O’zbekistan respublikasi

2.Qabıl etiwdiń tiykarǵi qásiyetler ihám túrleri.
Qabıl etiwdiń tiykarǵi qásiyetlerine predmetlilik, anıq lıq, strukturalıq, konstantlik, ańlanǵanlıq, appersepsiya, belsendilik kiredi.
Qabıl etiwdiń predmetliligi – bul real álem nárse hám hádiyselerin bir-biri menen baylanıspaǵan seziwler toplamı kórinisi emes, óz aldına zatlar formasında sálelendiriw qábileti bolıp tabıladı. Predmetlilikqabıl etiw diń tuwma qásiyeti emes. Bul qásiyetiniń payda bolıwı hám bekkemleniwine bala ómiriniń birinshi jılınan baslap, ontogenez procesinde júz beredi. I.M.Sechenov pikirine kóre, predmetlilik balanıń nárse menen baylanısın támiyinleytuǵın háreketler tiykarında qáliplesedi.[1]
Qabıl etiw predmetliligin támiyinlewde háreketlerdiń ornı haqqında sóz bolǵanında,qabıl etiw diń motorlı quramı su bólegi haqqında sóz júritiwimiz lazım, motorlı quramı sol bólekke deneni háreketlepatırǵan qol háreketi; kórinip turǵan formanı baqlap atırǵan kóz háreketleri; ses shıǵarıp atırǵan hıqıldaq háreketleri hám t.b.lar kiredi.[1] Kózler hám qollar háreketinde Ulıwma lıq bar ekenligin aytıp ótiw lazım. Kózler, qollar sıyaqlı suwret hám dene formaların «háreketlegendey» izbe-iz baqlap shıǵadı.
Kózler háreketi túrli-tárep bolıp, kópshilik waziypalardı orınlaydı. Kóriwqabıl etiw
inde kózlerdiń mikro hám makro háreketleri óz aldına orın tutadi. Eger adam háreketsiz deneniń qandayda bir noqatına tigilip tursa, ol jaǵdayda onda subektiv ráwishte bul noqattı háreketsiz kóz qarası menen biykar etip atırtǵanday sıyaqlı kóz qaras payda boladı. Haqıyqatında da kóriw qabıl etiwi insan ushın erksiz hám sezilersiz mikro háreketler menen birgelikte keshedi. Solay etip, deneni qabıl qılıw imkaniyatı qabıl etiw procesinde motorlı quramı u bólektińqatnasıwı menen belgilengen.
Qabıl etiwdiń basqa qásiyeti onińanıqlıǵında bolıp tabıladı. Denenińóz aldına qásiyetlerin sáwlelendiretuǵın seziwlerden parıqlı ráwishte,qabıl etiw deneniń anıq obrazın jaratadı. Seziwdiń quramı u bólimleri óz ara sonday dárejede bekkem baylanısqan bolıp, deneniń jekke quramalı obrazı adamǵa obekttińóz aldına qásiyetleri yamasa óz aldına bólimleri tikkeley tásir kórsetkeninde de payda boladı.qabıl etiw diń anıqlıǵı, hátteki, qabıl etilip atırǵan obekttińóz aldına qásiyetleri shala sálelendirilgeninde ham qabıl qilinǵan xabar qıyalan anıq deneniń anıq obrazı jaǵdayına jetkiziliwi menen sálelenedi.[2]
Qabıl etiwdiń anıqlıǵı oniństrukturalılıǵi menen baylanıslı. Usı qásiyet
kópshilik jaǵdaylarda qabıl etiwdiń saatlı seziwlerimizdiń proeksiyası hám olardıńápiwayı jıyındısi emes ekenliginen ibarat boladı. Bizler bul seziwlerden ajıratıp alınǵan, bir qansha waqıt dawamında qáliplesetuǵın Ulıwma dúzilisti qabıl etemiz. Máselen, eger adam qanday da bir namanı tıńlap atırǵan bolsa, jańa nota jar salınıwı haqqında axbarat jetkizilgeń e shekem oniń sanasında aldın tıńlanǵan qosıqtıń notaları jarańlay beredi. Ádette , tıńlawshı qosıqtı túsinip jetedi , yaǵnıy, oniń dúzilisin anıq lıǵınsha qabıl etedi. Solay etip,qabıl etiw sanamizǵa biz real dúnyada duz kelgen nárse yamasa hádiyseniń dúzilisin jetkerip beredi .
