O’zbekistan respublikasi

Qiyal protsessleri-insanniń tájriybesi hám bilim sheńberi, sonday-aq o`tmish tájriybeleri menen belgilenedi.
Agglyutinatsiya-«kleylew» degendi ańlatadi, onda túrli bo`leklerdi birlestirip jańa obraz jaratadi. Ms: mástan kempir, suw perisi, kentavr, sfinks htb.
Giperbolizatsiya-obrazlardiúlkeytiw yaki kishireytiw sonday-aq, ayrim bo`leklerin o`zgertiw. Ms:Gulliver, liliput, Alpamis htb.
Sistemalastiriw-uqsatiw arqali ayrim ko`z-qaraslardi, olar arasindaǵi pariqlardi ajiratiu; tipiklestiriw-birdey obrazlardiń qaytariliwi bolip, hár bir dáwir ushin tipik bolǵan obrazlardi jaratiw Ms: A.Kaxxar gúrrińleri («Uri», «Kesel») A.Qadiriy (O`tken kúnler) siyaqlilar.
Aksentlestiriw-ayrim belgilerdi takrarlaw arqali obrazlar jaratiw Ms: dosliq házilleri. Aksentlestiriw ko`rkem ádebiyatlarda ko`p qollaniladi.
Joqaridaǵi qiyal protsessleri arqali jaratilatuǵin obrazlar analiz hám sintez waqtinda júz beredi. Sebebi hár bir nárse yaki hádiyseni aldin analiz qilinadi, keyin olardi sintezlew arqali jańa obrazlar payda boladi.
Qiyal protsesslerinde qiyaldaǵi eleslewlerdi este saqlawdaǵi elesletiwlerden parqin ajratiw áhmiyetli esaplanadi.

• 
  Qiyaldaǵi elesler sanada payda boladi hám turaqli sanaladi.
  
• 
  Qiyal eleslerindegi zatlar barqulla tanis zatlarday túyiledi.
  
• 
  Qiyal elesleri insanniń qiziǵiwi hám ideallari menen baylanisli bolǵani ushin jańaliqlardi seziwi aqibetinde júzege keledi.
  

