O’zbekistan respublikasi

8. Shaxs qa’liplesiwi ha’m mánide qollanıladı: 1) shaxs qáliplesiwi, oniń
rawajlanıwı. rawajlanıwı, procesi hám nátiyjesi sıpatında. Shaxs qáliplesiwi túsiniginiń mine
usı mánide qollanılıwı psixologiyalıq úyreniw predmeti bolıp esaplanadı, oniń wazıypasına bolsa bar bolǵanlardı (bar, tájiriybede belgili bolatuǵın) hám rawajlanıp atırǵan shaxsta maqsetke baǵdarlanǵan tarbiyalıq tásirler shárayatında bar bolıwı múmkin bolǵanlardı anıqlaw kiredi. Bul shaxs qáliplesiwin úyreniwge psixologiyalıq jantasıw boladı; 2) shaxs qáliplesiwi maqsetke baǵdarlanǵan tarbiya sıpatında. Bul shaxs qáliplesiwine tiyisli máselelerdi hám usıllardı sheshiwge bolǵan pedagogikalıq jantasıw. Pedagogikalıq jantasıw jámiyettiń sociallıq talaplarına say keliwi ushın shaxsta qáliplesiwi kerek bolǵanlardı anıqlastırıw zárúrligin belgileydi.[1]
Insan shaxs bolıp tuwılmaydı, oǵan aylanadı. Shaxs rawajlanıwı boysınatuǵın nızamlarǵa tiyisli hár túrli kóz qaraslar bar. Hár qıylı shaxs teoriyaları kópshilikti quraydı, olardıń hár birinde shaxs rawajlanıwı mashqalası ózine tán jaǵdayda kórip shıǵıladı. Psixologiyalıq analiz teoriyası rawajlanıwdı insanniń biologiyalıq tábiyatın jámiyettegi turmısqa beyimlesiwi, insanda mútájliklerdi qanaatlandırıwdıń belgili qorǵaw mexanizmleri hám usıllarınıń islenbesi sıpatında túsindiredi. Ózgeshelikler teoriyasına kóre, shaxs ózgeshelikleri ómiri dawamında qáliplesedi, olardıń payda bolıw, ózgeris hám turaqlastırıw processleri biologiyalıq emes nızamlarǵa boysınadı. Jámiyetlik táliymat teoriyasına kóre, shaxs rawajlanıwı processi adamlar óz ara tásirleniwi belgili usıllarınıń qáliplesiwi sıpatında úyreniledi. Ulıwmainsanıylıq hám basqa ájayıp hádiyseler menen baylanıslı teoriyalar «Men»niń júzege keliw processi sıpatında túsindiredi.
Shaxs rawajlanıwı oniń sociallasıwı hám tarbiyasi procesinde júz beredi. Hámmesiniń birinshi kúnlerinen baslap aq, insan ózine uqsaǵanlar qorshawında boladı, hár túrli jámiyetlik múnásiybetler hám óz ara háreketlerde qatnasadı. Birinshi jámiyetlik tájiriybeni shańaraǵı shárayatında arttıradı, sońın ala túrli jámáátler shárayatında shaxstıń ajıralmas bólegine aylanǵan subektiv tájiriybeni toplap baradı. Bul process, sondayaq, individ tárepinen jámiyetlik tájiriybeniń aktiv túrde islep shıǵarılıwı sociallasıw processi dep ataladı.
B.G. Ananev koncepsiyasına kóre, sociallasıw processi insanniń shaxs sıpatında hám xızmet subekti sıpatında júzege keliwin eki baǵdarlı process sıpatında kórip shıǵıladı. Bunday sociallasıwdıń juwmaqlawshı maqseti individualliktıń qáliplesiwinen ibarat boladı. Individuallastırıw degende anıq shaxstıń rawajlanıw processi túsiniledi.[2]
Sociallasıw menen birgelikte jáne bir process – mádeniylestiriw de ámelge asırıladı. Eger sociallasıw – bul jámiyetlik tájiriybeni ózlestiriw bolsa, mádeniylestiriw – bul individtińUlıwma insanıylıq mádeniyat hám túrli dáwirlerdegi insan xizmetiniń materiallıq hám mánawiy qádiriyatları jámlengen tarixiy jaqtan quralǵan xızmet usılların ózlestiriwden ibarat.
Shaxs rawajlanıwı mashqalasınıń ol yamasa bul teoriya kóz qarasınan kórip shıǵıwdan tısqarı, shaxstı hár túrli jantasıwlar kóz qarasınan integraciyalastırılǵan halda, anıq bolǵanınsha kórip shıǵıw ideyasi da bar. Usı tiykarda, shaxs barlıq qırralarınıń kelisilgen halda, sistemalı qáliplesiwi hám óz ara baylanıslı bolǵan ózgerislerdi itibarına qabıl etetuǵın bir qansha koncepsiyalar qáliplesedi. Usı rawajlanıw koncepsiyaları integraciya koncepsiyalarına kiredi.
Usınday koncepsiyalardan biri amerikalıq psixolog alım E. Erikson tárepinen islep shıǵılǵan teoriya bolıp esaplanadı, ol rawajlanıwǵa salıstırǵanda óz qaraslarında epigenetik princip: insan óz shaxsıy rawajlanıwında tuwılıwınan baslap, sońǵı kúnlerine shekem májbúriy túrde basıp ótetuǵın basqıshlardıń genetikalıq belgilengenligine itibar qıladı. E.Erikson hár bir adamda belgili ráwishte júz beretuǵın segiz túrli turmıslıq ruwxıy krizislerdi ajıratıp, táriyiplep berdi:

1. 
   Isenim krizisi – isenimsizlik (ómiriniń birinshi jılı dawamında).
   
2. 
   Gúmansıraw hám uyatshańlıqqa qarsı túrde, ózin basqara biliw (2-3 jaslar átirapında).
   
3. 
   Ayıpkerlik sezimine qarsı túrde, tashabuskarlıqtıń payda bolıwı (shama menen úshten altı jasqa shekem).
   
4. 
   Bekkem emeslik kompleksine qarsı túrde, miynetsúygishlik (7 den 12 jasqa shekem).
   
5. 
   Individuallıq hám konformizmge qarsı túrde, shaxsıy baǵdarǵa iye bolıw (12 den 18 jasqa shekem).
   
6. 
   Shaxsıy ruwxıy jekkeleniwge qarsı túrde, keń peyillik hám qarım-qatnasshańlıq (20 jaslar átirapında).
   
7. 
   «Ózine ǵarıq bolıw» ǵa qarsı túrde, jańa áwlad tarbiyası haqqında qayǵirıw (30-60 jaslar arasında).
   
8. 
   Úmitsizleniwge qarsı túrde, basıp ótilgen ómir jolınan kewil tolıwı (60 jastan úlken)
   

Erikson koncepsiyasında shaxstıń dúnyaǵa keliwi hár bir basqıshta júz beretuǵın insan ishki dúnyası hám átiraptaǵı adamlar menen múnásiybetleriniń sıpat ózgerisleri almasıwı tarizinde túsiniledi. Oniń nátiyjesinde ol shaxs sıpatında rawajlanıwdıń, ásirese, házirgi basqıshına tiyisli bolǵan hám pútkil ómiri dawamında saqlanıp qalatuǵın jańa ózgesheliklerge iye boladı. Bunda jańa shaxsıy qırralar, Erikson pikirinshe, tek aldınǵı rawajlanıw tiykarında júzege keledi.
Insan shaxs sıpatında qáliplesiwi hám rawajlanıwında unamlı sıpatlari menen birge kemshiliklerge de iye boladı. Hár túrdegi unamlı hám unamsız jańa paydalardı birgelikte jalǵız teoriyada izshil tárizde Ulıwma kóz aldına keltirip bolmaydı. Soniń ushın Erikson óz koncepsiyasında shaxs rawajlanıwınıń tek eki keskin: normal hám anormal baǵdarların sáwlelendirdi. Ómirde olar sap kóriniste derlik úshıramaydı, lekin anıq shegaralanǵan juldızlar járdeminde insan shaxsıyati rawajlanıwınıń barlıq araliq túrlerin qıyalına keltiriw múmkin.[2]
Shaxs rawajlanıwı mashqalasın úyreniwde avtorlar insan rawajlanıwın belgilep beriwshi sebeplerin anıqlawǵa háreket qıladı. Izertlewshilerdiń kópshiligi shaxs rawajlanıwıniń háreketlendiriwshi kúshi sıpatında túrli kórinistegi mútájlikler jıyındısın tán aladı. Bunday mútájlikler arasında óz-ózin ósiriwge bolǵan mútájlik tiykarǵı orındı iyelleydi. Óz-ózin ósiriwge bolǵan umtılıw qanday da bir erisip bolmaytuǵın jetiskenlikke umtılıwdı bildirmeydi. Shaxstıń anıq maqset yamasa jámiyetlik dárejesine erisiwge bolǵan umtılıwı júdááhmiyetli bolıp esaplanadı.