Qabıl etiwdiń náwbettegi qásiyeti onińkonstantligi bolıp tabıladı. Konstantlik dep, qabıl etiw shárayatlarınıńózgeriwinde deneler bazı bir qásiyetleriniń salıstırmalı dawamlılıǵına aytıladı. Perseptiv sistemanıń qabıl etiw shárayatlarınıńózgeriwin tolıqtiriw qábiletinde de payda bala tuǵın konstantlik sebepli, bizdi qorshap turǵan denelerdi salıstırǵanda bárhá deneler sıpatında qabıl etemiz. Joqarı dárejedegi konstantlik deneler reń i, úlkenligi hám formasın kóriw qabıl etiwinde kúzetiledi.
Reńdi qabıl etiw konstantligi jaratılǵanlıqtıńózgeriwinde kózge kóringen reńniń salıstırmalı ózgermesliginen ibarat. Máselen, kómir bólegi jazdıń quyashlı kúninde, kesh túsken waqıt taǵı pordan kóre shama menen 8-9 márte jarıqraq kórinedi. Lekin kómirdi qara reńde qabıl etemiz, pordıń túsi bolsa , keshquraln bolsa da, biz ushın aq boladı. Reńniń konstantlik hádiysesi bir qatar sebepler, solardan, kóriw maydanı jarıqlıǵı ulıwma dárejesiniń jarqın reńlerdiń keskin ózgeriwine beyimlesiwi, sonday-aq, jaqtılanǵanlıq shárayatlarnda denelerdiń haqiyqiy reńi haqqındaǵi kóz-qaraslardıń tásiri menen belgilenedi.
Deneler úlkenligi qabıl etiw konstantligi denelerdiń hár túrli uzaqlasqanlıq aralıqlarındaǵı denelerdiń kózge kóringen úlkenliginiń salıstırmalı Ulıwma lıǵında sáwlelenedi. Usınday, bir qıylı adamnıńboy óshemi 3,5 hám 10 metr aralıqtan, kóz tor perdesindegi kórinistińúlkenligi uzaqlasıw aralıǵına kóre túrlishe bolsa da, ózgermes jaǵdayda qabıl etiledi. Bul jaǵday denelerdiń onsha úlken bolmaǵan uzaqlasıw aralıǵında olardı qabıl etiw úlken ligi tek ǵana kóz tor perdesindegi obrazdıńúlkenligi menen emes, balkim, bir qatar principler tásiri menen de túsindiriledi. Bunday áhmiyetke beyim bólǵan principlerden deneni túrli aralıqta qayt etiwge beyimlesip atırǵan kóz músheleriniń zorıǵıwı bolıp esaplanadı.²⁰[3]

Deneler forması qabıl etiwi konstantligi deneler jaǵdayınıń baqlawshı kóz qarası sızıǵına salıstırǵanda ózgeriwi shárayatında qabıl etiwdińsalıstırmalıózgermewinen ibarat. Kózlerge salıstırǵanda dene jaǵdayınıń hár bir ózgeriwi de oniń torperdedegikórinisinińformasıózgeredi (máselen, denegetuwrı, qaptal, arqatáreptenqaraw múmkinhám t.b.). Lekin kózlerdiń, bizge aldıńǵı tájiriybedenbelgili bolǵan deneler forması hám sızıqlarınatán bolǵan uyǵınlıqların ajıratıw boyın sha háreketlerisebepli qabıl etilip atırǵandeneforması biz ushın hár dayım bolıp qaladı.

