O’zbekistan respublikasi

Fiziologiyaliq hám patologiyaliq affekttiń psixologo-yuridikaliq aspekti, jinayi huqiqta o`z isine juwap bere aliw hám juwap bere almaw máselesine sud psixiatriyasi kursinda toqtap o`temiz.
Emotsiyalardiń affektten ayirmashiliǵi, uzaǵiraq hám kem jedelli jaǵdaydi ko`rsetedi. Emotsiyalar jaǵdayliq xarakterge iye, yaǵniy adamniń bar bolǵan yamasa múmkin bolǵan jaǵdayǵa, o`z is-háreketi hám o`z háreketlerine bahalawshi qatnasin bildiredi. Emotsiyalar idiatorliq xarakterge iye-olar rael payda bolmaǵan, bastan keshirgen yamasa ko`z aldina keltirilgen jaǵdaylar haqqinda ko`z aldina keltiriwge baylanisli payda bolatuǵin jaǵday hám waqiyalardi aldi burin seziw uqibina iye.
Emotsiyanińáhmiyetli o`zgesheligi olardińUlıwma lastiriw hám kommunikatsiyaǵa uqipliliǵinan ibarat. Adamniń emotsional tájiriybesi oniń jeke bastan keshiriwlerinen júdá keń, ol sonday-aq basqa adamlar menen qatnasta payda bolatuǵin emotsional birgelikte bastan keshiriwde qáliplesedi.
Keypiyat degenimiz salistirmali túrde ázzi ko`ringen, turaqli emotsional jaǵday. Keypiyat insanniń barliq minez-qulqina emotsional reń beredi. Eger adamniń keypiyati jaqsi bolsa, oniń bir nárseni qabillawi yamasa ko`z aldina keltiriwi de unamli reńde boladi.
S.L.Rubinshteyn basqa emotsional payda boliwlardan ayirmashiliqli túrde keypiyattiń eki tiykarǵi belgilerin atap o`tken. Birinshiden, olar predmetli emes, al jeke shaxsina, adamniń keypiyati jaqsi bolǵanda, ol tek ǵana quwanishli emes, al oǵan quwanishli.
Ekinshiden, keypiyat qanday da bir jeke waqiyaǵa baǵishlanǵan, arnawli bastan keshiriw emes, al taralǵan Ulıwma jaǵday.
Keypiyat adamnińátiraptaǵilarǵa qatnasi qalay dúziliwi, júz berip atirǵanlardi qalay qabillawi hám ańlawi, o`z turmisindaǵi waqiyalarǵa qanday ko`z-qarasta ekenligi menen belgilenedi.
Qumar-kúshli, tereń, absolyut ústem emotsional bastan keshiriw. Qumar diqqatti jámlewde, oylardiń hám kúshtiń jiynaliwinda, olardiń bir maqsetke baǵdarlaniwinda ko`rinedi. Qumarliq adamdi pútkilley qamrap aladi, qumarliq seze otirip adam jábir shegiwshi, qanday da bir kúshtiń húkimlarliǵindaǵiǵa uqsap qaladi. Qumarliq barliq kúshti jiynap, jámlep tek bir nársege baǵdarlaǵani ushin ziyanli da boliw, biraq soniń menen birge ulli boliwi da múmkin. Dúńyada ele hesh bir ulli nárse ulken qumarlaniwsiz ámelge asirilmaǵan.
Stress ekstremal turmisliq jaǵdaylarda payda boliwshi, adamnan nerv-psixikaliq kúshiniń mobiliziatsiyasin talap etiwshi emotsional bastan keshiriwdiń ayriqsha formasinan ibarat. Ol qáwip, qorqinish, o`kpelew jaǵdaylarinda h.t.b payda boladi. Stress psixikaliq protsesslerdiń o`tiwinde o`zgerislerge, emotsional qozǵalisqa, is-hárekettiń motivatsion transformatsiyasina, háreket hám so`ylewdiń buziliwina alip keledi. Ayirim waqitlari napryajenie insan is-háreketine unamli tásir etedi. Stress organizmniń o`mir súriwiniń o`zgeriwsheń jaǵdaylarina maslasiwi ushin zárúr. Stress haqqindaǵi tálimattiń tiykarin saliwshi «Sel`eniń pikirinshe, stress o`z rawajlaniwinda úsh basqishtan o`tedi- 1) «qáweterleni reaktsiyasi», bunda organizmniń qorǵawshi kúshleri mobilizitsiyalanadi 2) «qàrsilasiw basqishi», bunda stressorǵa toliq maslasiw sáwlelenedi 3) «hálsirew basqishi» eger stressor kúshli bolsa hám adamǵa uzaq waqit tásir etse bunnan qashiw kerek.
