O’zbekistan respublikasi

Birinshiden, uqipliliq degen bir adamdi ekinshisinen o`zgeshelendiretuǵin jekepsixologiyaliq ayirmashiliqlar ko`zde tutiladi, barliq adamlar teńdey bolǵan qatnasta, qásiyetler haqqinda is júrgen jerde hesh kim uqipliliq haqqinda so`z aytpaydi. Ekinshiden,Ulıwma barliq jeke o`zgesheliklerdi uqipliliq dep atamaydi, al tek qanday da bir is-háreketti yamasa ko`plegen is-háreketlerdi orinlawda tabisliliqqa qatnasi barlarin názerde tutadi. Qizbaliq, uyańliq, asiqpay háreket etiw siyaqli ayirim adamlardiń jeke o`zgesheligi bolǵan qásiyetler uqipliliq dep atalmaydi, sebebi qanday-da bir ishárekettiń orinlaniwiniń tabisliliǵi shárti dep qaralmaydi.
Úshinshiden, «uqipliliq» túsinigi sol adamda burinnan islep shiǵilǵanbilim, ko`nlikpe yamasa bilimnen ibarat emes. Biraz waqitlari ustaz Oqıwshisiniń jumisina kewli tolmaydi, al bul Oqıwshiniń bilimi basqa Oqıwshilardikinen kem emes, biraq ustaz basqa balalardiń usinsha bilimine de qanaatlanadi. O`z naraziliǵin ustaz bilayinsha túsindiredi, Oqıwshi jeterlishe shuǵillanbay atir, eger ol ko`birek shuǵillansa «usinday uqiplarin diqqatqa alip» ol bunnanda ko`birek bilimge iye bolar edi.
Bul misal, turmista uqipliliq degenimizde ádette bar ko`nlikpe, bilim hám uqiplardan ibarat bolmaǵan, biraq bul bilim hám ko`plikpelerdi iyelewdiń ańsat hám tezligin ko`rsetedi.
Bizler uqipti individtiń (jeke shaxstiń) tuwma múmkinshilikleri sipatinda túsine almaymiz, sebebi uqipti biz «adamniń jeke-psixologiyaliq o`zgesheligi» dep aniqlama berdik, al bul keyingisi bolsa o`z-o`zinen tuwma bola almaydi. Tek anatomofiziologiyaliq o`zgeshelikler ǵana yaǵniy uqiplardiń rawajlaniwi tiykarinda jatirǵan tuwma bola aladi, uqiplardiń o`zi bolsa barliq waqitta rawajlaniw nátiyjesi boladi.
Solay etip, uqipti adamniń tuwma o`zgesheligi sipatinda túsinigi biykar etildi, biraq uqipti rawajlandiriwdiń ko`pshilik jaǵdaylarinda bir neshe tuwma o`zgeshelikler bar ekenligin biz biykarlamaymiz.
Ayirim waqitlari «tábiyǵiy», «tábiyattan berilgen» h.t.b so`zler menen bildiriletuǵin «tuwma» túsinigi-jiyi praktikaliq analizde uqip penen baylanistiriladi.
Barliq jaǵdaylarda bizler uqiplardiń o`ziniń tuwmaliǵin emes, al olardiń rawajlaniwiniń tiykarinda jatirǵan zeyinlerdinázerde tutamiz. Tuwma zeyinler haqqinda so`z ete otirip bizler násilden o`tetuǵin zeyinler haqqinda aytpaymiz. Bul eki túsinikti uqsasliqta bar bolǵan káteshilikler júdá keń tarqalǵan. «Tuwma» so`zin aytiw, «násilden o`tken» degen so`zdi aytqan menen teń dep shamalaydi. Bul álbette qáte. O`ytkeni tuwiliwdan aldin jatirda rawajlaniw dáwiri bar. «Tuwmaliq» hám «tuwma» so`zleri psixologiyaliq ádebiyatta usi belgi qásiyet násilden o`tiw joli menen ata-babalarinan o`tken ekenligine haqiyqiy tiykar bolǵan jaǵdayda, bunda da tek ǵana bul qásiyet tárbiya yamasa úyretiw nátiyjesi emes ekenligin ko`rsetiwdi qálegende yamasa bul qásiyet organizmniń ayirim biologiyaliq hám fiziologiyaliq o`zgesheliklerine barip taqalatuǵinliǵin ko`rsetiwdi qálegende qollaniladi. Solay etip, «násilden o`tken» so`zi tek ǵana «tuwma» emes, al «biologiyaliq», «fiziologiyaliq» h.t.b. so`zlerdiń sinonimi boladi.
