O’zbekistan respublikasi

Shaxs jámiyetlik rolleri teoriyası (amerikalıpsixolog E. Bern hám nemis psixologı K. Levin). Usı psixologiyalıq teoriya insannińómirde belgili bir, ózine tán bolǵan jámiyetlik rollerin atqarıwdan kelip shıǵadı. Mine usı rolleradam shaxsınıń tiykarǵıózgesheligi bolıp esaplanadı.
Bunday teoriyanıńbelgili bolǵan túrlerinen biri amerikalıpsixolog Erik Bern tárepinen usınılǵan. Oniń kóz qarasına kóre, adam basqa rollerden kóbirek tómendegi jámiyetlik rollerin orınlaydı: bala roli, ata-ana roli hám úlken adam roli.
Bala roli úlken adamnıńózin baladayseziwin dawam etiwinde hám bala sıpatında tutıwında payda boladı (juwapkershiliksiz, áshkaraqıladı, arazlaydı, itibar hám ǵamxorlıq talap etedi hám t.b.). Ata-anaroli adamnıń basqalar ushın juwapkershilikti, olarǵa ǵamxorlıqtıóz moynına alıwı, basqalarına úyretiwi, jazalawı, talap etiwinde hám t.b.larda payda boladı.
Ata-ana roli adam ózin, haqıyqatında da, úlken adamlar ózlerin bir-birine salıstırǵanda qanday tutıwları lazım bolsa, usınday tutıwlardan ibarat boladı. Hár kimniń shaxsıy erkinligi hám ǵárezsizligin húrmet qıladı, huqıqın tán aladı, isenedi, qollapquwatlaydı hám t.b.
Fizikalıq «maydan» túsinigi hám topologiyada qabıl qılınǵan súwretlew principlerin qollanılǵan halda, K. Levin individ hám ortalıq ortasındaǵı múnásiplilikbuzılǵan jaǵdayındaǵı minez-qulıqtıń dinamikalıq sisteması koncepsiyasın islep shıqtı.
K. Levin koncepsiyasında baslanǵish jaǵday sıpatında individtiń«ómirlik boslıǵı» ishinde belgili baǵdar, úlkenlilik hám tayanısh noqatına iye bolǵan, oniń psixologiyalıq kúshleri (umtılıwlar, qálewlerhám t.b.) payda bolatuǵın hám ózgeretuǵın anıq maydan sıpatında qabıl etiledi. «Maydan» nıńbir túrliaymaqları individti tartadı, basqalarıiyteredi. Obektlerdińbul sıpatı minez-qulıq «maydan» kúshleri menen háreketlenetuǵın minezqulıqtıń motivaciyalı dúzilisin xarakterlewshi valentlik (salıstırmalı dárejede) dep ataladı. Va lentlik shaxs hám onińmaqsetleri, joldaǵı tosıqlarhám t.b.lar jámlengen psixologiyalıq «boslıqtı» óz ishine alatuǵın anıq jaǵdaydıń wazıypası bolıp esaplanadı.
Joqarıda sanapótilgen teoriyalardan tısqarı, túrli ilmiy-psixologiyalıq baǵdarlar da bar. Bunday baǵdarlardan biri bolıp, Ulıwma insanıylıq psixologiya bolıp esaplanadı. Ulıwma insanıylıqbaǵdar psixologları ushın shaxs tek átiraptaǵı waqıyalıqqa emes, balkim, shaxsan ózine tiyisli bolǵan psixologiyalıq payda bolıp tabıladı. Ulıwmainsanıylıq psixologiyanıń wákilleri K. Rodjers hám A. Masloudir.³³[3]
Terapiyadaǵıóziniń metodın K. Rodjers nodirektiv, yaǵnıy, kesel adamda jámlengen metod dep ataladı. Bul metodqa tiykarınan, shıpakerbiytapqa basım otkeriwi kerek emes. Shıpaker hám biytap ortasındaǵı baylanıs bir-birine salıstırǵanda húrmetke tiykarlanǵan bolıwı kerek, bunda olardıń ekewidesáwbet yamasa baylanıstıń teń huqıqlı qatnasıwshısı bolıp esaplanadı. Terapevttiń wazıypası shıpakerdińbiytap ushın ekinshi «Men»i sıpatında payda bolıwı hám oniń ishki dúnyasına itibarlı bolǵan jaǵdaydıjaratıwdan ibarat. Bunday jaǵdayda qarıydar barlıq keshirmeleri, sezimleri qızıǵıwlarıda qabıl etiliwinsezedi, bul tájiriybede jańa qırralarınashıwǵa, bazı birde bolsa ol yamasa bul keshirmeler mánisin birinshi márte ańlapjetiwge járdem beredi .³⁴[3]
Rodjers shaxs teoriyasınıń oraylıq halqası bolıp, ózin bahalaw dárejesi bolıp esaplanadı. Balanıńúlkenler hám basqa adamlar, balalar menen óz ara múnásiybetlergekirisiwi nátiyjesinde onda ózi haqqında kóz qaraslar payda boladı. Lekin ózin bahalawdıń qáliplesiwi qarama-qarsılıqsızótpeydi. Kópshilik jaǵdaylarda átiráptaǵılardıń baha beriwi ózin bahalaw menen say kelmeydi. Insan kóinese átiráptaǵılar bahasın qabıl qılıw yamasa óz pikirinde qalıwdan birin tańlay almay, qıyın jaǵdayda qaladı. Quramalı «salıwtırıw» procesi júz beredi, bunı Rodjers «janlı bahalaw procesi» dep ataydı, sebebi dáslep bahalaw deregi bala organizminde bolıp ótedi, yaǵnıy, bul jerda biz jáne bir márte tuwma sıpatlar túsinigi menen dúgisemiz.