Adam stress penen o`zi qalay gúresiwi memkin degen sorawǵa «Sele bilay juwap beredi» Fizikaliq jedellik járdem beredi, biraq tek buniń o`zi jetkilikli emes. Eńáhmiyetlisi-jasaw «minez-quliq kodeksi»ne iye boliw. O`zińizge «maqset port»in tabiń-bul ilaji bolǵansha ko`birek adamlarǵa miyrimlilik payda etedi, ko`birek dos arttiriń. . .Eger siz adamlarǵa kerek bolsańiz, zárúr boslańiz, siz qutqarilǵan esaplanasiz».
Sezim-adam tárepinen shinliqtiń predmet hám qubilislarina o`z qatnasiniń bastan keshiriwiniń tiykarǵi formalariniń biri, ol salistirmali túrde túraqliliq hám bekkemlilik penen ajiraladi. Insan sezimi emotsiyalardińUlıwma lasiwi sipatinda payda boladisezimlerdiń payda boliwi hám rawajlaniwi turaqli emotsional qatnaslardiń qáliplesiwin bildiredi. Aniq dúzilgen jaǵdayda predmetlerdiń jaǵdayliq áhmiyetin sáwlelendiriwshi jaǵdayliq emotsiyalar hám affektlerden pariqli ráwishte sezimler turaqli motivatsiyaliq áhmiyetke iye qubilislardi ayiradi.
Jaǵdayliq hám turaqli emotsional bastan keshiriwlerdiń sáykes emesligi psixologiyada sezimlerdińambivalentligi degen atalǵan. Bastan keshiriwlerdiń ambivalentligi jiyi ayirim turmis reallarina hám o`tkinshi jaǵdayǵa emotsional reaktsiyaniń turaqli emotsional qatnaslardiń say kelmewinde payda boladi (misali, eger unamli bahalanatuǵin adamlar, doslar adamǵa diqqatsiz bolsa, ashiwi keliwi).
Ádep-ikram (etikaliq) sezimler adamniń basqa adamlarǵa, Watanǵa, shańaraǵina, o`zine bolǵan qatnasin bildiredi. Moralliq sezimge muhabbat, gumanizm, patriotizm, haqiyqatliq, abiroy, uyat h.t.b kiredi. Ádep-ikram sezimleriniń hár túrliligi insan qatnasiniń ko`p túrliligin sáwlelendiredi. Ádep-ikram seziminiń eń joqari formasijaqsiliqqa muhabbat. Etikaliq sezimler insan minez-qulqin retlestiredi. Eger ol o`zin qáliplesken minez-quliq normalarina say tutsa, bunnan qanaatlanadi, o`zin isenimli sezedi. Eger oniń háreketleri Ulıwma belgilengen normalarǵa muwapiq kelmese, ol qolaysizliq, uyat sezedi.
Uyat tiykarinda ańlanbaǵan túrde ayipkershilik sezimi jatadi, bunda tek ǵana o`zińe ashiw emes, al qabillanǵan normalardi hám ko`rsetpelerdi buziwdan qorqiw bar. Insan minez-qulqiniń joqarǵi ádep-ikramliliq retlestiriwshisi hújdan. Etikaliq emes háreketti islegen adamniń jaǵdayi qanday bolatuǵinliǵi hámmege belgili. Bul uwayimlar «hújdan azabi» dep atalip, buniń tiykarinda gúna hám jat bolip ketiw keselligi, adamniń basqalardan ajiraliwi jatadi.
