O’zbekistan respublikasi

Oylaw hám oniń o`zgeshelikleri.
Insan álemdi (zatlar, hádiyseler, insanlardi) hám o`zin túrli xizmetlerdi orinlaw hám sol ob’ektlerge tásir ko`rsetken halda belgili bir sotsial hám shaxsiy áhmiyetke iye maqsetlerge erisiw ushin úyrenedi. Seziw, qabil etiw hám túsinikler iqtiyarsiz diqqat hám ko`rgizbeli-obrazli este saqlaw menen birgelikte insanǵa aniq bir ob’ektler hám olardiń tuwridan-tuwriúyreniletuǵin qásiyetleri haqqinda maǵliwmat beredi. Psixik sáwleleniwdiń bul formasi insan tárepinen ob’ektiv realliqti biliwdiń sezimlerge tiykarlaniwi boladi. Biraq o`z aldina zatlar hám real álem hádiyselerin biliw qálegen ámeliy waziypani sheshiwde júzege keletuǵin úsh áhmiyetli sorawǵajuwap beriw ushin jeterli emes. Bul sorawlar: «Júzege kelgen jaǵdayda neni, qanday qilip orinlaw múmkin, hám bul hárekettiń nátiyjesinde nelerge erisiledi?» sorawdan ibarat.
Bul sorawlarǵa juwap tabiwda bizlerge oylaw járdem beredi. Birinshiden, oylaw joqari dárejedegi biliw psixik protsessi esaplanadi.Usi protsesstiń mazmuni insan tárepinen faktlerdiń aktiv do`retiwshilikte sáwleleniwi hám o`zgertiriwden ibarat. Oylaw hesh qanday tásirsiz qabil etiwde ańlanbaǵanlardi aship beredi; ol álemdi áhmiyetli baylanislar hám múnásibetlerde, oniń hár túrli qurallarinda sáwlelenedi. Oylawdiń tiykarǵi waziypasi real baylanislarǵa tiykarlanǵan zárúr baylanislardi waqit hám kosmostaǵi tosinnan mas keliwdi ajiratqan halda aniqlawdan ibarat. Oylaw protsessinde tosinnan boliwdan zárúrlikke, ayrimnan Ulıwma liqqa o`tiw júz beredi. Solay etip, oylawda faktlerdi Ulıwma lastirǵan hám qurallanǵan sáwlelendiriw sipatinda táriplew múmkin. Bunnan oylawdińáhmiyetli túriUlıwma lastiriw kelip shiǵadi. Faktlerdi Ulıwma lastirǵan halda sáwlelendiriw bir adamǵa yamasa zamanlaslarimiz emes, bálkim, o`tmishtegi áwladlardiń da tájriybesin qayta islep shiǵiw nátiyjesi esaplanadi. Bul tájriybe til járdeminde awizeki hám jazba túrde (oqıtıwshılardiń leksiyalarinda, kitap, sabaqliqlar htb.) Soniń ushin oylaw ko`pshilik adamlardiń bilimlerin Ulıwma lastiradi.
Oylaw protsessinde insan ámeliy xizmet, obrazlar hám ko`z-qaraslar, modeller, sizilmalar, belgiler, til siyaqli zatlardan hám sotsial álemnińáhmiyetli baylanis hám múnásebetlerine kirip bariw maqsetinde, insaniyat tárepinen islep shiǵilǵan hár túrli qurallardan paydalanadi.
Oylawdińáhmiyetli ekinshi belgisi faktler analizatorǵa tuwridan-tuwri tásir ko`rsetpesten, ko`pshilik jaǵdaylarda ásbaplar ko`megende alinǵan qosimsha belgiler járdeminde ańlanatuǵinlardi túsiniw hám ko`rsetip beriw imkanin jaratiwshiqurallar tárizinde sáwleleniw boladi. Waqiya-hádiyselerdiń nizamliqlari, ishki baylanislari biziń sanamizda waqiya-hádiyselerdiń sirtqi belgilerinde qurallar tárizinde sáwleleniwi menen insanniń ishki, turaqli o`z-ara baylanis belgilerin aniqlap aladi.
Oylawdiń o`zine say o`zgesheligi biliw yaki ámeliy xizmet protsessinde júzege keletuǵin ol yaki bul waziypani orinlaw menen baylanistan ibarat. Oylaw mashqalali jaǵdaydan, oylawdiń maqseti bolǵan sorawǵa juwaptan baslanadi.
Oylaw mashqalasin ko`rip shiqqan A.A.Smirnov oylaw hám aqiliy protsesslerdiń assotsiativ tárizde keshiwin salistiriw zárúrligi haqqinda aytip o`tken edi. Gáp sonda, aqiliy xizmette biz assotsiatsiyalardan keń paydalanamiz, sebebi olar oylaw máselelerin sheshiwde áhmiyetli járdem ko`rsetedi. Aqiliy protsesslerdiń assotsiativ keshiwinde jaǵday o`zgeshe boladi. Bundaǵi ayirmashiliq sonda, bul jaǵdayda o`z aldimizǵa hesh qanday maqset qoymaymiz, sebebi hesh qanday waziypani orinlamaymiz. Bunda bir protsess ekinshisi menen almasadi, sebebi olar bir-biri menen assotsiativ tárizde baylanisqan boladi. Oylaw protsessleriniń assotsiativ tárizde keshiwi ko`p jaǵdaylarda insan taliqqan bolip, dem aliwdi qálep atirǵanliǵi baqlanadi. Uyqiǵa jatpastan aldin qiyalińizdan izbe-iz hár túrli oylar o`tkenin baqlaǵansiz. Mine usi oylar belgili assotsiatsiyalarǵa kiredi.