12.3 Qiyal hám do`retiwshilik
Do`retiwshilik protsessinde qiyaldiń tutqan ornina artiqsha baha beriw qiyin. Do`retiw barliq psxik protsessler, sonday-aq, qiyal menen de úzliksiz baylanista. Qiyaldiń rawajlanǵanliq dárejesi hám oniń o`zine say o`zgeshelikleri do`retiwshilik ushin oylawdiń rawajlanǵanliq dárejesinen kem emes.
Do`retiwshilik psixologiyasi oniń aniq túrleri:oylap tabiushiliq, ilimiy, ádebiy, ko`rkemlilik hám basqalarda ko`rinedi. Do`retiwshilik imkaniyati insan qábiletleri menen bekkemlengen bilimleri menen táminlenedi hám insanniń alǵa ilgerilewi menen xo`shametlenedi.
Belgili bir insanǵa do`retiw imkaniyati jaratilǵan, basqalarda bolsa bul imkaniyatti shekleytuǵin ne ekenligi haqqindaǵi másele alimlardi burinnan qiynap keledi. Tap sonday, fransiyaliq psixolog T.Ribo tárepinen dálillep berilgen do`retiwshilik protsessinde algoritmlestiriw hám oni oqitiwdiń imkaniyati joq ekenligi haqqindaǵi ko`zqaras uzaq waqit húkimran pikir esaplanǵan. Oniń jaziwinsha «Oylap tabiw metodlari»na keletuǵin bolsaq, haqiyqatinda olar bolmaǵan, buniń kerisi bolǵanda edi, onday jaǵdayda kashfiyatshi házirgidey mexanik hám saatsazlardi islep shiǵarǵanday, islep shiǵariw múmkin bolar edi». Biraq áste-aqirin bul ko`z-qaras guman astina alina basladi. Birinshi orinǵa do`retiwshilikke bolǵan qábiletti rawajlandiriw múmkinligi gipotezasi ko`terildi. Anglichan alimi G.Uolles do`retiwshilik protsessti úyreniwge háreket etti. Nátiyjede ol do`retiwshilikte to`rt basqishti ajratiwǵa eristi, bular: 1-tayarliq (ideyaniń jaratiliwi); 2jetilisiw (usi mashqalaǵa úzlikli hám úzliksiz tiyisli bolǵan bilimlerdi konsentratsiyalaw, «toplaw»); 3-birden eslew (izlep atirǵan zatlardi ishki sezgi arqali bayqap aliw); 4tekseriw.
G.S.Alsxuller do`retiw máselelerin sheshiwde bir pútin teoriyani islep shiqti. Ol do`retiwshiliktiń bes dárejesin ajratti. Birinshi dáreje máseleleri usi maqsetke mo`ljellengen qurallardi qollaw menen sheshiledi. Bunda Ulıwma qabil etilgen hám belgili bolǵan bir neshshe sheshimlerdi pikirde tańlap aliw talap etiledi. Bunda obekttiń o`zi o`zgermeydi. Bunday maselelerdi sheshiw qurallari arnawli tar qániygelik sheńberinde boladi. Ekinshi dáreje másele obekttiń ko`rinisin zárúr natiyjege alip keliw maqsetinde bir qansha o`zgerislerdi talap etedi. Bunda bir neshe onlap variantlardi tańlaw múmkin. Bunday máselelerdi sheshiw qurallari bir taraw bilimlerine tiyisli boladi. Úshinshi dáreje másele tuwri sheshimjúzlep natiwri sheshimler arasinda jasirinǵan boladi, sebebi quramalasip atirǵan obekt bir qansha toliq o`zgertiliwi zárúr. Bul dárejedegi máselelerdiń sheshiw usillarin uqsas taraw bilimlerinen izlewge tuwra keledi. To`rtinshi dáreje máselelerin sheshiwde quramalasqan obekt toliq o`zgertiriledi. Ádette bunday máselelerdiń sheshimi pán tarawiniń kem ushiraytuǵin tásir hám hádiyseler arasinan izlenedi. Besinshi dáreje máselelerin sheshiwde quramalastirilǵan obekt dúzilisin o`zgertiw menen erisiledi. Bunda izertlewler hám qáteler sani ko`beyedi, qurvllar bolsa házirgi zaman pán imkaniyatlari sheńberinen sirtta boliwi múmkin. Soniq ushin, birinshi gezekte oylap tabiudiámelege asirip, soń jańa ilimiy maǵliwmatlarǵa súyengen halda do`retiw máseleleriniń sheshimin tabiw zárúr.
Alsxuller pikirinshe, do`retiw máseleleriniń sheshiliwiniń zárúr usillarinan biri olardi joqari dárejeden to`mendegilerine ko`shiriw.
Soay etip, júzege kelgen obrazlardiń sezilip atirǵan jeńilligi, iqtiyarliliǵina qaramastan, qiyalda faktlerdi do`retiwshilikke o`zgertiw o`z nizamliqlarina boysinadi hám belgili usillar menen ámelge asiriladi. Jańa ko`z-qaraslar sanada bar bolǵan zatlar tiykarinda analiz hám Ulıwma lastiriw operatsiyalari járdeminde júzege keledi. Aqibette, qiyal prsessleri baslanǵish ko`z-qaraslardiń pikirdiń quram bo`leklerine ajratiw hám olardi jańa úylesimdegi birlesiwden ibarat boladi. Bunnan kelip shiǵip, do`retiw protsessinde qiyal ápwayi obrazlardiń qáliplesiwinde qatnasatuǵin tap sol mexanizmlerge tayanadi.
12.4. Qiyaldiń individual o`zgeshelikleri hám rawajlaniwi.
Qiyaldiń individual o`zgeshelikleri adam qiyaliniń rawajlaniw dárejesi hám ko`p paydalanatuǵin obrazlar tipine qarap ayirmashiliqlarinda ko`rinedi. Qiyaldiń rawajlaniw dárejesi o`tmishtegi tájriybe maǵliwmatlarindaǵi obrazlardiń jarqinliǵi hám tereńliligi esabinan qayta islew, sonday-aq, bul qayta islew nátiyjeleriniń jańaliqliǵi hám ańlanǵanliǵi menen xarakterlenedi. Qiyaldiń kúshli hám tolaq boliwi qiyaldaǵi zatlardiń haqqiyqatqa tuwra kelmewi hám siyqirli obrazlar, misali, siyqirli erteklerdiń avtorlarinda ańsat bahalanadi. Qiyal rawajlaniwiniń kúshsizligi to`men dárejede qayta isleniwi menen aniqlanadi. Qiyal rawajlaniwiniń kúshsizligi belgili sharayatti ko`rgizbeli ko`z-qaras tájriybesin talap etiwshi loikaliq máselelerdi sheshiwde qiyinshiliqlarǵa sebep boladi. Qiyaldiń jeterli dárejede rawajlanbawi emotsinal tárepten bay hám hár tárepleme o`mir keshiriw múmkin emes.
Adamlar qiyal obrazlariniń jarqinliǵi dárejesine go`re, aniǵiraq pariqlanadi. Ayrim adamlar qiyal obrazlariniń júdá kúshliligi, al basqalar, júdá hálsiz ko`z-qaraslari menen pariqlanadi. Qiyal rawajlaniwiniń joqari dárejesin do`retiwshilik penen shuǵillaniwshilar - jaziwshi, xudojnik, muzikant hám alimlarda ko`riwimiz múmkin.
Adamlar ortasindaǵi qiyal o`zgesheliklerinde azli-kem pariqlar ajratiladi. Qiyal tárepinen jaratilǵan obrazlar tiykarinda seziwler túrine baylanisli túrde ádette, obrazlardiń ko`riw, esitiw, motorli hám ko`riw-esitiw-háreket tipleri ajratiladi. Qiyal tipleri sap halinda júdá kem ushirasadi, adamlar ko`bnese qiyaldiń aralas tipine iye boladi, sebebi turmista bir waqittiń o`zinde ko`riw, esitiw hám motorli seziwlerge súyenemiz. Bunda qiyal tipleriniń birinińústinligi baqlanadi. Hár túrli adamlarda qiyal, olardiń kásibine hám joqari bolǵan mútájliklerine qarap belgilenedi.
Insan rawajlanǵan qiyal menen tuwilmaydi. Oniń rawajlaniwi ontogenezde payda boladi hám sońinan qiyal obrazlariniń jaratiliwi ushin material bolip xizmet etetuǵin ko`zqaraslar zapaslariniń toplaniwin talap etedi. Qiyal tálim-tárbiya protseessinde, sonday-aq , oylaw, este saqlaw, erk hám seziwler menen birgelikte shaxs rawajlaniwi ushin úzliksiz baylanista rawajlanadi.
Qiyaldiń birinshi ko`rinisi qabil etiw protsessi menen baylanisli. Qabil etiw hám qiyal ortasindaǵi baylanisti, bala oyinindaǵi ko`z-qaraslardan qarasaq aldin qabil etilgen figuralardi qiyalinda o`zgertken halda qayta isley baslaǵaninda ko`rinedi. Stulchik samalyotqa, kishkene quti rolge aylanadi.
Qiyal rawajlaniwinińáhmiyetli basqishi balaniń endi so`ylep kiyatirǵan dáwiri menen baylanisli. So`ylew balaniń qiyalinda tek ǵana obrazlardi emes, bálkim abstrakt ko`zqaras hám túsiniklerdi de úyrenip aliwǵa imkan beredi. So`ylewdi úyreniw basqishi balaǵa zatlardi bo`leklerge ańsat ajratiw hám qiyalda olardan paydalaniw imkanin beriwshi ámeliy tájriybeniń asiwi hám diqqattiń rawajlaniwi menen birgelikte júz beredi. Usi basqishtiń tiykarǵi o`zgesheligi qiyal obrazlari payda boliwinińiqtiyarsiz boliwinda. Qiyal rawajlaniwiniń keyingi basqishi oniń aktiv formalariniń júzege keliwi há qabil etiw qiyaldińiqtiyarli boliwi menen baylanisli.Oqitiw protsessinde reproduktiv hám do`retiwshi qiyal aktiv rawajlanadi. Solay etip, insanda qiyaldiń rawajlaniwi bir qansha sebeplerge baylanisli boladi.
TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI
1. Dıqqat dep :