Intellektual (biliw) sezimi adamniń dúńyaǵa biliw qatnasi menen payda boladi. Biliw seziminiń predmeti hám bilim aliw protsessi hám oniń nátiyjesi de boliwi múmkin. Intellektual sezimlerge qiziǵiwshilq, biliwge qumar, sirdi seziw, tańlaniwdi jatqariw múmkin. Intellektual sezimniń shińi muhabbattiń haqiyqatliqqa Ulıwma lasqan muhabbat sezimi boladi, ol turmis sirina tereń kiriwge múmkinshilik beretuǵin úlken háreketleniwshi kúsh boladi.
Estetikaliq sezimler ko`rkem baha hám talǵamda ko`rinedi. Adam tárbiya protsessinde rawajlanǵan estetikaliq talǵamǵa iye bolsa, iskustvo shiǵarmasi, tábiyat kartinasi, basqa adamdi qabillaǵanda o`zi ushin jaǵimli yamasa jaǵimsiz emotsiyalardi sezedi, oniń diapazoni júdá keń-ráhátleniw sezimi hám quwaniwdan-jek ko`riwge shekem. Sezimlerdiń qáliplesiwi insan sub`ektivliginiń rawajlaniwiniń zárúr shárti esaplanadi. Motiv, ideal, minez-quliq normalari biliwdiń o`zi adam oniń menen basshiliq etiwi ushin jeterli emes. Tek ǵana turaqli sezimler predmeti bolip ǵana, bul bilimler real tilek hám isháreket retlestiriwshisi boladi.
Insan sezimleri oniń basqa adamlar menen qarim-qatnasina sebepshi, olar jámiyettiń dástúri hám ádeti menen retlesedi. Insan seziminiń qáliplesiw protsessi oniń ishki dúńyasiniń dúziliwi protsessi menen tiǵiz baylanisli. Individual rawajlaniw protsessinde sezimler jaǵdayliq emotsiyalardan keyin payda boladi.
Insan seziminiń payda boliwiniń jáne bir tárepi-olardiń modalliǵiniń ayirmashiliǵi, bastan keshiriwdiń sapasi. Insanniń emotsional o`miriniń bul aspekti amerikali psixolog K.Izard tárepinen islep shiǵilǵan differentsiyalli emotsiya teoriyasinda berilgen. Ol on fundamental emotsiyani ayirǵan-qiziǵiwshiliq-qoziw, quwanish, tańlaniw, qayǵi-azap shegiw, ashiw-qáhár, jek ko`riw-jerkeniw, jaman ko`riw-mensinbew, qorqiw-zárresi ushiw, uyaliw-tartiniw, ayip-o`kinish. Dáslepki úsh emotsiyani K.Izard unamliǵa, qalǵan jetewin unamsizǵa jatqaradi.
Qiziǵiw-qoziw-jiyi bastan keshiriletuǵi unamli emotsiya, ol uqiplar, bilimler, oylawlardiń rawajlaniwinda motivatsiyaniń eńáhmiyetlisi esaplanadi. Qiziǵiwshiliq-bul kúndelikli jumisti normal obrazda uslap turatuǵin jalǵiz motivatsiya. Qiziǵiwshiliqqoziw-bul qamtip aliw, biliwge qushtarliq sezimi. Qiziǵiwshiliq emotsiyasin seziwshi adamda izertlew, aralasiw, o`z tájiriybesin keńeytiw, qiziǵiwshiliq oyatqan adam yamasa ob`ektke jaqinlasiw tilegi payda boladi. Intensiv qiziǵiwshiliqta yamasa qoziwda adam o`zin ko`terińki hám tirishe sezedi.
Quwanish isenimlilik hám áhmiyetlilik sezimi menen, qiyinshiliqlardi jeńiwge uqipliliq seziw hám o`mirden lázzetleniw sezimi menen sipatlanadi. Quwanish o`zinen qanaatlaniw, átiraptaǵilardan hám dúńyadan qanaatlaniw menen o`tedi. Quwanish jiyi kúsh hám energetikaliq ko`teriliw menen o`tedi. Quwanish-bul o`z múmkinshiliklerińdi ámelge asirǵanda payda boladi. O`z múmkinshiliklerin ámelge asiriwǵa tosqinliq etiw, bul quwaniwǵa tosqinliq etiw degen. Biraq quwanish o`mirlik maqsetlerge erisiwge baǵdarlanǵan oy hám háreketlerdiń tuwri nátiyjesi bolmawi da múmkin. Diniy ko`zqarastan quwanish-eń joqarǵi danaliq.
