri menen urlanǵanday boladi, usinday jaǵdayda jánede jańa qásiyetler payda boladi» (S.L.Rubinshteyn).
   
3. 
   Oylawdińtiykarliliǵi: hár bir dálil, hár bir hádiyse o`tmishtegi dáliller hám hádiyseler tiykarinda tayarlanadi. Hesh bir hádiyse jeterlishe tiykarsiz júz bermeydi. Jetkilikli dárejede tiykarlaw nizami insan pikiriniń hár bir pikirinde o`z ara baylanisqan boliwin, biriniń ekinshisinen kelip shiǵiwin talap etedi.Hár bir jeke pikir Ulıwma liq pikir menen tiykarlanǵan boliwi kerek.
   
4. 
   Selektivlik (lat.-tańlaw, tańlaniw)-belgili bpr jaǵday ushin zárúr bolǵan bilimlerdi tańlaw, barliq imkaniyatqa iye bolǵan jaǵdaylardi shetlep o`tken halda olardi mashqalani sheshiwge baǵdarlaw.
   
5. 
   Antitsipatsiya (lat.-aldinnan seziw) waqiya-hádiyselerdiń qanday boliwin aldinnan ko`re biliw, aldinnan sezwdi bildiredi. Insan waqiya-hádiyselerdiń qanday boliwin aldinnan ko`re biliwi, olardiń nátiyjelerin boljaw, mashqala sheshiminiń itimalliq formasin elesletiw, ko`z aldina keltiriw qábiletine iye.
   
6. 
   Oylawd_iń__tere_ń_ligi'>Oylawd_iń__mazmundarl_i_ǵ_i'>Oylawdińrefleksivligi. Pikirlewshi sub’ekt bárqulla refleksiya halatinda boladi, o`ziniń pikirlerin sáwlelendiredi, olardi kritikaliq sin menen bahalaydi, o`zin bahalaw normalarin islep shiǵadi. Refleksiya dep sub’ekttiń o`zin sáwlelendiriwi menen birge qatnasta bolatuǵin sheriklerin hám o`z-ara sáwlelendiriwine aytiladi.
   

