O’zbekistan respublikasi

tu’siniginin’tarıyxıha’monıpsixologiy _adam tilinde«jasalma súlder» _{basqaları menen} sózi _qarım«rol», _-qyaǵnıy, _atnasta aliqta’rizdetu’siniw. bolǵanındakiyip alatuǵın qanday da bir jámiyetlik nıqap mánisin ańlatatuǵın«rol»di
bildiretugın edi. Latınsha persone sózi de usi mánini ańlatadı. Per sonare – nıqap artınan sóylesiw. Ayyemgigrek, keyinshelli bolsa áyyemgi rim teatrlarında aktersahnaǵa ol yaki bul – jawız, qanxor, payǵambar, qahramon xarakterleri sızılǵan nıqapta shıǵatuǵın edi.
Nıqaptıńboyawları jámiyetlik wazıypanı orınlaytuǵın, ol yamasa bul roldi atqarıp atırǵan insannińmorallıq jaǵdaylarına bolǵan belgi edi.[2]
Áyyemgi Greciyada «shaxs» túsiniginetuwrı keletuǵın atama islep shıǵılmaǵan edi. Ózinińbiytákirartáǵdirine iye bolǵan shaxs haqqında Aflotun bilmeytuǵın edi, biliwdi de qálemes edi. Oniń ornın rolx iyellegen edi. Aristonniń «Jan haqqında» kitabı házirgi zaman psixologiyasına jol ashıp berdi.
Áyyemgi Rim aldıǵa qádem tasladı. Rim huquqtanıwilimindegrekshe bastıńjúz bólegin, sırtqı kórinis, bunnantısqarı, tragediyada daqatnasatuǵınatqarıwshını belgileytuǵınprosopon ornına, lotınsha persona sózi qollanıldı, bul sóz aldın, grekshe sózgeuqsap, tragediyadaǵı akterdıń roli hám nıqabın anglatatuǵın edi. Lekin, keyinshelli,óz aldına individtińatı sıpatında saqlanıp qaldı. Rim puqarası huquqiy hám diniy áwladlar ismi-familiyasın hám múlk iyesi sıpatında táriyiplenedi.
ShıǵıstaUlıwma basqasha jaǵday edi. Induizm hám buddizmde shaxs biykar etilip, tek ǵana «ózlik» qarsılıqsız tán alınadı.
K. Yungtıń psixoanaliz teoriyasına tiykarınan «shaxs» túsinigi adamnıńjámiyettegisociallıq roli menen baylanıslı. Turmıslıq processteol jámiyetlik talaplarǵa tán ráwishte ózin tutıwınúyrenedi. Hár bir kasip ushın,máselen, jámiyet aǵzasıtaǵıp júretuǵın belgili nıqapqa tán bolıp tabıladı. Shaxs xarakterdishólkemlestiriwshi bolıp esaplanbaydı, lekin onıń menen tıǵız baylanıslı bolıp, ishki «Men»nińqorǵawshısı sıpatında xızmet júritedi.
Kóplegen tillerde bolǵanınday«ózlikti joq etiw» sóz dizbegi óziniń iyellep turgan ornın hám dárejesin joq etiwdi bildiredi.
Shıǵıs tillerinda (qıtay, yapon) shaxs túsinigi adamnıńjúzi menen emes, bálkimpútkil denesi menen baylanısadı. Evropa dástúrlerindejúz dene menen birgelikte úyreniledi, sebebi insan kelbetirolwhınıńtımsalı bolıp, qıtaylılar oyında bolsa «omirlik» túsinigine individtiń hám manawiy, hám deneli sıpatları kiredi.
Usınıń tiykarında, aldın basınan«shaxs» túsinigine belgili turmıslıqrollerdi atqarǵandaózine tán ekenligine iye bolatuǵın sırtqı, júzeki jámiyetlik obraz – qanday da bir «shaxs», átiráptaǵılarǵa qaratılǵan jámiyetlik júz betinińbelgisi kiritilgen edi.