Oylawdiń o`z aldina áhmiyetli o`zgeshelii-bul oniń so`ylew menen úzliksiz baylanisliliǵinda. Oylaw hám so`ylewdiń bunday baylanisi, aldi menen, pikirlerdiń hátte, so`ylewde dawisqa iye bolmaǵan formasinda da, misali, gereń-saqaw adamlarda hám so`ylew formasina birlestirgende o`z ko`rinisin tawadi. Bizler bárqulla so`zler arqali pikirleymiz.
Qisqartirilǵan, iqshamlasqan o`zgeshelikke iye bolǵan jasirin, dawissiz, ishki so`ylew insanniń oylaw mexanizmi bolip esaplanadi.
So`ylew oylaw qurali esaplanadi. Belgili bir pikir so`zler menen aytilǵanda oylaw protsessi ámelge asiriladi. Pikirdi so`zler menen jetkeriw-aytiw motivi (so`ylew maqseti), ishki so`ylew, pikirlerdi sirtqa shiǵariw so`ylep jetkeriw siyaqli basqishlardan ibaratbolǵan quramali protsess. Oylaw-bul nárseler mazmunin aship berishi ideyalar hárekketi. Oniń nátiyjesi obraz emes, bálkim belili bir pikir esaplanadi. Oylaw-bul kirgizgenbaǵdarli-izertlew, qayta o`zgeretuǵin hám biliw o`zgesheligine iye bolǵan háreketler hám diagnozlar sistemasin analizlewshi o`z aldina túrge iye bolǵan teoriyaliq hám ámeliy xizmet.
Oylaw materialliq álem nizamliqlari, tábiyat hám sotsial-tariyxiy o`mirdegi sebepaqibet baylanislari, insanlar psixikasi nizamliqlarin túsiniw imkanin beredi. Aqiliy xizmet nátiyjelerin qollaw tarawi bolǵan psixik ámeliyat oylaw xizmetiniń tiykari bolip xizmet qiladi.
Oylaw psixik xizmet sipatinda miydiń waziypasi esaplanadi. Ápwayi psixik protsessler, misali, seziwler ushin tiykar waziypasin orinlaytuǵin joqari dárejedegi miy protsessleri oylawdiń fiziologik tiykarin quraydi. Biraq házirgi waqitta oylaw protsesslerin támiynlewshi barliq fiziologik sistemalardiń o`z-ara tásir etiw tártibi hám áhmiyeti haqqinda aniq pikir joq. Oylawda miydiń mańlay bo`limi o`z aldina áhmiyetke iye. Bunnan tisqari, bas miy qabiǵiniń oylawdiń gnostik (biliw) waziypasi menen támiynlewshi sheńberi, sonday-aq oylaw protsessin támiynlewshi miy so`ylew oraylari da úlken áhmiyetke iye.
Oylawdiń túrleri hám formalari
Oylawdiń eki dárejesi bar: parasat-abstraksiyalardan paydalanip o`zgermeytuǵin sizilmalar, úlgiler shegarasinda payda bolatuǵin ápwayi oylaw; salamat pikir, oylawdiń baslanǵish dárejesi, oniń logikaliq mazmunin emes, bálkim so`zler hám dáliller sistemasin úyrenedi, bul aniq, izbe-izlikte pikirlew, pikirdi tuwri dúziw, dálillerdi bekkem sistemalastiriw, bo`listiriw qábileti; aqil (dialektik oylaw)-abstraksiyalardi do`retiwshilikte qollaw hám olardiń tábiyatin sanali analizlew o`zgesheligine iye bolǵan teoriyaliq biliwdiń joqari dárejesi, aqil járdeminde insan zatlardiń mazmunin, olardiń nizamliqlarin hám qarama-qarsiliqlarin túsinip jetedi.
Oylaw-bul o`ziniń dúzilisine hám túrlerine iye bolǵan o`zine say xizmet. Oylawdiń túrlerge bo`liniwi formasi, o`zgesheligi, aship berilgenligi, jańaliq hám faktke masliq dárejesine qarap ámelge asiriladi.
Oylaw ádette, teoriyaliq hám ámeliy oylawǵa bo`linedi. Teoriyaliq oylawda túsinik hám obrazli oylaw, ámeliy oylawda bolsa ko`rgizbeli-obrazli hám ko`rgizbeli háreketli oylawǵa ajiratiladi.
Túsinikli oylaw-bul belgili túsinikler qollanilatuǵin oylaw túri esaplanadi. Qandayda bir aqiliy máselelerdi sheshiwde basqa adamlar tárepinen aniqlanǵan hám túsindirilgen túsinikler, pikirler, sheshimler formasinda ko`rsetilgen tayar bilimlerden paydalanamiz.
Obrazli oylaw-bul obrazlar járdeminde pikirlewdiń bir túri. Olar yadtan alinadi yaki ko`z-qarasta payda boladi. Ko`binese oylawdiń bul túri ko`rkem do`retiwshilik penen shuǵillaniwshi adamlarda ústin boladi.
Túsinikli oylaw faktlerdi aniq hám Ulıwma lasqan halda sáwlelendiredi, biraq bunday sáwlelendiriw abstrakt boladi. O`z náwbetinde, obrazli oylaw átirapimizdaǵiálemdi aniq hám sub’ektli sáwlelendiriw imkanin beredi. Solay etip túsinikler hám obrazli oylaw birbirin toltiradi.