Tańlaniw-o`tkinshi emotsiya, ol tez payda bolip hám tez o`tip ketedi. Basqa emotsiyalardan pariqli ráwishte, tańlaniw uzaq waqit minez-quliqti motivirovat` etpeydi.
Tańlaniwdiń funktsiyasi sub`ekttiń tabisli háreketlerge, jańa yamasa tosattan bolatuǵin waqiyalarǵa tayarlawdan ibarat.
Qiynaliw-eń keń tarqalǵan keri emotsiya, ol qayǵi hám depressiyada dominant (ústin) esaplanadi. Qiynaliwdiń psixologiyaliq sebepleri kúndelikli turmistaǵi ko`plegen problemali jaǵdaylardi, talap etiwshilik jaǵdaylardi, basqa da emotsiyalar, ko`z aldina keltiriwlerdi h.t.b o`z ishine qamtiydi. Qiynaliwdi bastan keshiriw qayǵi, keypiyattiń túsiwi, úmitsizlik, jalǵizliq, izolyatsiya, túskinlik sipatinda súwretlenedi. Qiynaliw-hám qiynalip atirǵan adamǵa, hám átiraptaǵilarǵa oǵan házir jaman ekenligi haqqinda xabar beredi. Qiynaliw-adam qiynaliwdi páseytiw ushin, oniń sebeplerin saplastiriw oǵan sebep bolip xizmet etetuǵin ob`ektke o`z qatnasin o`zgertiw ushin belgili bir háreketti ámelge asiriwǵa iytermeleydi. Qiynaliwdiń eń awir formasi bolǵan qayǵiniń deregi joǵaltiw boladi. Eń awir qayǵi jaqin adamińdi joǵaltqanda payda boladi. Qayǵi jaǵdayin adam awir bastan keshiredi. Watandarliq psixologiyada adamniń qayǵina bastan keshiriwiniń psixologiyaliq mexanizmi úyrenilgen. Atap o`tiw orinli, adamnińádep-ikramliliq rawajlaniwinda qiynaliw hám oniń sarplaniwi joqarǵi ruwxiy túsiniwdiń shárti.
Qáhár-kúshli keri emotsiya, adam qálegen maqsetine erisiw jolindaǵi tosqinliqqa juwap retinde payda boladi. Ashiwdiń maqsetleriniń bir-jeke namisina tiyiw.
Qiziǵiwshiliq yamasa quwaniw jaǵdayiniń buziliwi, aldaw, erkine qarsi bir nárseni islewge májbúrlew. Ashiwdi bastan keshiriwde adam o`z kúshin sezedi hám ashiw deregine taslaniwdi qáleydi. Ashiw qanshelli kúshli bolsa, sub`ekt o`zin sonshelli kúshli hám energichniy sezedi, fizikaliq háreketke talap sonshelli kúshli boladi. Qáhárlengende energiyaniń mobilizitsiyasi sonshelli kúshli, bunda adam eger ashiwin qanday da bir jol menen shiǵarmasa, jarilip ketetuǵinin sezedi. Qáhárlengende ashiw affekt basqishina jetedi.
Jek ko`riwshilik siyaqli emotsional jaǵday ob`ektti joq etiw yamasa oni o`zgertiw zárúrligin bastan keshiriw menen baylanisli jaǵday, bul adam sanasinda bahali áhmiyetli, normal hám usi normalliliq foninda qásiyetsiz-kemshilikli keskin kelispew aqibeti. Materialliq predmetler de, sotsialliq háreketler de, basqa adamlardiń háreketleri de jek ko`riwshilik payda etiwi múmkin. Jek ko`riwshilik ashiw siyaqli, o`zine qaratiliwi da múmkin, bunda o`zin bahalaw páseyedi hám o`zin ayiplaw payda boladi.