Pedagogika, psixologiya hám filosofiyada shaxsqa uqsas kóplegenqarama-qarsı táriyipleri keltirilgen ilimiy túsinikti ushıratıw qıyın. Ataqlı psixologV.P. Zinchenko pikirine kóre: ««Insan » túsinigi menen tek «shaxs» túsinigi básekelesiw múmkin. Alım D.B. Elkonin ádebiyatlarda shaxstıńjigirmaǵa jaqın táriyipti kóripshıqqannan soń onińózi shaxs emes ekenligine juwmaq shıǵardı.
baha túsinigin altın teńge yamasa qımbat bahalı qaǵazdıń fizikalıq-ximiyalıq quramın talıqlaw menen túsindiriw qıyınshılıq tuwdırǵanı sıyaqlı, filosof E.V. Ilenkovtıńjazıwı boyınsha, shaxs sırın insan miyi ózgesheliklerine teńlestirip bolmaydı. Shaxs miy dúzilisi menen emes, balkim, insanniń insanǵa bolǵan jámiyetlik múnásiybetler sisteması menen belgilenedi.
Waqıya shaxs ózin «Ulıwma nátiyjeler» atın alǵan jámiyetlik áhmiyetke iye bolǵan nátiyjelerdijaratıwda ańlaydı. Platon hám Spinoza, Betxoven hám Napoleon, Tolstoy hám Mikelandjelo – bunday, ádettegidey jaǵdaylardısińdiretuǵın jámiyetlik áhmiyetke beyim bolǵan islerjıynaǵI bolǵan shaxslardı basqaları menen adastırıp jiberiw múmkin emes. Shaxslar kólemi, E.A. Ilenkovtıńádil pikirine qaray, tek olardı ǵana emes, basqaların da qızıqtıratuǵın ózleriniń xızmetler kólemi menen ólshenedi.
Jáne bir ataqlı filosof M.K. Mamardashvili tastıyıqlawınsha: «Shaxs – bul turmıs tárizi, oniń forması, omirdińóz aldına jaǵdayı, evolyusiyasınıńájayıptabılması. Shaxs – bul «tábiyattıńirijemisi». Usınday anıqlama bergen bolar edim. Onińsáwlelendiriliwine beyimliligi barlıq nárselerdi biliwge yamasa basqa joqarı belgilerge baylanıslı emes. Túsinińizshi, aqırı insanniń eńáhmiyetli jaratıwshılıǵı – bul júzege shıǵıw,ámelge asıw, júz beriw»³¹.
Psixologlar individtiń jámiyet turmısındaǵı aktiv qatnasıwshını shaxstıń tiykarǵi belgileri, dep esaplaydı. B.G. Ananev «shaxs» qa «jamiyettiń insanǵa oniń belgili tarixiy rawajlanıwı dáwirinde kórsetetuǵın kóplegenekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, morallıq hám basqa tásirler obekti» sıpatında táriyip beredi. A.N. Leontev pikirine kóre , «shaxsinsannińsociallıq-tarıxıy hám ontogenezdegi rawajlanıwınıń salıstırǵanda keshki ónimi bolıp esaplanadı. Shaxs ózlestirip alınǵan roller sisteması («rol» – bul
qanday da bir jámiyetlik topar dúziliwinde belgili orındı iyellegen insanniń kútilgen minez-qulqına juwap beretuǵın dástúr; Bul insanniń jamiyet ómirindegiqatnasınıńdúziliske iye bolǵan usılı)». Shaxs rawajlanıwıindividtińsociallasıwı hám tarbiya tabıwı shárayatlarındaámelge asırıladı. Ulıwma psixologiyada kópshilik jaǵdaylarda shaxs sıpatında qandayda bir yadro, máni, individtiń túrli ruwxıy processlerin birlestiriwshi hám oniń xizmetine zárúrli izbe-izlik hám turaqlılıq baǵishlaytuǵınjıyındı hám toplam baslanǵısh statya túsiniledi.
L.S. Vigotskiy jámiyetlik tájiriybesiz, oniń ishki islenbesiz, sońın ala onı jáne qayta islengen formada ishkeriden islep shıǵarmastan turıp, shaxstıńrawajlanıwı múmkin emesligi (interiorizaciyahám eksteriorizaciya nızamları) haqqında jazǵan edi.
