O’zbekistan respublikasi

TEMA: QARIM-QATNAS PSIǴOLOGIYASÍ
REJE:

1. 
   Qarım-qatnas haqqında túsinik.
   
2. 
   Sóylew hám oniń túrleri.
   

3.Qarım-qatnastıń insan filogenetikalıq hám ontogenetikalıq rawajlanıwındaǵı áhmiyeti.

4. 
   Qarım-qatnas wazıypaları hám túrleri.
   
5. 
   Qarım-qatnas xabar almasıwı sıpatında.
   
6. 
   Qarım-qatnas óz ara tásir sıpatında.
   
7. 
   Qarım-qatnas adamlardıń bir-birin qabıl qılıwı sıpatında.
   
8. 
   Qarım-qatnastıń rawajlanıwı.
   

Qarım-qatnas insannıń jámiyetlik, sanalı insan
6.1. Qarım-qatnas haqqında sıpatındaǵı, sana tasıwshı sıpatındaǵı mútájligi _tu’sinik bolıp tabıladı. Hár túrli haywanlar hám insan turmıs táriziniń eki tárepi: tábiyat penen
baylanıslar hám tiri janzatlar menen baylanıslarına ajıralıwın baqlaymız. Birinshi túr baylanıslar adam belsendiliginiń arnawlı túri sıpatındaǵı xızmeti dep atalǵan. Ekinshi túr baylanıslar bir-biri menen óz ara tásirleniwshi tárepler xabar almasatuǵın tiri janzatlar ekenligi menen belgilenedi. Túr ishindegi hám turler aralıq bunday baylanıslar túri qarım-qatnas dep ataladı.[1]
«Qarım-qatnas» túsiniginiń hár túrli anıqlamaları bar. Qarım-qatnas eki yamasa onnan artıq adamlar ortasındaǵı biliw yamasa affektiv-bahalaw ózgesheligine iye bolǵan xabar almasıwında olardıńóz ara tásirleniwi sıpatında táriyiplenedi. Yamasa: qarımqatnas – adamlar ortasında birgeliktegixizmeti mútájliginen júzege keletuǵın hám axborot almasıwı, óz ara tásiriniń jekke jolın islep shıǵıw, basqa adamdı qabıl etiw hám túsiniwden ibarat bolǵan baylanıslardı ornatıw hám rawajlandırıwdıń qıyın, keń qamırawlı processi. Bul «qarım-qatnas» túsiniginiń eń tolıq hám anıq anıqlaması.[1]
Qarım-qatnas barlıq tiri janzatlarǵa tán bolıp, lekin insan dárejesinda ol eń tereńlesken formalarǵa iye boladı, sóylew quralında anıqlanadı. Qarım-qatnasta tómendegi kóz qaraslardan ajıratıladı: mazmun, maqset hám qurallar .
Insanniń sóylew xizmeti insan sanasınıń barlıq qırraları menen tıǵız baylanısqan. Sóylew – insan psixik kamalatınıń, shaxs sıpatında qáliplesiwiniń qúdiretli principi. Sóylew tásiri astında qaraslar, dıqqat, intellektual, mánawiy hám estetikalıq sezimlerden quraladı, erk hám minez-qulıq qáliplesedi. Sóylew járdeminde barlıq biliwge tiyisli psixik processler erkin hám basqarılatuǵın tús aladı. Solay eken, sóylew – biliwge tiyisli psixik process bolıp, insan tárepinen aytılıp atırǵan hám esitip turılǵan sesler uyǵınlıǵınan ibarat, áne usı seslerge tán jazıw belgileri sisteması arqalı sáwlelengen máni hám mazmunǵa iye . Til – shártli belgiler sisteması bolıp, olardıń járdeminde adamlar ushın belgili bir mánige hám mazmunǵa iye bolǵan sesler jıyındısı uzatıladı.
Sóylewde óz aldına insanniń ruwxıyatı sáleleniwin tabadı. Sóylew jeke jaqtan óz aldına shaxsqa tán bolıp, onda óz aldına alınǵan insanniń psixologiyası sáwlelenedi, til bolsa hámme ushın jalǵız bolıp esaplanadı. Sóylew arqalı bildirilgen belgiler járdeminde belgili bir predmet, háreket, jaǵday hám t.b. sáwlelenedi. Sóz bolsa, predmet yamasa hádiyse haqqındadaǵı kóz qaras penen baylanıslı boladı. Ulıwma lastırıw funkciyası hár bir sóz Ulıwma lastırıw ózgesheligine iye ekenligi menen baylanıslı, bul bolsa oylawdıń júzege shıǵıwına imkan jaratadı. Pikir almasıw, yaǵnıy qarım-qatnas belgili bir maǵlıwmatlardı, pikirlerdi, tuyǵulardı adamlar bir-birine jetkerip beriwden ibarat bolǵan process bolıp tabıladı.
Insan sóylewiniń anıqlıǵı sheklengen muǵdardaǵı sóylew belgileri – túrli qıyınshılıqtaǵı quramlı bólekler (sesler, buwınlar, sózler hám gápler) járdeminde insanniń sheksiz-shegarasısız hár túrli pikirlerdi, maqsetlerdi hám tuyǵulardı sáwlelendiriw imkaniyatın beredi .³⁹[3]