Shaxs rawajlanıwınıńUlıwma mashqalaları qatarında úyreniletuǵın máselelerden jáne biri shaxsıy ózgesheliklerdiń turaqlılıq dárejesi haqqındaǵı másele bolıp tabıladı. Kópshilik shaxs teoriyalarınıń tiykarında shaxs jámiyetlik-psixologiyalıq ájayıp hádiyse sıpatında óziniń tiykarǵı sáwleleniwi ómirlik turaqlılıq sisteması bolıp esaplanıwı haqqındaǵı kosmoslıq túsinik jatadı. Ásirese, shaxs ózgeshelikleriniń turaqlılıq dárejesi háreketleriniń izbe-izligin hám belgili minez-qulıqtı belgileydi, oniń háreketlerine nızamshılıq’ózgesheligin beredi. Lekin bir qatar izertlewler nátiyjesinde insan minezqulqı bir qansha ózgeriwsheńligi anıqlandı. Soniń ushın nızamshılıq túrde insan shaxsı hám minez-qulqınıń turaqlilıǵı haqıyqatında da qanshelli sáwleleniwi haqqındaǵI soraw payda boladı.
Izertlewlerdiń nátiyjelerine kóre, tuwma anatomik hám fiziologiyalıq ózgeshelikler, nerv sisteması qásiyetleri menen baylanıslı bolǵan shaxstıń dinamikalıq ózgeshelikleri joqarı dárejedegi turaqlılıqqa iye boladı. Olarǵa temperament, emocional reaktivlik, ekstraversiya – introversiya hám basqa bazı bir sıpatlar kiredi. Sonday-aq, anıq bolıwınsha, shaxstıń hám turaqlı, hám ózgeriwsheń real minez-qulqi hár dayım jámiyetlik jaǵdaylarǵa baylanıslı boladı.
«Ulıwma psixologiya» (2002 j.) sabaqlıǵınıń avtorı A.G. Maklakovtıń pikirine kóre, insan barlıq adamlarǵa tán bolǵanlıǵınan júdá turaqlı paydanı shólkemlestiretuǵın shaxstıń bir qatar ózgesheliklerine iye. Bular integrativ ózgeshelikler bolıp, olarǵa shaxstıńbeyimlesiwsheńlik potensialı kiredi. Maklakovtıń kóz qarası menen qaraganda, hár bir adam shaxsıy beyimlesiwsheńlik potensialına, yaǵnıy, jámiyetlik ortalıq shárayatlarına nátiyjeli beyimlesiw imkaniyatın beriwshi belgili psixologiyalıq ózgeshelikler toplamına iye. Shaxsıy beyimlesiwsheńlik potensialınıń rawajlanıw dárejesine kóre insan túrli jaǵdaylarda óz minez-qulqın ol yamasa bul dárejede nátiyjeli qáliplestiriledi. Usınǵan kóre, minez-qulıqtıń teńligi haqqında emes, balkim túrli shárayatlada múnásip minez-qulıqtı belgileytuǵın qırralar haqqında sóz júritiw lazım.[1]
TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI
1. Tómendegi túsiniklerdan qaysı biri mazmunı jaǵınan onsha keń bolmaǵan túsinik bolıp esaplanadı «individ», «shaxs», «xızmet subekti», «individuallıq»: a) individ;
b) shaxs;
v) xızmet subekti;
g) individuallıq.
2. «Individ», «shaxs», «xızmet subekti», «individuallıq» túsinikleri ishinde mazmunınıńkólemine kóre tómendegi múnásiybetti payda etedi: a) kiritpeler;
b) óz ara baylanıslılıqlar;
v) avlod – tur;
g) qatar dúzilisine kóre .
3. Insan jámiyetindegi ontogenetik rawajlanıwınıńjoqarı basqıshı – bul: a) individ;
b) shaxs;
v) xızmet subekti;
g) individuallıq.
4. Shaxs rawajlanıwı dinamikasına baǵdarlanǵan, minez-qulqınıńtiykarǵıózgesheliklerin belgilep beriwshi turaqlı qálewleri hám motivleri sisteması,- bul: a) temperament;
b) xarakter;
v) Ilayıqlılıq;
g) baǵdarlanǵanlıq.
5. Insan alǵa umtılatuǵın hám oǵan erisiw ózine tartatuǵın hám bekkem bolıp seziletuǵın maqsetlerdiń qiyinshılıq dárejesi tómendegishe xarakterlenedi: a) dawagerlik dárejesi;
b) baqlaw lokusı;
v) ózin bahalaw ;
g) ózine múnásiybet.