Qabıl etiw konstantligi deregi bolıp perseptiv sistemanıńbelsene háreketleri xızmet qıladı. Usı denelerdiń túrli shárayatlarda kóp márteqabıl etiliwi perseptiv obrazlardıńózgeriwsheń shárayatlarǵa salıstırǵanda hár dayımlılıǵın (invariantlik, ózgermeytuǵındúzilis)in, sonday-aq, retseptor apparatınıń háreketlerin támiyinleydi.
Qabıl etiwdińózgeshelikleri insanniń barlıq arttırılǵanámeliy hám turmıslıq tájiriybesi menen belgilenedi, sebebi qabıl etiw procesi xızmettenajıralmaydı.Qabıl etiw qozǵatıwshılar ózgesheliginińózine ǵana emes, balkim subektke ham baylanıslı boladı. Kóz hám qulaq emes, belgili bir janlı insan qabıl etedi. Qabıl etiwdiń psixikalıqturmısımızdıńUlıwma mazmunına baylanıslılıǵıappersepsiya dep ataladı.
Appersepsiyada insannińbilimleri, arttırılǵan tájiriybesi, aldınǵıámeliyatıúlken orın iyeleydi. Bilim hám tájiriybe qabıl etiwdiń anıq lıǵı hám
jarqınlıǵıáhmiyetlitásirge iye. Shet tilin qabıletiwde tanıs bolmaǵan sózlerdibilmey turıp, óz ana tilimizdi, hátte, sózler tusiniksizaytılǵanda da, qátesiz ańlaymız. Qabıl etiw mazmunı insan aldınaqoyılǵanwazıypa, hámde oniń xizmeti motivleri, oniń qızıǵıwları hám baǵdarlanǵanlıǵı menen belgilenedi .
Appersepsiyada tiykarǵi orınqabıletiw mazmunın ózgeriwi múmkin bolǵan beyimlilik hám sezimlerge ajıratıladı. Uyıqlap atırǵan balanıń anasıkóshedegi shawqımlardıesitpese de, bala tárepinen kelgen hár bir seskedárhal múnásiybet bildiredi.
Natuwrı (jasalma) yamasaizdenshıqqan qabıl etiw hádiysesi qabıl etiwillyuziyaıi depataladı. Illyuziyalarqabıletiwdiń túrli kórinislerinde (kóriw, esitiw hám t.b.) baqlanadı. Illyuziyalar tábiyatı tek beyimlilik, baǵdarlanǵanlıq, seziw múnásiybetleri hám basqalarlar sıyaqlı subektiv sebepler menen emes, bálkim, jaratılǵanlıq, kosmoslıq jaǵday hám basqaları sıyaqlı fizikalıq principler hám hádiyseler menen
belgilenedi.[1]
Qabıl etiwdiń ańlanǵanligi. Perseptiv obrazlar hár dayım belgili bir mazmun áhmiyetine iye boladı. Insan qabıl etiwi, aldın aytıp ótkenimizdey, oy-pikir menen tıǵız baylanısqan. Oy-pikir hám qabıl etiwdiń baylanısı, aldın hám bar, nárseni sanalı qabıl etiw – oǵan oylaw arqalı at beriwde, yaǵnıy, onı belgili topar, klassqa tayınlap, belgili bir sóz benen baylanıstırıwda sáwlelenedi.[1]
Qabıl etetuǵin xabardı ańlaw processi struktura-logikalıq sızılma járdeminde kórsetiw múmkin. Qabıl etiw procesiniń birinshi basqıshında axborot aǵımınan tán hametlew toplamın ajıratıp alıw hám olardıń bir qıylı obektke tiyisli ekenligi haqqında qarar qabıl etiw ámelge asırıladı. Ekinshi basqıshta obektti identifikaciyalaw múmkin bolǵan seziwlerdiń belgiler toplamınıń quramına jaqın yamasa uqsas bolǵan seziwlerdi este saqlawda izlew processi júz beredi. Úshinshi basqıshta qabıl etilgen obektti, qabıl qılınǵan qarardı biykar etiwshi qosımsha belgilerdi izlew menen birge, belgili dárejege kiritiw processi júz beredi. Solay etip, tórtinshi basqıshta obekt penen bir klassqa tiyisli obektlerge tán bolǵan , lekin elege shekem qabıl etilmegen qásiyetleri menen birgelikte, obekt haqqında juwmaqlawshı nátiyje qáliplesedi. Solay etip, qabıl etiw – bul áhmiyetke belgili bir dárejedegi intellektual process .