«Tuwma zeyinler» túsinigi hesh bir jaǵdayda da «násilden o`tken zeyinler» túsinigi menen bir mániste emes. Uqipliliq o`z negizi boyinsha dinamikaliq túsinik. Uqipliliq tek hárekette, tek rawajlaniwda bar. Psixologiyaliq planda uqipliliq haqqinda, ol o`z rawajlaniwina shekem qalay jasawi haqqinda, sonday-aq, o`z rawajlaniwin toqtatqan, o`ziniń toliq rawajlaniwina jetkenligi haqqinda aytip bolmaydi.
Absolyut esitiw balada dawis bálentligin biliw máselesine shekem uqip sipatinda bolmaǵan. Buǵan shekem tek anatomo-fiziologiyaliq fakt sipatinda zeyin bolǵan.
O`zine tán muzika uqipliliǵi- absolyut esitiw dep ataladi, yaǵniy bunday uqipqa iye adam bálentliligi belgili bolǵan basqa dawislar menen salistirmay-aq, ayirim dawislardiń bálentliligin bile aladi.Absolyut esitiwde «tuwma uqipliliq» yaǵniy tiykarinda tuwma zeyinler jatirǵan tipik misalin ko`riw ko`riwge tiykarlar bar. Biraq absolyut esitiw bolmaǵanda, basqa uqiplarǵa-salistirmali esitiw, tembrli esitiw h.t.b súyene otirip basqa jaǵdaylarda absolyut esitiw tiykarinda ámelge asirilatuǵin sonday bir uqipti islep shiǵiwdi ańlatadi. Dawis bálentligin biliwdiń psixologiyaliq mexanizmi eki jaǵdayda eki túrli boladi, biraq praktikaliq nátiyjeleri ayirim jaǵdaylarda birdey boliwi itimal.
Sol waqit yamasa dáwir de bul túsiniklerge biraz o`zgerisler kiritedi. Misali «muzikali talantliliq» túsinigi bir dawisli muzikadan basqasin bilmegen xaliqlardikine salistirǵanda bizler ushin basqasha mánige iye. Tariyxiy rawajlaniw muzikaliq talantliliqti o`zgertiwdi de ko`rsetedi.
Demek «talantliliq» túsinigi oni jámiyetlik-miynet praktikasiniń konkret, tariyxiy rawajlanip atirǵan formasi menen o`z-ara baylanispay mánige iye emes.
Jáne bir eńáhmiyetli jaǵdaydi atap o`temiz. Talantliliqtan tabis emes, al usi tabisqa erisiw múmkinshiligi ǵárezli. Hátteki máseleniń psixologiyaliq tárepi menen sheklene otirip soni aytip o`tiwimiz kerek, qálegen is-háreketti tabisli orinlaw ushin tek ǵana talantliliq emes, al tiyisli ko`nlikpe hám uqiplilqlarǵa iye boliw talap etiledi. Adam qanshelli fenomenal hám muzikaliq talantqa iye bolmasin, eger ol muzikaǵa oqimasa hám muzikali is-háreket penen turaqli túrde shuǵillanbasa, ol opera dirijeri yamasa estrada pianisti funktsiyasin atqara almaydi.
To`mendegi eki jaǵday arasinda úlken ayirmashiliq bar «bul adam o`z talanti menen minanday is-háreket túrlerin tabisliraq atqariw múmkinshiligine iye» hám «bul adam o`z talanti menen minanday is-háreketke beyim». Talant is-háreketti tańlawdiń aniqlawshi belgilewshi birden-bir faktori esaplanbaydi (al klassliq jámiyette ol ko`pshilikte Ulıwma saylaǵa tásir etpeydi), sonday-aq is-háreketti orinlawda tabisliliqti belgilewshi birden-bir faktor bolip ta esaplanbaydi.