O’zbekistan respublikasi

2.Este saqlawdiń psixologiyalıq teoriyaları .
Este saqlawǵa tiyisli bolǵan fizikalıq, ximiyalıq, bioximiyalıq, fiziologiyalıq , xabarlı-kibernetikalıq teoriyalar, sonday-aq, psixologiyalıq teoriyalar toparları bar. Bunday teoriyalar ishinde este saqlaw xızmeti nızamlıqların túsiniw hám onı basqarıw usılların islep shıǵıwda paydalı bolǵan psixologiyalıq teoriyalardı kórip shıǵamız.[2]
Este saqlawdiń dáslepki psixologiyalıq teoriyalarınan biri XVII ásirde júzege kelgen, birinshi bolıp XVIII-XIX ásirlerde Angliya hám Germaniyada islep shıǵılǵan associativ teoriya bolıp esaplanadı. Bul teoriyaǵa tiykarınan este saqlaw uqsaslıǵı, waqıt hám kosmoslıq jaqınlıǵı boyınsha barqarar bolǵan qısqa hám uzaq múddetli assotsiaciyalardıń quramalı sisteması sıpatında túsiniledi . Usı teoriyaǵa tiykarlanıp, kóplegen nızamlar, ásirese, G. Ebbingauzdıń umıtıw nızamı ashıldı. Dáslepki waqıt dawamında qabıl qılınǵan maǵlıwmattıń 60% shekem bolǵan bólegi umıtıladı, onı bir neshe kúnnen soń bolsa birinshi márte yadlap alınǵan teksttiń 20% nen kemirek bólegi saqlanıp qaladı. Waqıttıńótiwi menen associativ teoriya bir qatar sheshiliwi kerek bolǵan shınıǵıwlar menen soqlıǵıstı, olardan tiykarǵısı insan este saqlawınıń tańlap ótkiziw ózgesheligin túsindirip beriw edi.[1]

19. 
    ásirdiń aqırında associativ teoriya geshtalt teoriyası menen almastı. Bul teoriya ushın baslanǵish túsinik hám sonıń menen birge, tiykarında este saqlawdińájayıp hádiyselerin túsindirip beriw múmkin bolǵan bas princip sıpatında birinshi elementlariniń assotsiaciyası emes, balkim, olardıń dáslepki, anıq shólkemi – geshtalt payda boldı. Geshtalttiń qáliplesiw nızamları usı teoriya wákilleri (V. Vundt, E.B. Titchener hám basqaları )nıń pikirine kóre, este saqlawdı belgilep beredi. Bul teoriya tárepdarlarınıń tiykarǵı pikiri sonnan ibarat, este saqlap qalıw hám eslewde maǵlıwmat, ádette, associativ tiykarda quralǵan elementlerdińtosattan toplamı emes, balkim, anıq qurılma sıpatında payda boladı. Keyinshelli geshtalt teoriyası da bir qatar qıyınshılıqlar, ásirese, insan este saqlawınıń filo hám ontogenezde qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń quramalı shınıǵıwları menen dus keldi. Bunda, adamdaǵı este saqlaw processlerin ajıratıwshı motivacion jaǵdaylar hám geshtaltlardıńózleri hám tárepdarları tárepinen aldınnan belgilengen hám rawajlanbaytuǵın paydalar sıpatında qabıl qılınǵan edi. Bunıń menen este saqlaw genezisi haqqındaǵı másele boyınsha tartıslar óz jol wmaǵına jetti.[2]
    