Qabıl etiwdi shólkemlestiriw. Seziw maǵlıwmatlardı áhmiyetli qabıl etiwge aylandırıw ushın biz onı shólkemlestiriwimiz kerek: nárselerdi olardıń f’tirap-ortalıqtan ajıratıp alıwımız, olardıńáhmiyetli hám hámme formasın ajıratıwımız, sonday-aq olar háreketleniwi yamasa háreketlene almaslıǵın hám olar bizden qanday aralıqta turǵanlıǵın anıqlawımız kerek. Miydiń qabıl etiw hám oniń nızamlıqlarınıń qáliplesiwindegi roli ayırım illyuziyalar menen táriyiplenedi. XX ásir basında bir topar nemis psixologları biziń aqıl-qabıl etiwimiz qanday tárizde seziw-tuyǵularımız, seziwlerimizdi shólkemlestiriwi hám olardı qabıl etiwge aylandırıwına qiziǵip qaladı. Seziw signalların qabıl qılıwshı adam olardı “geshtalt” (nemissha – “forma” yamasa “anıq ” mánisin ańlatadı )ke aylandıradı. Geshtalt psixologiya adam bunday qábiletiniń kóp sanlı mısalların atap kórsetti. Suwretke itibar beriń, formanıńóz aldına bólimleri – bul barjoǵı úsh aq sızıqtan ibarat. Biraq biz olardıń barlıǵın birgelikte qabıl etkenimizde, anıq forma– “Neker kubi”in kóremiz .[1]
Geshtalt psixologiya tárepdarları qabıl qılıwda anıq nárse onı shólkemlestiriwshi muǵdardan parıq qılıw ı múmkin, dep esaplaydı. Natriy – korroziya metallın xlor – záhárli gaz benen biriktirin. Siz Ulıwma basqa zat– as duzi payda qilasız. Forma hám tap usınday tárizde qabıl etiledi – obekt quramı bólimleri muǵdarı emes, balkim bir nárseni jańa forma (Koek & Ra1teg, 1990). qabıl etiw hár dayım seziwden qanday da bir tárepten kóbirek boladı .
Formanı qabıl etiw. Kóz aldıńızǵa keltiriń, Siz videokompyuter sistemasın óz “kóz+miy” sistemańız sıyaqlı qu jazbanı Oqıw yamasa adam lar kelbetin tanıs dárejesinde obektlestiriwińiz kerek. (Poshta qánigeleri bunday skaner jaratılıwına úmit etedi). Bunday sistemaǵa qanday ózgeshelikler zárúr bolıwı múmkin?
