O’zbekistan respublikasi

4. Shaxs haqqında psixologiyalıq dáwirge ajıratıw múmkin, bular: filosofiyalıqteoriyalar ádebiyat, klinik hám tájiriybeli.
Izertlewlerdiń birinshi dáwiri áyyemgi
alımlardıń isleri menen baslanǵan bolıp, XIX ásirdiń baslarına shekem dawam etti. Filosofiyalıq-ádebiyat dáwirinde shaxs psixologiyasınıń tiykarǵı mashqalaları insannıń morallıq hám jámiyetlik tábiyatı haqqındaǵı máselelerden ibarat boldı. Shaxs haqqındaǵI birinshi anıqlamalar jeterli dárejede keńirek edi. Olar óz ishine insanda barlıq nárselerdi hám shaxsan óziniki bolǵan: oniń biologiyası, psixologiyası, mal-múlki, minez-qulqı, mádeniyatı hám t.b.lardı jámlegen edi.

19. 
    ásirdiń birinshi ón jıllıqlarında shaxs psixologiyası mashqalaları menen filosoflar menen bir qatarda shıpaker-psixiatrlar da shuǵıllana basladı. Olar birinshiler qatarında klinika shárayatlarında awırıw shaxsı ústinen hámme waqıtr baqlawlar alıp bardı, oniń minez-qulqın jaqsıraq túsiniw maqsetinde awırıw adam ómiri tariyxın úyrendi. Psixiatrlardıń dıqqat orayında awırıw adamda ádette anıqlanatuǵın shaxs ózgeshelikleri boldı. Keyinshelli olar tárepinen anıqlanǵan ózine tán ózgeshelikler Salamat adamlardıń derlik barlıǵında bar ekenligi, lekin olarda kúshsiz jaǵdayda, kesel adamda bolsa júdá kúshli tárizde sáwleleniwi anıqlandı. Bul, máselen, qáweterlik hám rigidlik, zatormojennosti hám qózǵalıwshańlıq jaǵdaylarına tiyisli bolıp esaplanadı.
    

Shaxstı anıqlaw qırraları shıpaker-psixiatrlar tárepinen usınday atamalar menen belgilengen edi, olar járdeminde hám normal, hám patologik, hám aksentuirovannuyu shaxsqa táriyip beriw múmkin edi. Usıǵan qaramastan, usı jantasıw psixologiya kóz qarasınan bekkem dep esaplanbaydı. Bunday jantasıwlar normal shaxstı anıq túrde táriyiplew ushın júdá qısqa hám jeterli emes. Bunday anıqlaw turine hár túrli shárayatlarda anıq belgileytuǵın, bárqulla unamlı, «múnásip» bolǵan shaxs ózgeshelikleri kirgizilmegen edi. Bularǵa mısal etip, ılayıqlı, morallıq sipatlar hám basqa shaxs ózgesheliklerin keltiriw múmkin.

19. 
    ásirdiń dáslepki on jıllıqlarına kelip ǵana, shaxs, oǵan shekem insan jaǵdayları hám biliw processlerin izertlew menen shuǵıllanıp atırǵan psixologlar tárepinen úyrenile basladı. XX ásirde psixologiyada tájiriybe izertlewleri jedel alıp barılǵanı ushın, olarǵa kóz qaraslardıanıq tekseriw hám tiykarlanǵan faktlerge iye bolıw maqsetinde maǵlıwmatlardı matematikaliq-statistikalıq usılında esaplaw qollanıldı. Usı tiykarda, psixologlar ushın uzaq jıllar dawamında múnásip shaxstı izertlewdiń isenimli hám valid test metodların islep shıǵıw birinshi náwbettegi wazıypa bolıp qaldı.
    