Jerkeniw adamǵa o`zin jaman ko`rip atirǵan adamnan kúshlirek, aqilliraq, qanday da bir qatnasta jaqsiraq seziniw kerek bolǵan jaǵdaylar menen baylanisli. Jerkeniw-basqa adam, topar yamasa predmetlerden ústinligi olardi bahasizlandiriw sezimi. Jerkeniwshi adam shetlenedi, o`zi hám basqalar arasinda araliq payda etedi. Jerkeniw, ashiw hám jek ko`riw siyaqli qaysi bir mániste dushpanliliq sezimi esaplanadi. Adam o`zi jaman ko`rgen nársege dushpanlarday qaraydi.
Qorqiw emotsiyalardiń ishindegi eń kúshli hám qáwiplisi. Qáwip haqqinda xabar beriwshi waqiya, shárt yamasa jaǵday qorqiw sebebi boliwi múmkin. Qorqiw úlken kúsh emotsiyasi esaplanadi, ol sub`ekttiń sanasina hám minez-qulqina kúshli tásir ko`rsetedi. Qorqiw baxitsizliq, isenimsizlik, toliq qorǵaniwsizliqti aldin ala seziw sipatinda bastan keshiriledi. Adam o`zine qáwipti sezedi. Qorqiw jaǵimsiz sezimnen zárresi ushiwǵa shekem boliwi múmkin. Qorqiw seziminiń rawajlaniwinda kishken waqtindaǵi tárbiya úlken rol` atqaradi. Gumanistik tárbiya qorqiwdi bastan keshiriwdi joqqa shiǵaradi, ataanalar balasin qorqitiwdan tiyip oni qáwiplerden qorqpawǵa úyretedi. Qatal, normativ tárbiyada ata-ana balaǵa o`zniń normalrdi buziw aldindaǵi qorqinishin o`tkeredi, qorqiwdiń ziyanliliǵi jiyi ata-analar tárepinen páseytirilip jiberiledi hám olar bile tura balani qorqitadi.
Uyat emotsiya sipatinda adamdi sonday jaǵdayǵa saladi, ol o`zin kishkene, ázzi, sharasiz, emotsional qapa, hesh nársege jaramsizday sezedi. Uyaliw waqtinsha, logikaliq hám nátiyjeli oylaw úqibinan ayiradi, ayirim jaǵdaylarda-jeńiliw, sátsizlik sezimin payda etedi. Uyaliw o`z-o`zińe jek ko`riw payda etiwi múmkin. Insanniń normal qálewleri uyaliw payda etiwshi jaǵdayǵa túspeydi yamasa qorqinishsiz táwbe etiwge uqipliliq, kúshli, erikli shaxstiń rawajlaniwinda áhmiyetli shárt esaplanadi.
Ayip naduris háreket islegende payda boladi. Ádette adamlar qaǵiydani buzip hám o`z jeke pikirler shegarasin basip o`tkenligin ańlaǵanda ayipli sezedi. Olar o`z moynina juwapkershilikti aliwdan bas tartqanda da ayip sezedi. Ayip ádette adam o`z háreketin o`zi ayiplaǵanda, basqalardiń buǵan qanday qatnasta bolǵaninan biyǵárez júz beredi. Ayip sezimi o`kiniw, o`zin o`zi ayiplaw hám o`z bahasin páseytiw siyaqli reaktsiyalardi payda etedi. Ayip adam o`ziniń jeke juwapkershiligin sezgen jaǵdayda payda boladi. Ayipti bastan keshiriw, Men qátelestim, basqalarǵa yamasa o`zime qarata nahaq boldim degen qiynawshi sezimnen ibarat. Ayip sotsialliq juwapkershilik tárbiyasinda uyaliwdi toliqtiradi, biraq áyne hújdanniń oyaniwi hám rawajlaniw psixologiyaliq jetiliskenlikke tásir etedi. Hár qiyli adamlarda emotsiya hám sezimler hár qiyli áhmiyetke iye. Emotsionalliq adam temperamentiniń bir tárepin quraydi. Yaǵniy belgili bir mo`lsherde tuwma hám násillik negizi menen belgilenedi. Insan sezimleriniń jiyindisi-bul adamniń dúńyaǵa, hám birinshi gezekte jeke bastan keshiriwleriniń túr hám tikkeley formasinda basqa adamlarǵa qatnasi jiyindisi.