O’zbekistan respublikasi

Denenińúlkenligin qabıl etiwde oniń tor perdedegi kórinisi áhmiyetli órindı iyeleydi. Qabıl etilip atırǵan dene kózdiń tor perdesindegi úlkenligi kóriw múyeshinińúlkenliligine baylanıslı boladı. Kóriw múyeshi úlkenligi qanshelli úlken bolsa, kóz tor perdesindegi kórinis te sonshelli úlken boladı. Dene úlkenligin qabıl etiw deneden áste-aqırın uzaqlassaqta, kóz tor perdesindegi dene kórinisi kishireyip barıw jaǵdayı da saqlanadi. Bul hádiyse dene úlkenligi qabıl etiwinińkonstatligi dep ataladı.[1]
Nárse úlkenligin qabıl etiwi deneniń tek tor perdedegi kórinisinińúlken ligi menen emes, balkim, dene menen baqlawshı ortasındaǵı aralıqtıń qabıl etiwi menen belgilenedi. Bul nızamshılıqtı tómendegishe sáwlelendiriw múmkin:
Qabıl etilip atırǵan dene = Kóriw muyeshi x Masapa.
Denelerdiń joq bolıp ketiwin qayt etiw, tiykarınan, olarǵa shekem bolǵan aralıqtıńózgeriwi de, biziń denelerdi qabıl etiw tájiriybemiz esabinan ámelge asırıladı. Tanıs denelerdi kórgenimizde, úlkenlik konstantligi bir qansha asadı hám ajıratıp alınǵan geometrikalıq formalar qabıl etiwinde sezilerli dárejede kemeyedi. Eger deneden júdá uzaqta bolsaq, olbizge haqiyqiy kórinisten kishi bolıp kórinedi. Máselen, samolyotta ushıp atırǵan bolsaq, tómendegi deneler bizge júdá kishi bolıp kórinedi
.[1]
Dene kosmoslıq qabıl etiwiniń basqa ózgesheligi denelerdińkontrastliginde bolıp tabıladı. Biz qabıl etilip atırǵan denenińátirapındaǵı deneler oniń qabıl etiwine sezilerli dárejede tásir kórsetedi. Máselen, orta boylı adam boyları bolıp adamlar arasında óziniń haqiyqiy boy ólsheminen bir qansha kishi bolıp kórinedi. Basqa mısal – geometriyalıq figuralardı qabıl etiw. Úlken aylanalar ortasındaǵı aylana, kishi ólshemli aylanalar arasındaǵı áne usınday diametrli aylanaǵa salıstırǵanda kishi bolıp kórinedi. Bunnan tısqarı, dene úlkenligi qabıl etiwge deneniń reń i tásir etedi. Ashıq reń li deneler tóq reń li denelerge qaraǵanda bir qansha úlkenlew bolıp kórinedi. Úlken kólemli formalar, máselen, shar yamasa cilindr olarǵa say bolǵan yassi kórinislerden kishilewdey bolıp kórinedi.[2]
Dene formasın qabıl etiwde konstantlik hádiysesi usınday etip saqlanıp qaladı. Máselen, qaptal tárepimizde jaylasqan kvadrat yamasa domalaq denege qaraǵanımızda oniń tor perdedegi proeksiyası ellips yamasa trapeciya túrinde boladı. Solay bolsada, bir deneni bir túrde, bir formaǵa iye jaǵdayda kóremiz. Uzaq aralıqta jaylasqan dene formasınıń qabıl etiwi ózgeriwi múmkin. Áne usınday, formanıń mayda detalları deneniń uzaqlasqanı sayın joq bolıp baradı, oniń forması ápiwayı kóriniske kelip qaladı.[2] Úlken kólemli forma qabıl etiwi júdá quramalı process bolıp esaplanadı. Adam kózleri binokulyar kóriw qábiletine iye bolǵanı ushın forma kólemin qabıl qılamız. Binokulyar tásir adamnıń eki kózi menen kóriwine baylanıslı. Binokulyar
