O’zbekistan respublikasi

2. Shaxs du’zilisi ha’m rawajlanıwı bolsa shaxstıń anıq miywesi sıpatında hár tárepleme salıstırmalı turaqlı baylanıs hám óz ara tásirge iye bolıwınan ibarat.. Psixologlar shaxs dúzilisi har túrli quramlıq bóleklerdi
ajıratadı. S.L. Rolbinshteyn temperament, xarakter, ılayıqlılarda; bilimler, tájiriybeler hám kónlikpelerde; baǵdarlanǵanlıqta payda bolatuǵın individual-tipologiyalıq ózgesheliklerin kórsetip ótedi. A.G. Kovalev baǵdarlanǵanlıq, xarakter, imkaniyatlar hám shınıǵıwlar sistemasın ajıratadı. M.I. Enikeev temperament, baǵdarlanǵanlıq, ılayıqlılıq hám xarakterdi sanap ótedi. Ataqlı psixolog K.K. Aflotunov baǵdarlanǵanlıq quramın, jámiyetlik tájiriybe quramın, psixologiyalıq quramdı hám biologiyalıq tiykarlanǵan quramdı ajıratıp kórsetedi.[2]
Solay bolsada, shaxs dúzilisi quramlıq bóleklerine ajıratıwdaǵı qaramaqarsılıqlarǵa qaramay, alımlar óz jantasıwlarında jetekshi quram bólegi sıpatında baǵdarlanǵanlıqtı óz aldına ajıratıp kórsetedi. Bul túsinik hár túrli, máselen, «ósiw suwreti tendensiyası (S.L. Rolbinshteyn), «máni bildiretuǵın motiv» (A.N. Leontev), «dominantlıq múnásiybeti» (V.N. Myasiщev), «tiykarǵi turmıslıq baǵdarlanǵanlıq» (B.G. Ananev), «insan áhmiyetli kúshlerdi dinamikalıq tárizde shólkemlestiriw» (A.S. Preń ishvili) sıpatında analiz etiledi.
Bizlar ne ushın adam háreketleri aktivleskenliginiń sebebin anıqlawda mútájlikler áhmiyetiniń talıqlawın ótkeremiz, lekin bul belsendiliktiń aqıbetlerin biliw ushın oniń baǵdarlanǵanlıǵı ne menen belgilewin analiz qılıwımız lazım. Baǵdarlanǵanlıq dep, shaxs xizmetin baǵdarlawshı hám jeke jaǵdaylardan salıstırǵanda erkin bolǵan turaqlımotivler jıyındısına aytıladı. Máselen, Oqıwshı minez-qulqı anıq túrinde kórip shıǵılǵanında, oniń psixologiyası analizinde turaqlımotivlerdi anıqlaw zárúr. Mine usı jaǵdayda ǵana óspirimniń háreketi tosattan emeligi yamasa nızamshılıqqa tiykarlanǵanlıǵına baha beriw, oniń tákirarlanıw imkaniyatların aldınnan kóre biliw, shaxs sıpatlarınıń bazı birewlerin sheshiw, basqalarınıń rawajlanıwın bolsa xoshametlew múmkin. Motivler ol yaki bul dárejede ańlanǵan yamasa Ulıwma ańlanbaǵan bolıwı múmkin. Shaxs baǵdarlanǵanlıǵında tiykarǵı orındı ańlanǵan motivler iyelleydi.[1]
Shaxs baǵdarlanǵanlıǵı bárqulla jámiyetlik belgilengen boladı hám tarbiya procesinde qáliplesedi. Baǵdarlanǵanlıq – bul shaxstıńózgesheliklerine aylanǵan hám háwes, qálew, umtılıw, qızıǵıw, beyimlilik, ideal, dúnyaqaras, dıqqat-itibarsıyaqlı formalarda payda bolatuǵın beyimlesiwler. Bul formalardıń tiykarında xızmet motivleri jatadı.
Háwes – bul subekttiń ajıratilmaǵan, ańlanbaǵan yamasa jeterli túde ańlanbaǵan mútájliklerin belgilewshi ruwxıy jaǵday. Qálewxızmet motivisıpatında mútájliktiń jeterli tárizde anıq ańlanǵanlıǵı menen sáwlelenedi. Bunda oniń obekti ǵana emes, balkim onı qanaatlandırıw jolları hám ańlanadı. Umtılıw qálew dúzilisine erkli quramlıq bólek qosılǵanında júzege keledi. Qızıǵıw– bul shaxstıń baǵdarlanǵanlıǵın xızmet maqsetlerin ańlaw menen tamiyinleytuǵın biliw mútájligi sáwleleniwiniń arnawlı forması. Subektiv tárizde qızıǵıw