Binokulyar jol -jobalar
Biziń kózlerimiz bir-birinen 2,5 dyuym aralıqta jaylasqanlıǵI sebepli olardıń tor perdeleri átirap -ortalıq kórinislerin biraz hár qıylı túrde qabıl qıladı. Miy usı kórinislerin salıstırǵanda, tor sıyaqlı múnásip bolmaǵan(eki kórinis ortasındaǵı ayırmashılıq) aralıqtı anıqlawǵa járdem beredi. Eger siz barmaǵıńızdı murın ushına derlik tiygizilgen halda uslap tursańız, tor perdelerde barmaqtıń 2 hár qıylı túri payda boladı (Siz bolǵan suwrette kórsetilgenindey, gezekpe-gezek bir kóz, sońın ala bolsa ekinshi kóz qısılǵanda hám barmaqlarıńız jińishke kubasa kórinisinde bolǵanda bolǵan isenim payda qılıw ıńız múmkin). Úlken aralıqta bolsa, aytayıq, uzatılǵan qol aralıǵında usı múnásipemeslik kemirek boladı.[2]
Stereoskopik filmlerdi jaratıwshılar bir-birinen bir neshe dyuym (1 dyuym – 25,5 mm) aralıqta jaylastırılǵan eki kamera járdeminde súwretke alıw arqalı tor sıyaqlı múnásipbolmaǵanlıqtan kúshli kóz qaras payda etedi (tap usınday imkaniyattı, bálkim, baqlaw alıp barıwı múmkin bolǵan kompyuterde de jaratıwdı qáler edik). Sońın ala ekranǵa kózáynek yamasa shep kóz benen shep kameranıń “kóriw maydonı”, oń kóz benen bolsa – oń kameranıń “kóriwmaydan”ın kóriw imkanın beretuǵın arnawlı qurılma arqalı qaralǵanda, tor sıyaqlı múnásip emesliktińádettegi nátiyjesi payda boladı.
Kompyuter úgileri ushın da usı nátiyje tán bolıp tabıladı.²¹
Qabıl etiwdiń jáne bir áhmiyetli qásiyeti – bul onińaktivligi, yamasa tańlap ótkisiwi. Bul qásiyet biziń qálegen waqıt ta tek bir nárse yamasa belgili deneler toparın qabıl qılıwımızdan, real álemniń basqa obektleri bolsa qabıl etiwimizdiń fonı bolıp xızmet etiwden ibarat. Mine usınday, lekciya tıńlap yamasa kitap oqıp otırǵanıńızda artıńızda ne nárseler júz berip atırǵanına itibar bermeysiz. Solay etip, qabıl etiw belsendiliginiń tábiyatı sanamız tábiyatı tárepinen belgilengen.
Endi qabıl etiw túrlerin kórip shıǵamız. Házirgi zaman psixologiyasına tiyisli ádebiyatlarda qabıl etiwdiń táriyipleniwine tiyisli bir qansha jantasıwlardı keltiriw múmkin. Táriyipleniwlerden biriniń tiykarında qabıl etiwde qatnasatuǵın analizatorlerdegi oy-pikirlerjatadı. Qabıl etiwde qaysı analizator yamasa modallıqtıńáhmiyetliligine muwapıq ráwishte kóriw, esitiw, teri- tiyip, kinestetik, iyis biliw hám dám biliw qabıl etiwleri bar.[1]
Ádette, qabıl etiw – qatar analizatorlar óz ara tásiriniń nátiyjesi bolıp esaplanadı. Misal retinde taktil hám kinestetik analizatorlar qatnasıwındaǵı teri-tiyip qabıl etiwin aytıp ótiw lazım. Qabıl etiw túrleri sap halda júdá kem ushıraydı. Ádette, olardıńóz ara uyǵınlasıp ketiwi nátiyjesinde qabıl etiwdiń quramalı túrleri payda boladı. Oqıwshı tárepinen tekst qabıl etiwi kóriw, esitiw hám kinestetik qabıl etiwin óz ishine aladı.²²[3]
Qabıl etiwdińbasqatúrinińtiykarın materiyanıń barbolıw túrleri: kosmos, waqıt hám háreket quraydı. Bolǵan muwapıq ráwishte kosmoslıq qabıl etiw, waqıt qabıl etiwi hám háreket qabıl etiwine ajıratıladı (10.1 súwret).
Barlıq deneler kosmosta jaylasadı hám qálegen hádiyse belgili bir waqıtta bar boladı. Deneniń kosmoslıq qásiyetlerine úlkenlik, forma, kosmostaǵı jaǵday kiredi.