O’zbekistan respublikasi

Háreketti qabıl etiw máselesin kórip shıǵamız. Eger dene kosmosta háreketlenip atırǵan bolsa, u jaǵdayda biz, oniń háreketin jaqsı kóriniw tarawınan shıǵıwı menen, onda jáne kóz qarasımızdı toqtatıwımız ushın kózler yamasa bastı háreketlendiriwimizge májbúr etiwiniń nátiyjesi sıpatında qabıl etemiz. Bunda eki hádiyse júz beredi. Birinshiden, nárseniń’ dene miz jaǵdayına salıstırǵanda sorılıwı oniń kosmostaǵı háreketleniwinen derek beredi. Ekinshiden, miy deneni baqlap atırǵan kózler háreketin kórsetedi. Ekinshi jaǵdaydaǵı háreket qabıl etiwi ushın júdááhmiyetli, lekin kózler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmattı qayta islew mexanizmi júdá quramalı hám qaramaqarsı process bolıp esaplanadı.[1]
Biraq, hárekettegi qabıl etiw kózlerdiń háreketi menen ǵana túsindirilmeydi, - kóz bir waqıtta qarama-qarsı táreplerge háreket ete almasa da, biz bir waqıttıńózinde háreketti eki qarama-qarsı baǵdarda qabıl etemiz. Sonıń menen birge, háreket sáleleniwi oniń reallıqta bar emesliginde júzege keliwi múmkin, máselen, kishi dene ffuslar menen ekranda obekt háreketi fazaların ámelge asıratuǵın kórinislerdi izbe-iz kórsetiw. Bul stroboskopik tásir bolıp, oniń júzege keliwi ushın óz aldına qozǵatıwshılar belgili waqıt aralıqlarında bir-birinen uzaqlastırılǵan bolıwı lazım. Stroboskopik tásirdegi eńúlken deneffus 0,45 sek.qa teń. Kinematografiyadaǵı háreketler qabıl etiwi áne usı tásir tiykarında ámelge asırıladı.[1]
Háreketler qabıl etiwinde qurallı háreketler kóz qarasın payda etetuǵın qosımsha belgiler úlken áhmiyetti quraydı. Qosımsha belgilerden paydalanıw mexanizmi hárekettiń biror-bir belgiler ini anıq lashda olardıń intellektual qayta ishlanishi hám dene ning háreket lanayotgani haqqında pikir bildiriwinen ibarat . Mine usınday, háreket tasavvuri háreket siz dene ning bólimleri ushın ádetiy emes jaǵdaydı júzege keltiriwi múmkin. Háreket haqqındaǵı kóz-qaraslardı payda etetuǵın «kinetik jaǵdaylar» qatarına, deneniń jeńillestirilgen jaǵdayı, formanıń anıq emesligi hám basqaları kiredi.
Háreket qabıl etiwiniń barlıq teoriyaların eki toparǵa ajıratıw múmkin. Teoriyalardıń birinshi toparı háreket qabıl etiwin ápiwayı, izbe-iz keletuǵın kóriw seziwleriniń háreketi ótetuǵın óz aldına noqatlarınan payda etedi hám háreket qabıl etiwi bul ápiwayı kóriw seziwleriniń qosılıwı nátiyjesinde júzege keliwinaytıp ótedi (V. Vundt).
Ekinshi topar teoriyalarınıń kórsetiwinshe, háreket qabıl etiwi bunday ápiwayı seziwlerge baylanıslı bolmaǵan arnawlı sıpatqa iye. Bul teoriya wákilleri (M. Vertgeymer)niń aytıwınsha, nama seslerinińápiwayı jıyındısi emesligine, olardan parıq qılınatuǵın anıqlıq bolǵanı sıyaqlı, háreket qabıl etiwi ham bul qabıl etiwdi shólkemlestiriwshi ápiwayı kóriw seziwleriniń jıyındısına teń bolmaydı.
Vertgeymer pikirinshe, háreket qabıl etiwi háreketlenetuǵın denelerdińózin qabıl etiwden parıqlanatuǵın arnawlı keshirme bolıp esaplanadı. Eger obekt túrlishe (a) hám (b) jaǵdayındaǵı qabıl etiwiniń eki izbe-izligi bolsa, onday jaǵdayda háreket keshirmesi bul eki seziwlerden dúzilmeydi , balkim, ortada turıp, olardı birlestiredi. Bunday háreket keshirmesin Vertgeymer fi – fenomeni dep ataydı.