Psixologiyadaǵı Ulıwma insanıylıq baǵdardıń basqa wákili amerikalı psixolog Abraxam Xarald Maslou boladı. Oniń kóz qarasına kóre, insanniń tiykarǵı mútájligi – bul ózin aktuallastırıw, ózin bekkemlew hám ózin payda etiw. A. Maslou oniń jazıwınsha: «Ózin aktuallastırıwshı adamlardıń hámmesi qanday da bir xızmet menen bánt boladı … Olar buǵan berilgen bolıp, olar ushın bul jumıs júdá qádirli – bul ózine tán tájiriybe». Bunday túrge tiyisli adamlar joqarı qádiriyatlardı ámelge asirıwǵa umtıladı
(olar ishinde – jaqsılıq, haqıyqat, insaplılıq, gózzallıq, haqıyqatlıq, jetiklik hám basqaları
), bunday adamlar ushın bular ómirilik áhmiyetli zárúrlik bolıp xızmet qıladı. Shaxs dúzilisi Maslou boyınsha tartipli sistemadan yamasa mútájlikler dárejesinen ibarat. Bul mútájliklardi tómennen joqarıǵa sanap ótemiz: fiziologiyalıq (organikalıq) mútájlikler, qáwipsizlikke bolǵan mútájlikler, tiyisli hám muhabbatqa bolǵan zárúrlikler, húrmet etiw mútájlikleri, biliw mútájligi, estetik mútájlik hám ózin aktuallastırıw mútájlikleri.³⁶[3]
Joqarı dárejede rawajlanǵan shaxs insanda bar bolǵan óziniń barlıq qábiletlerintolıq rawajlandırıw, alǵa ilgerilew hám morallıqósiwge umtılıw sıyaqlı aktuallastırıwzárúrlikleri bildiretuǵınózgeshelikke iye boladı.
Insan mútájlikler dárejesi hám ol yakibul mútájliktiń shaxs dúzilisi iyelegen ornınıńózgeriwin belgileytuǵın tómendegi nızamlılar bar: joqarıraq dárejedegi mútájlikler insanniń tómenirek dárejedegi mútájlikleri az dárejede bolsa da, qanaatlandırılǵanjaǵdaydaǵana júzege kelip, áhmiyetli hám aktual mútájlikke aylanadı; eger insanda jańa mútájlik júzege kelip, aktuallasqanında, onıń anıq mútájlikler dárejesi de qaytadan dúziledi.
Maslou pikirinshe, ózin aktuallastırıw- bul hár dayım rawajlanıw hám óz imkaniyatlarınámeliyatqa járiya etiw processi. Maslou ózin aktuallastırıw – tuwma hádiyse bolıp, insan tábiyatına kiredidep esaplaydı. Insan jaqsılıq, morallıq, keń peyillilikke bolǵan mútájlikleri menen tuwıladı. Olarinsanniń tiykarın quraydı, hám adam bul mútájliklerdi jariyaetiwdi biliwi kerek boladı.³⁵[3]
Rossiya psixologiyasında shaxs tarawında belgili bolǵan izertlewler L.S. Vigotskiy mektebi wákillerinińteoriyalıq isleri menen baylanıslı. Shaxs mashqalasın sheshiwge A.N. Leontev hám L.I. Bojovich úlken úlesinqosqan.
L.S. Vigotskiy, L.I. Bojovich tárepinen kirgizilgen jetekshi xızmet hám rawajlanıwdıń jámiyetlik jaǵdayi túsiniklerinesúyenip is kóriwbala ómirinińhár túrli dáwirlerinde xızmettińóz ara tásiri hám shaxslararalıq qarım-qatnastıńquramalı dinamikasında ishki kóz qaras dep atalatuǵın dúnyaǵa belgili kóz qaraspenen qaraw qáliplesiwin kórsetti. Bul kóz qaras shaxstıńáhmiyetli ózgesheliklerinen biri, xızmet jetekshi motivleri jıyındısı sıpatında túsiniletuǵın rawajlanıwdıń shárti bolıp esaplanadı.
A.N. Leontev óziniń oraylıq orındı xızmet túsinigi iyelegen shaxs dúzilisi hám rawajlanıwı koncepsiyasın usınadı. L.I. Bojovichtińkoncepsiyasına uqsas, bul koncepsiyada da, shaxstıń tiykarǵi ishki ózgesheligi shaxstıń motivaciya tarawı bolıp esaplanadı. Oniń teoriyasındaǵıáhmiyetli túsinik insan xizmeti maqsetleriniń oniń motivlerine, yaǵnıy, usı waqıtta tikkeley qózǵatıwshıǵa baǵdarlanǵanlıqqa bolǵan múnásiybetin sáwlelendiriwshi shaxsıy áhmiyet bolıp tabıladı. Shaxsqa tiyisli bolǵan xızmet túrleri qanshelli keń, hár túrli bolsa, olar sonshelli rawajlanǵan hám tartipli, shaxstıńózi bolsa sonshelli manawiy jaqtan bay boladı.
Juwmaq ornında, shaxs boyınsha izertlewler házirgi kúnde debelsendilikpenen alıp barılıp atırǵanın aytıpótiw lazım. Házirgi zaman izertlewlerinińáhmiyetli ózgesheligi teoriyalıqkóz qaraslar eksperimental izertlewler tiykarında qáliplesiwinen ibarat .[2]
Jámiyetlikmúnásiybetler