Shaxsqa tiyisli bolǵan teoriyalar hám koncepsiyalardı klassifikaciyalawǵa salıstırǵanda jantasıwlardıń hár túrli waqıtları bar. Máselen, R.S. Nemov shaxsqa tiyisli teoriyalardıń 48 túrin keltiredi, olardıń hár biri klassifikaciyalawǵatiykar bolatuǵın bes kórsetkish boyınsha bahalanıwı múmkin. Bularǵa minez-qulıqtı túsindirip beriw usılı; shaxs haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolıw usılı; shaxsqa múyesh astınan qaraw; jas dárejeleri; shaxstı táriyiplep beriwshi túsinikler sıyaqlı kórsetkishler kiredi.[2]
Bar bolǵan shaxs teoriyalarınıń hámmesin minez-qulıqtı túsindirip beriw usılı boyınsha psixodinamikalıq, jámiyetlikdinamikalıq hám interaksion teoriyalarǵa bóliw múmkin. Psixodinamikalıq teoriyalarǵa shaxstıń ruwxıy yamasa ishki ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, onı táriyipleytuǵın hám minez-qulqın túsindirip beretuǵın teoriyalar kiredi. Jámiyetlik dinamikalıq teoriyalardıń kóz qarasına kóre, minez-qulıq determinatsiyasında tiykarǵı orındı sırtqı jaǵdaylar iyelleydi. Interaksion teoriyalar insanniń aktual xizmetin basqarıwdaǵı ishki hám sırtqı principlerdińóz ara háreketi principine tiykarlanǵan.
Shaxs haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolıw usılına kóre barlıq teoriyalardı eksperimental hám noeksperimentallarǵa bóliw múmkin. Eksperimental shaxs teoriyalarına tájiriybe ótkeriw jolı menen tóplangan maǵlıwmatlardı talıqlaw hám Ulıwma lastırıwǵa tiykarlanǵan teoriyalar, noeksperimentallarǵa bolsa – avtorları tájiriybege múrájat etpesten turıp , turmıslıq kóz qaraslarǵa, baqlawlar hám tájiriybege tayangan halda teoriyalıq bilimlerdi Ulıwma lastıratuǵın teoriyalar kiredi.
Náwbettegi teoriyalardı klassifikaciyalawǵa tiykar bolıp xızmet etetuǵın kóz qaras avtorlardıń shaxsın dúziliske iye bolǵan yamasa dinamikalıq payda sıpatında belgileytuǵın qaras bolıp tabıladı. Dúziliske iye bolǵan teoriyalar qatarına túsinikler sisteması járdeminde belgileniwshi shaxs dúzilisin anıqlaw tiykarǵı mashqala bolıp esaplanatuǵın teoriyalar kiritiledi. Dinamikalıq teoriyalar dep, tiykarǵı teması shaxs rawajlanıwında qayta dúziw, ózgerttiriw, yaǵnıy, oniń dinamikasına tiyisli bolǵan teoriyalarǵa aytıladı.
Sonday-aq, jas hám pedagogikalıq psixologiyada júzege kelgen bir qatar shaxs teoriyaları bar. Bunday teoriyalar shaxs rawajlanıwınıń insan tuwılǵanınan baslap mektepti pitiriwge shekem bolǵan, shegaralanǵan jas dáwirin kórip shıǵıwǵa tiykarlanǵan. Bunnan tısqarı, avtorları óz aldılarına shaxs rawajlanıwın insanniń pútkil ómiri dawamında baqlaw wazıypasın qoyǵan teoriyalar da bar.
