O’zbekistan respublikasi

4. Qarım-qatnas wazıypaları hám túrleri

Qarım-qatnas hár túrli wazıypalardı orınlaydı. Túrli alımlar qarım-qatnastıń hár qıylı wazıypaların ajıratıp kórsetedi. G.M.Andree de kommonıkativ, interaktiv hám perseptiv wazıypasın sanap ótedi. M.I. Enikeev xabarlı-kommonıkativ, basqarıwkommonıkativ, perseptiv-nátiyjeli hám affektiv-ekspressiv (emocional ózin sáwlelendiriw) wazıypaların kórsetedi. A.A. Broldnıy: instrolmental, sindikatlı, translyasiya, ózin sáwlelendiriw wazıypaların ajıratadı. Instrolmental – bul qarımqatnastıń háreketin orınlaw ushın áhmiyetli xabardı jetkeriwden ibarat bolǵan tiykarǵı isshi wazıypası. Bul wazıypaǵa jaqın bolǵan , lekin oǵan uqsas bolmaǵan wazıypa, birlestiriw – sindikativ wazıypa. Kópshilik qarım-qatnas aktleriniń tikkeley maqsetleri úlken hám kishi toparlardaǵı adamlar ortasındaǵı Ulıwma lıqtı anıqlaw hám bekkemlewden ibarat. Sindikativ wazıypa menen ózin sáwlelendiriw wazıypası bir-birine jaqın bolıp esaplanadı. Ózin sáwlelendiriw óz áhmiyetine kóre, birgelikte pikirlewge, baylanısqa qaratılǵan. Óz aldına orındı dóretiwshilik xızmetindegi ózin sáwlelendiriw iyelleydi, ol xızmet nátiyjesi sıpatında jámiyetlik áhmiyetke iye, sebebi ol adamlar ortasındaǵı qarım-qatnas predmetine aylanadı. Solay etip, qarım-qatnastıńtranslyasion – xızmettiń anıq usılları, bahalaw kriteriyaları hám dastúrlerdi jetkeriw wazıypası úlken áhmiyetke iye. Bul wazıypaǵa tálim alıw tiykarında jatadı: qarım-qatnas arqalı shaxstıń tálim alıwı ámelge asadı. L.A. Karpenko maqsetke qaraye qarım-qatnastıń segiz túrli wazıypasın belgileydi: baylanıslılıq – xabarlardı qabıl qılıw hám jetkeriw, hámda óz ara baylanısta bolıwǵa eki táreptiń tayın jaǵdayı sıpatında baylanıs ornatıw; axborotı – xabarlar, pikirler, maqsetler, sheshimler hám basqaları almasıwı; sharlawshı – qarımqatnas boyınsha sherigin ol yamasa bul háreketlerdi orınlawǵa baǵdarlaytuǵın belsendiligin xoshametlew; basqarıwshı – birge islesiw xizmetin sholkemlestiriwde haraktlerdi óz ara baǵdarlaw hám muwapıqlastırıw; ańlaw wazıypası – jetkerilgen maǵlıwmattıńáhmiyetin múnásip tárizde qabıl etiw hám túsiniw ǵana emes , balkim, sheriklerdiń de óz ara bir-birlerin túsiniwleri (tilekleri, beyimlesiwleri, keshirmeleri, jaǵdayları hám t.b.); amotiv – sheriginde zárúr ishki keshirmelerin oyatıw («seziwler almasıwı»), sonday-aq, oniń járdeminde shaxsıy keshirme hám jaǵdayların ózgettiriw; múnásiybetlerin ornatıw – individ bar ekenligi kútilip atırǵan jámiyettegi roli, dárejeli, jumıs boyınsha, shaxslararalıq hám basqa baylanısları sistemalarında óz ornın ańlaw hám belgilew; tásir ótkiziw – sheriktiń jaǵdayı, minez-qulqı, shaxsıy-mazmunlı áhmiyeti, sonday-aq, tilekleri, beyimlesiwleri, pikirleri, sheshimleri, kóz qarasları, mútájlikleri, háreketleri, aktivligi hám basqaların ózgerttiriw. B.F. Lomov qarım-qatnastıńtómendegi wazıypaların usınadı: axborottı qabıl qılıw-jetkeriw processlerin óz ishine alǵan axborotkommonıkativ; birge islesiw xizmetin ámelge asırıwda háreketlerdi óz ara dúzetiw menen baylanıslı basqarıwshı-kommonıkativ, insan sezimleri tarawına tiyisli bolǵan hám óz emocional jaǵdayın ózgerttiriwdegi mútájliklerge juwap beriwshi affektiv-kommonıkativ wazıypalar.[2]
Kórsetip ótilgen wazıypalar real qarım-qatnas ámeliyatında ámelge asırıladı.
Mazmun-maqsetleri hám qurallarına qaray qarım-qatnastı bir neshe túrlerge bóliw múmkin. Mazmunına qaray, ol materiallıq (xızmet deneleri hám jemisleriniń almasıwı), kognitiv (bilimler almasıwı ), konditsiv (ruwxıy hám fizikalıq jaǵdaylar almasıwı ), motivacion (qálewler, maqsetler, qızıǵıwlar, motivler, mútájlikler almasıwı), xızmetli (háreketler, mualajalar, tájiriybeler, kónlikpeler almasıwı ) bolıwı múmkin.
Materiallıq qarım-qatnasta subektler, shaxsıy xızmet penen bánt bolǵan halda, onińónimleri menen almastı, olar óz náwbetinde aktual zárúrliklerdi qanaatlandırıw quralı bolıp xızmet qıladı. Konditsiyalı qarım-qatnasta adamlar ózlerin belgili fizikalıq yamasa ruwxıy jaǵdayǵa keltiriwge mólsherlengen bir-birine salıstırǵanda óz ara tásir kórsetedi. Máselen, keypiyattı kóteriw yaki, kerisinshe, onı túsirip jiberiw; bir-birin qozǵatıp jiberiw yaki tınıshlandırıw, hám, aqıbetinde, bir-biriniń keypiyatına belgili bir tásir ótkiziw. Motivaciyalı qarım-qatnastıńmazmunı bir-birine belgili tilek, beyimlesiwdi jetkeriw yamasa belgili bir baǵdarda háreketleniwge tayın bolıwdan ibarat. Bunday qarım-qatnas sıpatında insandaǵı bir maqsetke, basqa adamda qanday da bir umtılıwdıń payda bolıwı yamasa joq bolıwı, kimgedur háreketke bolǵan belgili beyimlesiwdiń júzege keliwi, qanday da bir mútájliktiń aktuallastırılıwı ushın jetisiw tileginiń kúshliligi sıyaqlı jaǵdaylardı keltiriw múmkin. Kognitiv hám xızmetli qarım-qatnastıń sáwleleniwin biliw yamasa Oqıw xizmetiniń túrleri menen baylanıslı qarım-qatnas boladı. Bunda subektten subektke dúnyaqarastı keńeyittiwshi, tájiriybelerin rawajlandıratuǵın hám bekkemlestiriwshi xabar jetkiziledi.[2]