Qarım-qatnas mazmunı – bul individual aralıq baylanıslarda bir tiri janzattan ekinshisine jetkiziletuǵın xabar. Qarım-qatnas mazmunına tiri janzattıń ishki motivacion yamasa emocional jaǵdayı haqqındaǵı maǵlıwmatlar kiriwi múmkin. Qarım-qatnas arqalı bir tiri janzattan ekinshisine, tiri janzattı belgili tartipte baylanısqa kiriwine baǵdarlaytuǵın, olardıń emocional jaǵdayları (menmenlik, shadlıq, ǵázep, qayǵı, hijran hám usı sıyaqlılar) haqqındaǵı maǵlıwmatlar ótiwi múmkin. Bunday xabar adamnan adamǵa jetkiziledi hám shaxslar aralıq baylanıslar ornatıw quralı bolıp xızmet etedi.
Biz, ashıq kewilli hám shadlanıp atırǵan adamǵa qaraǵanda, qáhárlengen yamasa azap shegip atırǵan adamǵa salıstırǵanda ózimizdi basqasha tutamiz. Bir tiri jannan basqasına jetkiziletuǵın sırtqı ortalıq jaǵdayı haqqındaǵı maǵlıwmat, máselen, qáwipten yamasa jaqın átirápta unamlı, biologiyalıq zárúr principlerdiń, máselen, azıq-awqattıń bar ekenligi haqqındaǵı eskertiw qarım-qatnas mazmunı bolıwı múmkin. Adamda qarımqatnas mazmunı haywanlarǵa qaraganda bir qansha keńirek boladı. Adamlar bir-biri menen dúnya haqqındaǵı bilimleri, arttırılǵan tájiriybe, layoqatlar, tájiriybe hám kónlikpelerin jámlegen axborot penen almastı. Insan qarım-qatnası kóp predmetli bolıp, ishki mazmunına qaray hár túrli boladı.
Qarım-qatnas maqseti – bul insanda usı belsendilik túri júzege keletuǵın sebep. Haywanlarda qarım-qatnas maqseti bolıp basqa tiri janzattı belgili bir háreketke baslaw, ol yaki bul háreketti ámelge asırmaw kerek ekenligi haqqındaǵı eskertiw xızmet etiwi múmkin. Máselen, ana óz dawısı yamasa háreketi menen balasın qáwipten saql’aw múmkin; padadaǵı ayırım haywanlar basqaların olarǵa turmıslıq zárúr derekler jetip kelgenligi haqqında eskertiwleri múmkin. Adamda qarım-qatnas maqsetleriniń sanı kóbeyedi. Olarǵa joqarıda sanap ótilgenlerinen tısqarı, dúnya haqqındaǵı bilimlerge iye bolıw hám jetkeriw, tálim hám tarbiya, adamlardıń birge islesiw xızmetlerindegi túrli háreketlerdiń muwapıqlasıwı, shaxsıy hám jumıs boyınsha óz ara múnásiybetlerdiń aydınlastırılıwı, ornatılıwı hám basqaları da kiredi. Eger haywanlarda qarım-qatnas maqsetleri olar ushın aktual bolǵan biologiyalıq mútájliklerdi qanaatlandırıwdan ibarat bolsa, adamlarda olar kóplegen hár túrli: jámiyetlik, mádeniy, biliw, dóretiwshilik, estetikalıq, aqılıy ósiw, morallıq rawajlanıw sıyaqlı mútájliklerdi qanaatlandırıw quralı bolıp esaplanadı.
Qarım-qatnas, ádette, bes túrli: shaxslararalıq, kognitiv, kommonıkativ-axborotlı, emotiv hám konativ tárepleriniń birliginde payda boladı.
Qarım-qatnastıńshaxslararalıq tárepi insanniń tikkeley átirap-ortalıqtı: basqa adamlar hám óz ómirine baylanıslı bolatuǵın ulıwmalıqlar menen óz ara tásirin sáwlelendiredi.[2]
Qarım-qatnastıńkognitiv tárepi sáwbetlestiń kim, qanday adam ekenligi, onnan ne nárse kutiw múmkinligi haqqındaǵı, sonday-aq, sheriktiń shaxsı menen baylanıslı bolǵan basqa kóplegen sorawlarǵa juwap beriw imkaniyatın beredi .
Qarım-qatnastıńkommonıkativ-axborotlı tárepi kóz qaraslar, ideyalar, qızıǵıwshılıqlar, sezimler, beyimlesiwler hám basqaları hár túrli bolǵan adamlar ortasındaǵı almasıwdan ibarat .
Qarım-qatnastıńemotiv tárepi sheriklerdiń shaxsıy baylanıslarındaǵı seziwtuyǵular, keypiyattıń wazıypa atqarıwları menen baylanıslı.
Qarım-qatnastıńkonativ (minez-qulıq tárepinen) tárepi sherikler qaraslarındaǵI ishki hám sırtqı qarama-qarsılıqlardı muwapıqlastırıwǵa xızmet qıladı.
Qarım-qatnas quralların qarım-qatnas procesinde bir tiri janzattan basqasına jetkeriletuǵın axborottı kodlastırıw, uzatıw, qayta islew hám ashıp beriw quralları sıpatında táriyiplew múmkin.
Qarım-qatnas qurallarına tómendegiler kiredi:

1. 
   Til – qarım-qatnas ushın qollanatuǵın sózler, belgiler hám olardı qarım-qatnasta qollanıw ushın mánili sóz dizbeklerine birlestiriw nızamlıqlar sisteması, sondayaq, túrli kórinis hám formalardaǵı (tekstler, sızılmalar, súwretler), axborot jazıw, jetkeriw hám saqlawdıń texnikalıq quralların (radio hám videotexnika, jazıwdıń mexanikalıq, magnitli, lazerli hám basqa forma ları) daǵı belgiler sistemaları hám jazıwdan ibarat.
   
2. 
   Dawıs, emocional sáwlelengenlik, bir qıylı sóz dizbegine hár túrli mazmun beriwge qádir.
   
3. 
   Sáwbetlestińmimikası, gewde jaǵdayı, kóz qarası sóz dizbeginiń mánisin kúsheyittiriwi, toltırıwı yamasa biykar etiwi múmkin.
   
4. 
   Imo-belgilerqarım-qatnas quralı sıpatında Ulıwma qabıl qılınǵan, yaǵnıy, belgilengen mánige iye bolıwı yaki ekspressiv, yaǵnıy , sóylewdiń sáwlelendirgenligi jáne de asırıwı múmkin.
   
5. 
   Sáwbetlesler qarım-qatnasındaǵı aralıq mádeniy, milliy dástúrlerge, sáwbetleske bolǵan isenim dárejesine baylanıslı boladı.
   

Insan óziniń túr ishindegi qarım-qatnas usılları hám quralların tańlawdaǵı oylap tabıwshılıǵı boyınsha Jer sharındaǵı bizge belgili tiri janzatlardı bir qansha quwıp ótti.
Qarım-qatnas tómendegi basqıshlarǵa bólinedi:

• 
  qarım-qatnasqa bolǵan mútájlik (axborottı jetkeriw yamasa onnan xabardar bolıw, sáwbetleske tásir kórsetiw zárúr, hám t.b.) basqa adamlar menen baylanısqa kiriwine iytermeleydi;
  
• 
  qarım-qatnas maqsetleri, qarım-qatnas jaǵdayın durıs belgilew;
  
• 
  sáwbetlestiń shaxsın belgilew;
  
• 
  óz qarım-qatnası mazmunın rejelestiriw, adam ne nárse haqqında sóz júritiwin koz aldına keltirwdi (ádette bilmegen halda);
  
• 
  insan sanasız túrde (ayırım waqıtta sanalı) paydalanıwı múmkin bolǵan anıq qurallar, sóylew dizbeklerin tanlaydı, qanday sóylep, ózin qanday tutıwın oylap qoyadı;
  
• 
  sáwbetlestiń juwap reaksiyasın qabıl etiw hám bahalaw, qaytadan baylanıs ornatıw tiykarında qarım-qatnas nátiyjeliligin baqlaw;
  
• 
  qarım-qatnas baǵdarı, uslubı, metodlarına dúzetiwler kirgiziw.
  

Eger qarım-qatnas aktiniń qanday da bir bólegi izden shıqqan bolsa, sóylewshi qarım-qatnasınan kútkan nátiyjelerine erise almaydı.