obektin tereńirek úyreniw, ol haqqında kóbirek maǵlıwmatqa iye bolıw, onı túsiniw maqsetinde biliw procesine iye bolatuǵın unamlı emocional tonda payda boladı. Ádette, shaxs baǵdarlanǵanlıǵın belgilewshi qızıǵıwdıń qanaatlandırılıwı oniń sóniwine sebep bolmastan, onı ishten ozgerttiredi, bayıtadı hám tereńlestiredi, biliw xizmetiniń joqarı dárejesi talaplarına juwap beriwshi jańa qızıǵıwlardı oyatadı. Dıqqatitibar– bul shaxstı óz qarasları, principleri, dúnyaqarasına muwapıq túrde háreket etiwge iytermeleytuǵın motivler sisteması. Dıqqat-itibarformasındaǵı mútájlikler mazmunı – bul tábiyat hám jámiyetti qorshap turǵan álem haqqındaǵı bilimler, olardı belgili bir tárizde ańlaw. Bul bilimler tartipli hám ishten quralǵan qaraslar (filosofiyalıq, etika, estetika, tábiyiy-ilimiy) sistemasın payda etkeninde, olar insannińdúnyaqarası sıpatında úyreniliwi múmkin. [2]
Shaxs mayli – bul aldıngi tájiriybede qáliplesken, obektti belgili formada qabıl etiw, túsiniw yamasa onıń menen háreket etiwge tayarlıq, beyimlilik.
Kópshilik beyimlesiwlerdiń aljasıw áhmiyeti, yamasa insan shaxsıy tájiriybesindegi bazı bir faktlerden asıǵıs hám jeterlishe tiykarlanbaǵan halda shıǵarılǵan juwmaqlardıń nátiyjesi, yamasa pikirlew stereotiplerin – belgili jámiyetlik toparda qabıl qılınǵan hár túrlilikke ajıratılǵan pikirlerdi kritikasız ózlestiriw nátiyjesi bolıp esaplanadı. Jámiyet turmısındaǵı hár túrli faktlerge (hádiyseler, adamlar hám basqaları ) salıstırǵanda eskertiw ózgesheligine iye bolǵan beyimlesiwler unamlı hám unamsız bolıwı múmkin . Beyimlesiwler ol yamasa bul dárejede ańlanbaǵan bolıwı múmkin. Psixologiyalıq izertlewler tárepinen beyimlilikdúzilisi úsh quramlıq bólekke ajıratıladı: kognitiv quramlıq bólegi insan biliwge hám qabıl etiwge tayar kórinis úlgisi bolıp esaplanadı; emocional-bahalaw quramlıq bólegi beyimlesiwobektine salıstırǵanda jaqtırmaw hám maqul kórmeslik jıyındısı; minez-qulıq quramlıq bólegi – beyimlilik obektine salıstırǵanda belgili bir túrde háreket qılıw, erk kúshin ámelge asırıw.
Psixologiya tariyxında shaxstıń psixologiyalıq zárúrligi haqqındaǵı kóz qaraslarǵa kóp márte ózgerisler kirgizilgen. Eń dáslep, shaxstı, ásirese, psixologiyalıq túsinik sıpatında ańlawdıń zárúrligi menen baylanıslı teoriyalıq qıyınshılıqlardı sheshiwdiń eń isenimli quralı shaxstı psixologiyalıq waqıyalıq sıyaqlı shólkemlestiretuǵın quramlıq bóleklerin sanap ótiw bolıp esaplanadı. Bul jaǵdayda shaxs insan psixikasınıń sıpatları, qásiyetleri, qırraları, ózine tán ózgeshelikleriniń toplamı sıpatında júzege keledi. Mashqalaǵa bunday jantasıw A.V. Petrovskiy tárepinen «kollleksiya toplaw» dep atalǵan, bunda shaxs ózinde temperament, xarakter, qızıǵıwlar, ılayıqlı bolıwlar hám t.b.lardıń qırraların jámlestiriw qanday da bir úlkenlilik, kólemge aylanadı.
XX ásir 60-jıllardıń ortalarında shaxs Ulıwma dúzilisin úyreniw menen baylanıslı izertlewler ótkeriwge qaratılǵan háreketler baslap jiberildi. Bul baǵdarda shaxstı biosociallıq, tartipli dúzilis sıpatında táriyiplengen K.K. Platonnıń jantasıwı itibarǵa iye. Ol shaxs dúzilisin tómendegilerge ajıratadı:

1. 
   Baǵdarlanǵanlıq (pikirler, dúnyaqaras, beyimlesiwler, qálewler, qızıǵıwlar, ideallar sıyaqlı formalardı óz ishine aladı). Bul dúzilis ásten tarbiya jolı menen qáliplesedi.
   
2. 
   Tájiriybe (tálim alıwda shaxsıy tájiriybe quralında arttırıp bolınǵan, lekin shaxstıń biologiyalıq hám hátte, genetikalıq belgilengen qásiyetleriniń sezilerli tásiri astındaǵı bilimler, tájiriybeler, kónlikpeler hám ádetlerin birlestiredi).
   
3. 
   Sáwlelendiriw túrli formalardıń individual ózgeshelikleri (seziw ,qabıl etiw, este saqlaw, oylaw, sezimler, tuyǵular, erk).
   
4. 
   Biopsixik qásiyetler ózinde temperament ózgeshelikleri, shaxstıń jınıs hám jas ózgeshelikleri, patologik, organikalıq ózgerislerdi birlestiredi (7.1 keste l).
   

Bul tórt quramlıq bólekke jáne eki quramlıq bólek jámlenedi: erkin quramlıq bólek bolıp esaplanbaytuǵın shaxstıńUlıwma sıpatlarınan ibarat, tiykarǵı quramlıq bóleklerdiń hár birinińózgesheliklerinen quralǵan xarakter hám jobalar.[1]
Bunday jantasıwdıń tiykarǵi kemshiligi sonnan ibarat, shaxs Ulıwma dúzilisi oniń biologiyalıq hám jámiyetlik belgi, ózgeshelikleriniń jıyındısı sıpatında táriyiplenetuǵın edi. Nátiyjede shaxs psixologiyasında shaxstıń jámiyetlik hám biologiyalıq ózgeshelikler mashqalası tiykarǵı mashqalalardan biri bolıp qaldı. Lekin, negizinde, biologiyalıq ózgeshelikler insan shaxsı quramında sociallıqqa aylanadı.
XX ásir 70-jıllardıń aqırında shaxs mashqalasına dúzilisli jantasıw baǵdarı sistemalı jantasıwdı qollanıw tendensiyası menen almastı. Usı múnásiybet penen A.N. Leontev ideyaları óz aldına itibarǵa ılayıq. Oniń pikirinshe, shaxs, - bul insanniń jámiyettegi ómiri nátiyjesinde júzege keletuǵın óz aldına túrdegi psixologiyalıq jemis. Hár túrli xızmetlerdiń birgelikte boysınıwı ontogenezde qáliplesetuǵın shaxstıń tiykarın jaratadı. Usı orında, A.N. Leontev kórsetip ótkenindey, shaxsqa tiyisli bolmaǵan, genetikalıq tárepinen belgilengen: dene dúzilisi, nerv sistemasınıń túri, temperament, biologiyalıq mútájliklerdińósiw kúshi, affektivlik, tuwma ılayıqlılıqsıyaqlı, sonday-aq, arttırılǵan kónlikpe, bilim hám tájiriybeler, hámde, – kasiplik belgilerdi atap ótiw kerek. Oniń pikirinshe, sanap ótilgenler, insanniń individual qásiyetlerin quraydı.
Shaxs aldınǵı tájiriybeler menen bayıtılǵan individ emes. Individ ózgeshelikleri shaxs ózgesheliklerine aylanbaydı.
A.N. Leontev tárepinen belgilep berilgen shaxs mashqalasın úyreniwge Ulıwma jantasıw A.V. Petrovskiy hám V.A. Petrovskiylerdiń islerinde rawajlandırıldı. Olardıń pikirinshe, shaxs birgeliktegi xızmettiń hár bir qatnasıwshısı ortasında ornatılǵan mazmun-áhmiyeti, qadiriyatları quralındaǵı turaqlı shaxslararalıq baylanıslar sistemasında úyreniliwi múmkin. [1]
Bayan etilgenler shaxstı xızmet hám qarım-qatnasta júzege keletuǵın individual múnásiybetlerdiń (subekt – obekt – subektiv hám subekt – subekt – obektiv) turaqlı sistemasına salıstırǵanda subekt sıpatında úyreniw imkaniyatın beredi. A.V. Petrovskiy hám V.A. Petrovskiyler shaxs dúzilisin individtiń «júdá seziwi» sistemalı ózgesheligi sıpatında kórip shiǵadı. Shaxstı subektiv múnásiybetler sistemasında kórip shıǵıp, individ shaxsıy turmıs tárizinińúsh túrdegi atributsiyasın (qosıp jazıw, belgilew) yamasa shaxs túsiniginińúsh túrli kóz qarasın ajıratadı.
Kórip shıǵıwdıńbirinshi kóz qarası – intraindivid shaxsıy atributsiya: shaxs subekttińózine tán bolǵan qásiyeti sıpatında túsindiriledi; shaxs individ turmıs táriziniń ishki ortalıqqa kiritilgen jaǵdayda boladı.