O’zbekistan respublikasi

TEMA. Quramalı psixikalıq processler. REJE

1. 
   Este saqlaw haqqında túsinik hám oniń nerv fiziologiyalıq tiykarları.
   
2. 
   Oylaw oniń o`zgeshelikleri, túrleri, formalari, operatsiyalari hám nizamlari.
   
3. 
   Oylawdiń sipatlari.
   
4. 
   Uqıplılıq haqqında túsinik.
   
5. 
   Uqıplılıqtıń sıpat hám muǵdar minezlemesi.
   

Este saqlaw – shaxs psixik turmısın belgilep beriwshi ózgeshelik. Onińáhmiyeti ótmish waqıyaların saqlaw menen sheklenbeydi. Házirgi zamandaǵı hesh qanday háreketti processlerden tısqarıda kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı; eńápiwayı psixik akttiń júz beriwi de hár bir elementti keyingisine baylanıstırıw ushın este saqlap qalıw úlken áhmiyetke iye. Bunday baylanısıwǵa tájiriybesiz bolǵan insanniń rawajlanıwı múmkin emes. Tek este saqlaw insanıylıq mádeniyattıń joq bolıp ketpewi ushın, oy-pikirimizdiń keń en jayılıwı hám tuyǵılarımızdıń keshiwine kómek beredi . Bas miy qabıǵında payda bolatuǵın sırtqı ortalıq obrazlarısız joq bolıp ketpeydi. Olar uzaq waqıt dawamında saqlanıp qalatuǵın iz qaldıradı. Psixikamızdaǵı este saqlaw olardıń fondı bolıp xızmet qıladı. Onda keshetuǵın barlıq processler mnemik processler dep ataladı (grekshe «mnema» - este saqlaw).
Solay etip , este saqlaw – bul insan tárepinen ótmish tájiriybesin este saqlap qalıw hám keyinshelli eslewdiń psixik procesi. Insan ómirinde este saqlawdiń ornı úlken áhmiyetke iye. Este saqlawsız insan «ómirlik gódeklik jaǵdayında» qalǵan bolar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn kórsetiwinshe: «Este saqlawsız sekundta joq bolar edik. Ótmishimiz keleshek ushın óli bolar edi. Házirgi zaman keshiwine kóre ótmishte Ulıwma joq bolar edi».[1]
Este saqlawdiń nerv-fiziologiyalıq tiykarında bas miy qabıǵında payda bolatuǵın shártli refleksler, túrli assotsiativ baylanısıwlar jatadı. Lekin, adam este saqlap qalıw paytında assotsiatsiyalar payda bolǵanlıǵın Ulıwma sezbeydi. Hár qıylı assotsiatsiyalardıń payda bolǵanın adam sońın ala qanday da bir nárseni eske túsiriw waqtında boladı. Este saqlawdiń nerv-fiziologiyalıq mexanizmleri haqqında sóz eter ekenbiz, sońǵı jıllarda texnikanıń júdá tez rawajlanıwı nátiyjesinde túrli este saqlap qalatuǵın apparatlarǵa