Bul haqqında psixologlarǵatarıyx pániniń bazı bir paydadalarıdaqosıladı. G.S. Knabennińkórsetiwinshe, ««shaxs» insanniń jámiyet ómirindegiqatnası hám ómirde tutqan ornı kóz qarasınan insanǵa tán ózgeshelik». V.A. Shkuratov tómendegi definiciyanı keltiredi: «Shaxs jamiyet aǵzası hám xızmettegitiri jannıńsáwleleniwin jámiyetlik túrlerge ajıratıw … Shaxstı oniń jámiyetlik hám mádeniy sheńberi, kelip shıǵıwı, kasibi, óz tipi hám t.b.lardıńózgesheliklerinenjıynap alıw múmkin».
Házirgi kúndepsixologiya shaxstı insanniń jámiyettegiturmısında qáliplesetuǵın jámiyetlik-psixologiyalıq jemisi sıpatında túsindiredi. Adam jámiyetlik tiri jan sıpatında basqa adamlar menen múnásiybetlerge kiriskeninde hám bul múnásiybetler oniń shaxsın qáliplestiretuǵınsheshiwshi principke aylanganında, ol jańa sıpatlarǵa iye boladı.
Shet el psixologiyasında insan shaxsı sıpatında barqarar belgiler jıyındısın shólkemlestiretuǵın temperament, sezgirlik, motivler, tájiriybeler, beyimlilik, túrli turmıslıq jaǵdaylarǵa beyimlesip atırǵanda mine usı insanǵa tán bolǵan pikirler aǵımı hám minez-qulqın belgilep beretuǵın manawiyat túsiniledi.
J. Godfrolanıń pikirinshe, shaxs Ulıwma jaǵdayda hám genetikalıq, hám jámiyetlik-madaniy tásirler menen belgilenedi. «Shaxs» túsinigi óz ishine tábiyiy qásiyetler (jınıs, temperament hám t.b.) tiykarında jámiyetlik ortalıq (shańaraq, mektep , «basqa áhmiyetliler») hám xızmet (oyın, biliw, miynet) penen aktiv óz ara tásirler procesinde payda bolǵan individke tán bolǵan jámiyetlik sıpatlar jıyındısın birlestiredi.
Insan shaxsı, keń tarqalǵan kóz qaraslarǵa qarsı, 30-jasqa jetkenge shekem ózgermey qalmaydı. Mısal keltiretuǵın bolsaq, Kaliforniya Unıversitetiniń bir topar alımlari 130 mıńnan artıq adamlardıń «Úlken Beslik» (hújdanlı, sheshimge keliw sheberligi, nevrotizm hám ekstravertlik) atı menen belgili shaxsıy sıpatların analiz qilǵan. Bul sifatlar keypiyatqa baylanıslı emes, sonıń ushın jeterlishe isenimli túrde payda boladı. Adamlar jas ótiwi menen ómirlik táshwishlerdi tezde sheshiwge úyrenedi, ásirese, adamgershilikli hám mehriybanlı bolıwǵa umtıladı.
Anıq bolıwınsha, hayallarda, erkeklerden parıqlı túrde, jas ótiwi menen nevroz jaǵdayları kemeyedi. Eki jınıs wákillerinde keń peyillik biraz kemeyedi. Alımlardıń pikirinshe, 20–30 jaslarda quramalı wazıypalardı orınlawda hám shólkemler dúziwde kómek beretuǵın hújdanlıqtıń kúsheyiwi baqlanadı. Bir sheshimge keliwge beyimlilik, kerisinshe , kópshilik jaǵdaylarda 30 jastan soń jarqın payda boladı.
Solay etip, filosoflar, tarıyxshılar, pedagoglar hám psixologlarda «shaxs» túsiniginiń hár túrli talıqlawları bar. Bizler bolsa, joqarıda kórsetip ótkenimizdey, R.S. Nemov tárepinen berilgen shaxstıń, pikirimizshe, jáne de anıq hám tolıq psixologiyalıq táriyiplewden paydalanamız.
Shaxs tiykarın oniń dúzilisi quraydı, bul