1. 
   obekttiń ishki-sezim organlarına tásir kórsetiwi arqalı júzege keletuǵın psixik xızmettiń forması;
   
2. 
   obekttiń tańlap qabıl etiwi;
   

v) adam sanasınıń belgili obektlerge baǵdarlanǵanlıǵı hám jámlengenligi;
g) organizminiń isshi jaǵdayı, analizatordıń qozǵalısqa bolǵan beyimliligi. 2. Dıqqattıń Ulıwma ózgesheligi bolıp, oniń ... kórsetkishi bolıp esaplanadı: a) tezligi;
b) anıqlıǵı;
v) jetiskenligi
g) kólemi
3. Sananıń seskendiriwshi sıpatındaǵı óz aldına ózgesheligine muwapıq túrde obektte jámlengenligi:

1. 
   erksiz dıqqat;
   
2. 
   erkli dıqqat;
   

v) erklidan keyingi dıqqat;
g) kóriwge tiyisli bolǵan dıqqat.
4. Qálegen subektke bolǵan erkli dıqqattıń júzege keliw sebebi:

1. 
   xızmet maqsetiniń bar emesligi;
   
2. 
   qozǵatıwshılardıń jańalanıwı;
   

v) xızmet maqsetin belgilew;
g) obekttiń keshirmeleriniń áhmiyetliligi.
5. Dıqqattıń bóliniw tezligi nege baylanıslı?