bolǵan mútájlik kóbeyip ketkenligin aytıp ótiw lazım. Bul óz náwbetinde este saqlawdiń nerv-fiziologiyalıq mexanizmlerin psixuog hám fiziuoglardan tısqarı injenerler, bioximikler, genetikler hámde kibernetikler tárepinen úyreniliwine alıp keldi. Nátiyjede este saqlawdiń nerv fiziologiyalıq mexanizmlerin túsindiretuǵın bir qansha jańa teoriyalar maydanı keldi. Áne usınday teoriyalardan eńáhmiyetli muekulalardıńózgeriwi menen baylanıslı bolǵan bioximiyalıq teoriya bolıp esaplanadı. Bul teoriyaǵa kóre bir nárseni este saqlap qalıw hám este saqlap turıw arnawlı dúzilistińózgeriwi menen baylanıslı bolıp tabıladı. Ótkerilgen tekseriwlerge kóre, bir nárse este alıp qalınǵanda, tiykarınan nerv kletkalarınıń (neyronlardıń) dendrit shaqları quramında ózgeris júzege keledi. Olar qanday da bir basqasha dúziliske kirip aladı. Dendritlar dúzilisindegi payda bolǵan ózgeris dárhal ótip ketetuǵın bólmay, bir qansha bekkem boladı. Sonıń ushın da este saqlap qalǵan nárse uzaq waqıt este saqlawda saqlanıp turadi.²⁵
Este saqlawdiń psixik process sıpatında ózine tán ózgesheligi onińátirap - ortalıqtı tikkeley sáwlelendiriwge baǵdarlanbaǵanlıǵı, ápiwayı nárseler hám hádiyseler menen is jol ’rgizbewinen ibarat. Deneler álemdi sáwlelendiriw, qabıl etiw hám oy-pikirde ámelge asırıladı . Este saqlaw qabıl etilgen obraz hám túsiniklerdi «ekinshi sáwlelendiriw» menen is kóredi.
Har bir biliw procesi úzliksiz este saqlawǵa aylanadi hám hár bir este saqlaw qanday da bir basqa nársege aylanadı. Hár bir psixik process basqa processti ámelge asırıwdıń shárti bolıp xızmet qıladı (yamasa usı processtiń keyingi basqıshı). Bul oniń «ekinshi» juwapkershilikke aylanıp, kóz qarasta ámelge asıw qábiletine iye bolıwın, processtiń keyingi rawajlanıwı ushın tayanısh wazıypasın atqarıwı múmkin ekenligin bildiredi.
Este saqlawdiń keyingi ózgesheligi oniń bir baǵdarǵa: ótmishten keleshekke qaratılǵanlıǵI bolıp esaplanadı. Insan este saqlawdıń tiykarǵi islew mexanizmi oniń keleshekke baǵdarlanǵanlıǵında. Este saqlawdiń iykarǵi wazıypası oniń keleshekke xızmet qılıw. Ótmishti sáwlelendiriw keleshekten átiyjege erisiwdiń quralı sıpatında payda boladı.[1]
Este saqlaw ózgeshelikleriniń arasında oniń tómendegi tabiyiy qásiyetleri ajıratıladı:

• 
  yadta saqlaw tezligi – xabardı este saqlawda, saqlap qalıw ushın zárúr bolǵan tákirarlawlar sanı;
  
• 
  umıtıw tezligi – este qalǵanlarınıń este saqlawda saqlanıw múddeti;
  
• 
  yadta saqlaw kólemi – insanniń belgili bir waqıt ishinde este saqlap qalıwǵa qádir bolǵan deneler yamasa dáliyiller sanı;
  
• 
  ózlestirilgenlerdi yadta saqlaw dawamıylıǵı – insanniń zárúr xabardı belgili waqıt aralıǵında yadta alıp qalıw qábileti;
  
• 
  qayta tiklew anıqlıǵı insanniń este saqlawda saqlanıp qalǵan xabardı anıq saqlaw, tiykarǵisın bolsa , anıq islep shıǵıw qábileti;
  
• 
  este saqlaw – talap etilganlerdi dárhal eske túsiriw tájiriybesi .
  

Este saqlaw qay jerde saqlanadi? Miń jıllar dawamında medicina qánigeleri este saqlawdiń saqlanıw ornı – bas miy ekenligine isenetuǵın edi. Ótken ásirde aldın este saqlawdan kóterilgen waqıyalar haqqındaǵı xabardı ótmishten júzege shıǵarıw qábileti ushın juwapker bolǵan bas miy noqatların izlew isleri baslap jiberilgen edi. Lekin miy qutısı qansha izertlenbesin, xabar toplaw hám saqlaw wazıypasın orınlawshı hesh qanday taraw anıqlanbadı. Belgili bolıwınsha, bul wazıypanı anıq miydińózi, oniń jartı sharları orınlaydı.
Este saqlaw – shaxs psixik ómirin belgilep beriwshi ózgeshelik. Onińáhmiyeti ótmish waqıyaların eslew menen sheklenbeydi. Házirgi zamandaǵı hesh qanday háreketti processlerden tısqarıda kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı; eńápiwayı psixik akttiń júz beriwi de har bir elementti keyingisine baylanıstırıw ushın este saqlap qalıw úlken áhmiyetke iye. Bunday baylanısıwǵa tájiriybesiz bolǵan insanniń rawajlanıwı múmkin emes .[2]
Tek este saqlaw insaniyliq mádeniyattıń joq bolıp ketpewine, oy-pikirimizdiń jámleniwine hám tuyǵılarımızdıń keshiwine kómek beredi. Bas miy qabıǵında payda bolatuǵın sırtqı ortalıq obrazlarızsız joq bolıp ketpeydi. Olar uzaq waqıt dawamında saqlanıp qalatuǵın iz qaldıradı. Psixikamızdaǵı este saqlaw olardıń fondı bolıp xızmet qıladı. Onda keshetuǵın barlıq processler mnemik processler dep ataladı (grekshe «mnema» - este saqlaw).
Solay etip , este saqlaw – bul insan tárepinen ótmish tájiriybesin este saqlap qalıw, saqlaw hám keyinshelli eslewdiń psixik procesi. Insan ómirinde este saqlawúlken orın iyeleydi.
Biz este saqlawimizdiń bar ekenligine shúkirlik etiwimiz kerek. Ol bizdi natıwrı islewden qaytariwdan tısqarı, berilgen waqtımızdı durıs bólistiriwge, ómirimizdi tuwrı belgilep alıwımızǵa járdem beredi. Shańaraǵımızdı tanıs, ózimizdiń tilde sóylesiw, úyimizdi tawıp keliw hám azıq-awqat hám suw tabıw imkaniyatın beretuǵın process, biziń este saqlaw bolıp esaplanadı. Ol tájiriybelerimizden paydalanıwǵa, tájiriybelerdi turmısta qulanıwǵa hám jáne qaytadan onnan zawıq alıwǵa imkan beretuǵın process, álbette, biziń este saqlaw bolıp esaplanadı. Álle kimlerdiń jamanlıqların umtıwımızǵa qarsılıq kórsetetuǵın da biziń este saqlawlar bolıp esaplanadı.
Siziń este alıp qalǵaningiz júdáúlken rol oynaydı. Siziń toplaǵan bilim fondıńız, ótken quwanısh, ǵázepke tolı bolǵan este saqlawlar, yamasa ayıpkerlik sezimi este saqlaw procesisiz bar bolmaǵan bolar edi.²⁶
Tokio unıversiteti professorı Yasudzi Miysito basshılıǵındaǵı izertlewshiler toparı este saqlaw mexanizmi bas miydiń sheke bóleginde jámlengenligin dáliyilledi. Este saqlaw xizmeti sızılmanı ashqan yaponiyalıq alımlar dúnyaǵa belgili bolǵan akademik hám neyrofiziuog N.P. Bextere de tastıyıqlanǵan pikirlerdi dáliyilledi: miy ómirimizdiń hár bir minutın este saqlaydi, lekin bizge ol yaki bulmáselelerdi sheshiwde zárúr bolǵanlardı júzege shıǵaradı. Hám, tek bazı bir ziyatlarda, máselen, shógip atırǵan adamnıń sanasında aqırǵı demlerdi onińkóz aldında bolǵan ómiri tezlik penen óship ketedi; bunda miy oǵan sóngǵı imkaniyattı beredi: bálkim, aldın sende usıǵanǵan uqsas jaǵday bolǵan bolıwı múmkin, usı usıldı qulanıp, aman qalıw múmkin .