Oylawd_iń__s_i_patlar_i_.'>4. Oylawdiń sipatlari.
Oylaw basqa biliw protsessleri siyaqli o`ziniń individual o`zgesheliklerine iye bolip, pikir júritiw aktivliginiń formalari, qásiyetleri hám operatsiyalariniń múnásibeti adamlarda hár túrli ko`riniste boladi. Ádette oylawdiń individual o`zgeshelikleri, sipatlarǵa biliw aktivliliginiń mazmuni, erkinligi, epshillik, nátiyjelilik, pikir keńligi, tezligi, tereńligi hám basqa sipatlar kiredi.
Oylawdiń mazmundarliǵi dngende insanniń do`gerk-átiraptaǵi materialliq hádiyseler haqqinda sanada qansha muǵdarda, ko`lemde tereń oylar, sheshimler, pikirler, mashqalalar, túsinikler orin alǵanliǵi názerde tutiladi. Insanda sanap o`tilgen xarakterdegi ideyalar qanshelli ko`p bolsa, sonshelli dárejede oylaw mazmunli boladi. Adamlar birbirinen birinshi náwbette oylawdiń mazmundarliǵi menen ajralip turadi.
Oylawdiń tereńligi degenimizde materialliq dunyadaǵi materialliq dunyadaǵi nársehádiyselerdiń tiykarǵi nizamlari, nizamliqlari, qásiyetleri, sipatlari olardiń o`z-ara baylanislari, múnásibetleri, oyimizda toliq sáwlelengenligin túsiniwimiz kerek. Oylaw arsenalinda jaylasqan nárselerdiń qay dárejede sistemalastirilǵanliǵina qaray duris hám ratsional jol názerde tutiladi, ol yaki bul shaxstiń oylaw tereńligi haqqinda aniq bir qararǵa keliw múmkin.
Oylawdiń keńligi o`ziniń mazmundarliǵi, tereńligi siyaqlari sipatlari menen úzliksiz baylanista boladi. Insandaǵi zat hám hádiyselerdiń eńáhmiyetli belgisi, o`zgesheliklerin o`zinde birlestirgen o`tmish, házirgi dáwir haqqinda sonday-aq kelejek haqqinda oylar, mashqalalar hám túsiniklerdi o`zine qamtip alǵan oylaw keń oylaw delinedi. Pikirlew sheńberi keń, bilim saviyasi joqari, idealarǵa bay do`retiwshilik izlenislerdegi adamlardi aqil-zakawatli, bilimli yaki oylawi keń adamlar dep aytiwimiz múmkin. Demek, insanniń aqil-zakawatli, bilimli tereń oylawi oniń oylawiniń keńliginen belgi beredi. Insan oyi o`zinińǵáressizligi jaǵinan ǵáressiz hám ǵáressiz emes oylawǵa bo`linedi. Oylawdińǵáressizligi degende adamniń jeke sho`lkemlestiriwshiligi menen o`z aldina aniq maqset, jańa waziypalardi qoya aliwi, olardiámeliy hám ilimiy xarakterde boljawi, gipoteza qiliwi, nátiyjeni ko`z aldina keltire aliwi, qoyilǵan waziypani hesh kimniń járdemisiz, ko`rsetpelersiz o`ziniń aqiliy izleniwi menen túrli jol, usil hám qurallar tawip, ǵáressiz túrde sheshim qabillawdan ibarat aqiliy qábiletti túsiniw kerek.
Oylawdińǵáressizligi aqildiń sho`lkemlestiriwshiligi, bekkemligi hám kritikliginde ko`rinedi. Aqildiń sho`lkemlestiriwshiligi degende insanniń o`z aldina jańa mashqala, aniq maqset hám konkret waziypalar qoyiwin hám bulardiń bárshesin ámelge asiriwda, aqirina jetkeriwde, sheshimin izlewde usil hám qurallardi jeke o`zi islewi, aqiliy zor berip umtiliwi, olarǵa tiyisli qosimsha belgi hám o`zgerislerdi alip kiriw basqishlariniń payda boliwin názerde tutamiz. Aqildiń bekkemligi waziypalardi tez sheshiwde, sheshim qabillaw payitinda jańa usil hám zatlardi o`z orninda qollawda, trafaretqa aylanǵan eski jol hám usillardan jiraq boliwda hám basqa protsesslerd sáwlelenedi.
O`ziniń hám o`zgelerdiń pikirlerin, bul pikirlerdiń ras yaki o`tirik eknligin teksere biliwde hám bunda sáwlelengen pikirlerge, mashqalali jaǵdaylarǵa baha bere biliwde aqildiń kritikaliliǵiáhmiyetli rol oynaydi. Oylawdiń kritikaliliǵin ob’ektiv hám sub’ektiv ráwishte ko`riwimizge boladi. Usi sipat insandi bahalaw, o`z-o`zin bahalaw siyaqli oylawdiń individual o`zgeshelikleri menen baylanisli ráwishte júz beredi. Eger kritika aqilǵa muwapiq, áhmiyetli belgilerge, mashqalaniń túp mańizin tuwri ashiwda, ayrim waqitlarda etalonǵa tiykarlanip ámelge asirsa, bunday kritika ob’ektiv kritika delinedi. Egerde oylawdiń kritikligi sub’ektiv qátelerge, Ulıwma sub’ektivizmge awip ketse, bunday jaǵday sub’ektiv kritika delinedi. Sub’ektiv kritika unamsiz aqibetlerge alip keledi, sonday-aq insanlar ortasinda ańlanilmaǵan jánjellerdi júzege kkeltirip shiǵaradi, eki shaxs ortasinda kútilmegende kelispewshilik payda boladi. Biraq insanda oylawdiń kritikaliliǵi aqilǵa muwapiq ratsional tárizde júzege kelse, onda shaxs áhmiyetli sipat penen bayiydi dep ataw múmkin.
Maqset, mashqala hám waziypalar o`zge shaxslar tárepinen qoyilip, tayar usil hám qubilislarǵa tayanǵan halda o`zge insanlardiń azli-ko`p járdemi menen ámelge asiriliwi protsessinde bir az qatnasqan oylaw ǵáressiz emes dep ataladi. Ǵáressiz emes oylashi insanlar tayar o`nimlerdiń qulina aylanadi, rawajlaniwdan arqada qaliw qáwipi tuwiladi. Nátiyjede aqil-zakawatli insan boliwdiń ornina; kelte oylawshi, aqilin isletpeytuǵin, itibarsiz adam bolip er jetedi. Demek, oylawdińǵáressiz bolmawi rawajlaniwǵa tosiq bolip, jeke shaxs ushin bolsa tragediya boliwi múmkin.
Pikirdińǵáressizligi oniń o`nimdarliǵi menen úzliksiz baylanisqan. Eger insan tárepinen turaqli waqit ishinde belgili bir taraw ushin qimbatli hám jańa pikirler, ideyalar, usinislar jaratilǵan hámde teoriyaliq hám ámeliy waziypalar orinlanǵan bolsa, bunday insanlardiń oylawi o`nimli oylaw dep ataladi. Demek, waqit araliǵinda orinlanǵan jumis ko`lemine hám sipatina aqilǵa muwapiq baha beriw oylaw o`nimdarliǵiniń o`lshemi sipatinda xizmet qiladi.