Bixeviorizm hám psixoanaliz wákilleri ham este saqlaw genezisi haqqında qanaatlandırarlı juwap taba almadı. Bixeviorizmshilerdiń este saqlaw haqqindaǵı qarasları assotsianistshilerdiń qarasları menen say kelgen edi. Olar ortasındaǵı jalǵız ózgeshelik bixeviorizmshilerdiń materialdı este saqlap qalıwındaǵı járdemniń ornın óz aldına aytıp ótiw lazım, úyreniw processlerinde este saqlaw xizmetin úyreniwge úlken itibar qaratılǵan edi (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin , bixeviorizmshiler insandaǵı sanalı xızmet hám shaxs ózgeshelikleriniń járdemge baylanıslılıǵın shetlep ótti.
Este saqlaw hadiyseleriniń shaxsqa baylanıslılıǵı Z.Freyd tárepinen kórsetip ótilgen edi. Oniń pikirinshe, insanniń sana astı beyimlesiwine imkan bermeytuǵın barlıq nárseler este saqlawdan sıǵıp shıǵarıladı, hám, kerisinshe, oniń ushın jaǵımlı bolǵanları saqlanıp qaladı. Bul baylanıslılıq tájiriybede óz nátiyjesin taba almadı. Sonıń menen birge, Z.Freyd te shákirtleriniń xızmetleri insan este saqlawın úyreniwde este saqlaw hám umıtıw este saqlaw processlerindegi unamlı hám unamsız emociyalar, motivler hám mútájliklerdińáhmiyetin anıqlawdan ibarat boldı. Psixoanaliz járdeminde insanniń motivacion tarawı menen baylanıslı bolǵan sana astı umıtıwınıń psixologiyalıq mexanizmleri anıqlandı hám anıqlama berildi.

19. 
    ásirdiń baslarında este saqlawdińlogikalıq teoriyası júzege keldi, oǵan tiykarınan, say keletuǵın processler xizmeti este saqlap qalıw zárúr bolǵan materialdı ol yamasa bul dárejede keńirek mánili qurılmalarǵa birlestiretugın mazmun baylanıstırıwshılardıń barlıǵı yamasa joq ekenligine tikkeley baylanıslı jaǵdayda boladı (A. Bine, K. Byuler). Este saqlap qalıw hám eslewde teksttińmánige iye bolǵan mazmunı sáwlelenedi.
    

Házirgi zaman psixologiyasında tiykarǵi túsinik ornına shaxs xizmetin oniń barlıq psixik processleri, sonday-aq, este saqlaw processleriniń qáliplesiwin baylanıstıratuǵın princip sıpatında úyrenetuǵın teoriya tán alınbaqta. Bul konsepsiyaǵa tiykarınan, este saqlap qalıw, saqlaw hám eslew processleriniń keshiwi maǵlıwmattıń obekt xizmetinde tutqan ornına qarap belgilenedi. Maǵlıwmat xızmet maqseti sıpatında payda bolǵan jaǵdaylarda baylanıslar jánede nátiyjelireq tárizde payda bolıwı hám aktuallastırılıwı tájiriybe anıqlandı hám óz nátiyjesin taptı. Bul baylanıslardıńózgeshelikleri, máselen, bekkemligi hám háreketsheńligi maǵlıwmattıń subekt keyingi xizmetindegi qatnasıwınıń dárejesi, bul baylanıslardıń gózlengen maqsetlerge erisiwindegi áhmiyeti menen belgilenedi. Xızmet teoriyasınıń tiykarǵı pikiri qısqasha tómendegishe táriyiplenedi: túrli kóz qaraslar ortasındaǵı baylanıslar subekttiń olardan qay tárizde paydalanıwı menen belgilenedi.[1]
Insan este saqlawınıń xızmeti sıpatında úyreniliwine dáslep franciyalıq alımlardıń, ásirese, P. Janenniń isleri sebep boldı. Ol birinshilerden bolıp, este saqlawdı materialdı este saqlap qalıw, qayta islew hám saqlawǵa baǵdarlanǵan háreketler sisteması sıpatında táriyiplenedi. Jáhan psixologiyasında bul koncepsiya L.S. Vigotskiy tárepinen islep shıǵılǵan insan joqarı psixik waziypaları kelip shıǵıwınıń mádeniy-tariyxiy teoriyasında rawajlandırıldı. Sońın ala A.N. Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov hám basqaları sıyaqlı ataqlı psixologlar tárepinen islep shıǵıldı.