tásirdińáhmiyeti, eki kóz bir qıylı denege qarap túrge enedi, bul deneniń shep hám oń kózler tor perdesindegi kórinisi hár turli boladı. Lekin, binokulyar kóriw dene kólemli qabıl etiwiniń jalǵız shárti emes. Dene úlken kólemin qabıl qılıw da, usı dene kólemli belgilerin biliw, sonday-aq, úlken kólemli denede jaqtılıq hám sayanıń tarqalıwı áhmiyetke iye bolıp tabıladı. Insanniń kosmostı qabıl etiwi bir qatar ózine tán ózgesheliklerge iye. Bul kosmostıńúsh ólshemligi menen baylanıslı, sonıń ushın,qabıl etiwge bir qatar birgelikte xızmet kórsetiwshi analizatorlardı iske túsiriw lazım. Bunda kosmostı qabıl etiw túrli dárejelerde keshiwi múmkin.²³[3]
Úsh ólshemli kosmos qabıl qılıwında, aldınnan bar bolǵan ishki qulaqta jaylasqan arnawlı vestibullyar apparattıń waziypalarınan paydalanıladı. Vestibullyar apparat kózdi háreketlendiriwshi músheleri menen tıǵız baylanısqan hám ondaǵı hár bir ózgeris kóz jaǵdayındaǵı refleksli ózgerislerge sebep boladı.
Kosmoslıq qabıl etiwdi de, aldınnan bar bolǵan, oniń tereńligin támiyinleytuǵın ekinshi qural binokulyar kóriw apparati bolıp tabıladı. Tereńlikti qabıl etiw denelerdiń kóriw aralıǵınıń qabıl qılıwı hám bir-birine salıstırǵanda jaylasıwına baylanıslı. Binokulyar kóriw – bul deneler kóriw aralıǵın qabıl etiwiniń shártlerinen biri.
Deneler uzaqlıǵı hám kosmos tereńliginiń qabıl etiwinde
kózlerdińkonvergensiyasi hám divergensiyasiúlken áhmiyetke iye, sebebi, denelerdiń qabıl etiliwi ushın olardıń kórinisi shep hám oń kózlerdiń tor perdesindegi ózine tán noqatlarına túsiwi kerek, bul bolsa eki kózdiń konvergensiyasisiz yamasa divergensiyasisiz ámelge aspaydı. Konvergensiya dep kóz qarashıqlarınıń bir-birine salıstırǵanda qarama-qarsı aylanıwı esabınan kóriw sızıqlarınıń birlesiwine aytıladı. Máselen, bul kóz-qarastıń uzaqtaǵı deneden jaqındaǵısına ótiwi de júz beredi. Kerisinshe – jaqındaǵısinan uzaqtaǵı denege ótiwide – kóz divergensiyasi, yaǵnıy, kóriw sızıqlarınıń ajıralıwı baqlanadı.[2]
Kosmos qabıl etiwi tereńlik qabıl qılıwı menen shegaralanbaydı. Kosmos qabıl etiwinde denelerdiń bir-birine salıstırǵanda jaylasıw qabıl etiw i áhmiyetli bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, denelerdiń kosmostaǵı túrli jaǵdayları, insan ushın birinshi gezekte , hátte, denenińuzaqlıǵı yamasa kosmos tereńligi qabıl etiwinen kóre kóbirek úlken áhmiyetke iye , sebebi insan kosmostı deneler jaǵdayına baha bergen halda ápiwayı qabıl etpeydi, ol kosmosta jónelisin belgileydi, sonıń ushın da ol denelerdiń jaylasıwı haqqında belgili maǵlıwmatqa iye bolıwı kerek.[2]
Kosmos qabıl etiwi, oniń oray tárepinen basqarılıwın ámelge asıratuǵın quramalı dúzilgen qurallardı talap etedi. Bunday oraylıq qural sıpatında kóriw, taktilkinestetik hám vestibullyar analizatorlar isin birlestiretuǵın bas miy qabıǵınıńúshinshi tarawları yamasa «tosqınlıq tarawları » xızmet qıladı.