Waqıt qabıl etiwii mashqalasın úyreniwdiń qıyın ekenligin waqıttıńápiwayı dúnya hádiysesi sıpatında qabıl etilmewinen ibarat. Oniń keshiwi haqqında bolsa belgili belgiler boyın sha pikir júritemiz.[1]
«Biologiyalıq saatlar» atı menen tanıs bolǵan ápiwayı hádiyseleri waqıt ótiwininǵ dawamlılıǵı hám izbe-izligin qabıl etiw processleri tiykarında jatadı. Olarǵa qabıq hám qabıq astı paydalarınıń neyronlarında keshetuǵın processleri kiredi. Qozǵalıs hám tormozlanıwdıń kúsheyiwi sıyaqlı nerv processleriniń dawamlılıǵına baylanıslı ráwishte waqıt haqqında belgili maǵlıwmatqa iye bolamız. Bunnan waqıt qabıl etiwin izertlewde, eki tiykarǵı kóz qarastı: waqıt dawamlılıǵı qabıl etiwi hám waqıt izbeizligin esapqa alıw zárúrligi haqqında juwmaq shıǵarıw múmkin.
Waqıt bólegi dawamlılıǵın subektiv bahalaw, oniń qanday waqıyalar menen tolı ekenligine baylanıslı boladı. Eger waqıyalar kóp júz berip, biz ushın qızıqlı bolsa, onday jaǵdayda waqıt tez ótken boladı. Kerisinshe, waqıyalar az bolıp, bizge qızıqlı bolmaǵan bolsa , onday jaǵdayda waqıt áste ótken boladı. Lekin ótken waqıyalardı bahalawǵa tuwrı kelse, onda dawamlılıqtı bahalaw teskeri ózgeshelikke iye boladı. Hár túrli waqıyalarǵa bay bolǵan waqıttıń bahasın asırıp jiberemiz, waqıt bólegi dawamlı bolıp kórinedi. Kerisinshe, biz ushın zerikerli waqıttı múnásip bahalay almaymız, waqıt bólegi áhmiyetke iye emestey bolıp kórinedi.
Waqıt dawamıylıǵın bahalaw hissiyotli keshirmeler ga ham baylanıslı boladı. Eger waqıyalar ózine salıstırǵanda unamlı múnásiybetti payda qılsa, onday jaǵdayda waqıt tezde ótip ketedi , unamsız keshirmeler de bolsa , waqıt bólegi sozılıp ketkendey qabıl etiledi .
Waqıttıńózine tán bolǵan ózgesheligi bul onı artqa qayıtpawında, biz ótken waqıttı qaytara almaymız. Su sebepli, waqıt ótiwin waqıyalar qayıtpaytuǵın izbeizliginiń obektiv tártibin ornatqan halda qabıl eti]emiz. Aldın bolıp ótken yamasa endi bala tuǵın waqıyalar tártibi yamasa izbe-izligin ornatıwdan tısqarı, waqıttı jámlewden paydalanamız, yaǵnıy, áyne waqıtta qanday waqıya júz beriwin bilemiz. Waqıt aralıǵınıń belgili úlkenliklerinen paydalanǵanımız ushın waqıttı jámlew imkaniyatı bar. Bunday aralıqlarǵa kun, hápte, ay, jıl, ásir hám basqalar kiriwi múmkin. Bunday aralıqlardıń barlıǵı imkaniyatı, olardaǵı waqıyalar belgili almasıwınıń kúsheyiwi menen belgilenedi, máselen, quyash batıwı hám shıǵıwı.
Waqıt – baǵdarlanǵan úlkenlik, vektor bolǵanı ushın tek ólshew‘ birlikleri (sekund, minut, saat, kún, ay, jıl, ásir) sisteması menen emes, balkim, esap alıp barılatugın barlıq baslanǵısh noqat penen de táriyiplenedi. Waqıttıń tábiyiyy baslanǵish noqatı, waqıttı aldınǵı ótmish hám keyingi keleshekke ajıratıp turıwshı házirgi zaman bolıp tabıladı. Lekin házirgi zaman hám sáwlelengen hádiyseler qatarında óziniń ornına iye, yaǵnıy, waqıt esabın alıp barıw tochkaları bar. Anıq bir adam ushın bunday noqat bolıp, oniń dúnyaǵa keliw sánesi, insaniyat ushın – Ulıwma qabıl qılınǵan belgili noqat, máselen, Muhammed Payǵambardıń tuwılıw sánesi bolıp esaplanadı .
Solay etip, waqıt qabıl etiwinde eki, subektiv hám obektiv - shártli noqatı názerdi ajıratıw múmkin. Subektiv noqatı názer biziń júz berip atırǵan waqıyalardı óz aldına bahalawımız, obektiv-shártli bolsa – hádiyselerdiń obektiv aǵımı hám shártli baslanǵish noqatlar izbe-izligi yamasa waqıt aralıǵi menen baylanıslı . Eger birinshi noqat názeri biziń waqıttı seziwimizdi sáwlelendirse, ekinshisi, waqıt baǵdarı háreketleniwimizge kómek beredi .