Shaxs teoriyaların klassifikaciyalaw ushın tiykar bolatuǵın jáne bir jaǵday, bul teoriyalardaǵı shaxstıń ishki qásiyetleri, qırraları hám sıpatları yamasa oniń sırtqı belgileniwi, máselen, minez-qulqı hám háreketlerine qaratılǵan itibar. Usı tiykarda qırralar teoriyaların ajıratıw múmkin . Teoriyalar bul toparınıń jaǵdaylarǵa qaray, barlıq adamlar bir-birinen óz aldına, erkin qırralarınıń rawajlanǵanlıǵınıń toplamı hám dárejesi menen parıqlanadı, shaxs haqqındaǵı maǵlıwmatlardı bolsa, test yamasa shaxs qırraların anıqlaw hám kórinislerdińbasqa usılı járdeminde, máselen, belgili bir insandı baqlaǵan túrli adamlardıń turmıslıq baqlawların Ulıwma lastırıw tiykarında alıw múmkin. Shaxs qırralarına baha beriwdiń ekinshi usılı barlıq adamlardı tipologik toparlarǵa birlestiriwden ibarat. Bunda bir qıylı tipologik toparǵa tiyisli bolǵan adamlar jaqın psixologiyalıq ózgesheliklerge iye boladı, hám olar ózleriniń minez-qulqı menen birbirine júdá uqsas boladı.
R.S. Nemov tárepinen kórip shıǵılǵan shaxs teoriyalarınıń klassifikaciyalarınan tısqarı basqa klassifikaciyalar da bar. Usılardan biri B.V.Zeygarnik tárepinen kórip shıǵılǵan barlıq shaxs teoriyaların mazmun-áhmiyet hám tariyxiy principlerde, olardıń júzege keliwi hám rawajlanıwı shárayatlarına baylanıslı halda úyreniw. Bunda teoriyalardıń tómendegi toparları ajıratıladı: freydizm hám neofreydizmniń shaxs teoriyaları, shaxstıńUlıwma insanıy teoriyaları, ekzistensial psixologiyaniń shaxs teoriyaları, fransuz jámiyetlik mektebiniń shaxs teoriyaları hám basqaları. [2]
Qısqacha tiykarǵı psixologiyalıq shaxs teoriyaların kórip shıǵamız. Amerikalı psixolog G. Ulport hám ingliz psixologi R. Kettel tárepinen islep shıǵılǵan shaxs qırraları teoriyası usılar qatarınan bolıp esaplanadı.
Shaxs qırrası degende insan tárepinen ómiri dawamında oniń tájiriybesi, genetikası hám organizmniń fiziologiyalıq ózgeshelikleri tiykarında iyelenetuǵın turaqlı qásiyet túsiniledi. Shaxs qırralarıgna xarakter qırraları kiredi.
G. Ollport tan alǵan shaxs qırraların anıqlaw hám bahalawdıń usıllarınan biri shet tilin úyreniwge, shaxstı hár tárepleme táriyiplew múmkin bolǵan sóz-túsinikti tańlap alıwǵa tiykarlanǵan. Tańlap alınǵan sózlerdiń jeterli túrde qısqartırıw jolı menen bolıwı múmkin bolǵan shaxsıy qırralardıń belgili bir adamda olardı keyinshelli bahalaw maqsetinde tolıq dizimi dúziledi. G. Ollport shaxsıy qırralardı úyreniw metodıkasın dúziwge mine usı jol menen eristi.
Shaxs qırraların bahalawdıń R. Kettel tárepinen qollanılǵań basqa usılında házirgi zaman statistikasinıń quramalı metodı – princip analizi qollanıladı, bul metod ózin talıqlaw, soraw ótkeriw, adamlardıń turmıslıq baqlawları nátiyjesinde alınǵan kóplegen hár túrli kórsetkishler hám shaxsqa baha beriwin jeterlishe kemeyittiriw imkaniyatın jaratadı. Nátiyjede statistik jaqtan erkin jaǵdaydaǵı insan shaxsınıńóz aldına qırraları bolıp esaplanatuǵın principler toplamı payda boladı. Usı metod járdeminde R. Kettel 16 hár túrdegi shaxs qırraların payda qılıwǵa muwapıq boldı. Olardıń hár biri kúshli hám kúshsiz rawajlanǵanlıq dárejesin anglatatuǵın eki atqa iye boldı. Tájiriybede anıqlangan qırralar toplamı tiykarında R. Kettel 16-principli shaxs sorawnamasın dúzip shiqtı. Bul sorawnama haqqında tolıǵiraq maǵlıwmat penen laboratoriya shınıǵıwlarında tanısamız.