1. 
   xoshametlew materiallarına;
   
2. 
   oniń subekt penen xizmet ózgesheligine;
   

v) shaxs motivatsiyası dárejesine;
g) subekttiń gender ózgesheliklerine.
1. Seziw – bul :

1. 
   ápiwayı dúnya deneleri hám hadiyselerdiń óz aldına qásiyetlerin sáwlelendiriwden ibarat bolǵan miy tásirleniwi;
   
2. 
   ápiwayı dúzilgen psixikalıq process bolıp, u ápiwayı dúnya deneleri hám hadiyselerdiń óz aldına qásiyetlerin sáwlelendiriwden, sonday-aq, qozǵatıwshılardıń sáykes bolǵan retseptorlarǵa tikkeley tásiri astındaǵi organizmniń ishki jaǵdaylarınan
   

ibarat ;
v) ápiwayı dúnya deneleri hám hadiyselerdiń bas miy qabıǵında sáwleleniw processi;
g) átirap-álemge bolǵan múnásiybettiń subektiv keshiriw procesi.
2. Retseptorda payda bolǵan qozǵalıslardıń nerv sistemasınıń bolıp dárejelerge ótkeriw jol ları ... dep ataladı : a) afferent;
b) efferent;
v) nátiyjeli;
g) affektiv.
3. Qozǵatıwshılar eki jedelligi ortasındaǵı eń kishiólshemi tásirinde paydabala tuǵın dáslepki seziw ... dep ataladı: a) absolyut tómen bosaǵa;
b) parıqlaw bosaǵası;
v) seziwlerdiń waqıt shalıq bosaǵasi;
g) jedelikke salıstırǵanda sezgirlik kólemi.
4. Organizmniń ishki ortalıǵindaǵitásirlerin sáwlelendiretugın retseptorlar ... dep ataladı: a) eksteroretseptorlar;
b) interoretseptorlar;
v) proprioretseptorlar;
g) ishki retseptorlar.
5. Eksteroretseptiv seziwler:

1. 
   kóriw;
   
2. 
   organikalıq;
   

v) tebreniw;
g) temperatura.
6. Kóz qaraslardıńtiykarǵi túrleri:

1. 
   kóriw, esitiw, iyis biliw , teri-tiyip , tám biliw ;
   
2. 
   birlemshii, Ulıwma , esitiw, temperatura, organikalıq;
   

v) ixtiyarsız, kózleń en, háreketli, fazoviy, waqıt qabaylanıslı;
g) dám biliw, distantlı, baylanıslı, túsinikli, birlemshi.
1.Qabıl etiw:

1. 
   denelerdiń áhmiyetli qásiyetleri hám sıpatların jıyındı jaǵdayında sáwlelendiriw;
   
2. 
   ápiwayı álem denelerin sáwlelendiriwde payda bala tuǵın seziwler jıyındısı;
   

v) dene hám hádiyselerdi olardıń ózine tán retseptorlarǵa tikkeley tásir kórsetiwin anıq sáwlelendiriw;
g) waqıyalıqtıń insan ótmish tájiriybesi ortasındaǵı múnásiybetiniń baylanıslılıǵı
2 . Qabıl etiwdiń kosmoslıq, waqıt, háreket qabıl etiwlerine bóliniwiniń tiykarǵi deregi: a) jetekshi analizator;
b) sáwlelendiriwshi dene;
v) materiya barlıǵı forması;
g) subekt belsendiligi. 3. Qabıl etiwdiń erkli hám erksiz túrlerge bóliniwine tiykar bolıp xızmet qıladı: a) jetekshi analizator;
b) sáwlelendiriwshi dene;
v) materiya barlıǵı forması;
g) subekt belsendiligi ózgesheliginiń maqsetke baǵdarlanǵanlıǵı.
4. Qabıl etiwdiń insan psixik ómiriniń mazmunı hám shaxs ózgesheliklerine baylanıslılıǵi:
a) insayt;b) persepsiya;v) appersepsiya;g) sensibellik.
5. Taktil hám háreket seziwleri tiykarında payda bala tuǵın qabıl etiw túri, - bul:
a) appersepsiya;b) illyuziya;v) baqlawshılıq;g) teri-tiyip.
1.Jańa obrazlardi jaratiwǵa tiykarlanǵan do`retiwshilik xizmet:
a) qabil etiw;b) oylaw;v) qiyal;g) diqqat.
2)Qiyaldiń ko`riw hám esitiw túrlerine bo`liniwine ne tiykar bolǵan:
a) jetekshi analizator;b) qayta sáwlelenetuǵin figura;v) materianiń bar boliw formasi; g) sub’ekttiń aktivligi.
3) Aktiv hám passiv qiyaldiń parqi:
a) qayta sáwlelenetuǵin figuraǵa baylanisli;b) materianiń bar boliw formasi;
v) qayta sáwleleniwdiń jarqinliǵina qarap; g) psixik aktivlik dárejesine qarap.
4) Kúndelik turmisimizda qosilmaytuǵin sipat, o`zgeshelik, bo`leklerdi «birlestiriw»: a) agglyutinpsiya:b) tipiklestiriw;v) sizilmalastiriw:g)barliq juwaplar duris.