O’zbekistan respublikasi

Oylawdiń iykemleskenligi degende mashqalani sheshiwde aldinnan dúzilgen reje sol waqittaǵi protsesste máseleniń sheshiliw shártin qanaǵatlandirmay qalsa, teńbe-teńlikti joǵaltsa esh ekilenbesten elastik túrde o`zgerisler kirgiziwden ibarat pikir júritiw xizmetin ko`z aldimizǵa keltiriwimiz shárt. Pikirdiń operativ tárepten tezlik penen o`zgertiriliwi hám tuwri baǵdarǵa jollap jiberiwden ibarat oylaw sipati oniń iykemleskenligi deyiledi. Misali, talaba imtihan waqtinda ideyani aldin naduris aytip atirip, birden o`ziniń qátesin ańlap duris juwap bere baslawi siyaqlilar. Demek, oylawdiń usi sipati pikirlerdi, xabarlardi tińlawshilarǵa qáte hám kemshiliksiz jetkerip beriw kepillenedi.
Oylawdiń tezligi qoyilǵan sorawǵa hám mashqalaǵa toliq juwap alinǵan waqit penen belgilenedi. Oniń tezligi bir qatar sebeplerge, yaǵniy pikirler ushin zárúr materialdi tez yadqa túsire aliwǵa, sol waqittaǵi baylanislardiń tezligine, hár túrli sezimlerdiń barliǵina, insanniń diqqatina, qiziǵiwina baylanisli boladi. Bunnan tisqari oylawdiń tezligi basqa sipatlarǵa-insanniń bilim saviyasina, pikirlew qábiletine, bar ko`nlikpe hám tájriybelerine de baylanisli ekenligi dálillengen. Juwmaqlap aytqanimizda, oylaw protsessleriniń tezligi hám protsesslerdiń belgili waqit ishinde qánshelli nátiyje bergenligi menen bahalanadi.
Pikirlerdiń tezligi talabalar hám Oqıwshilarǵa zárúr psixologik qural bolip xizmet etedi. Imtihan waqtinda, seminar shiniǵiwlarinda aktiv qatnasqan talaba albirap, iyelegen bilimlerin waqtinsha umitip o`zin joǵaltip qoyadi. Orinsiz hám unamsiz emotsiyalar oniń oyin tormozlap, nátiyjesizlikke alip keledi, yaǵniy pikirdi bayan qiliwda inertlik payda qilip, sońinan pútkilley tormozlaniwǵa aylanadi. Ayrim talabalar kerisinshe, imtihan paytinda biytaqatlanǵanda pikirleri tiniqlasadi. Júdá qatti biytaqatlaniw, kúshli sirtqi tásir nátiyjesinde uyqidaǵi ayirim neyronlar oyanip, funksiyasi tezlesip ketedi hám pikir tiniqlasiwi múmkin. Soniń ushin oqitiw protsessinde talaba hám Oqıwshilardiń aqiliy xizmetin duris bahalawda olardiń individual tipologik o`zgesheliklerin esapqa aliw maqsetke muwapiq.
Dunya júzi psixologlariniń ko`rsetpesine qaraǵanda, joqarida analizlengen oylaw sipatlari olardiń tiykarǵi o`zgesheligi menen úzliksiz baylanisli. Oylawdiń tiykarǵi hám eńáhmiyetli belgisi, o`zgesheligi bul materialliq qubilislardaǵiáhmiyetli táreplerin ajralip ǵáressiz túrde jańa mazmundaǵiUlıwma liqti keltirip shiǵariw. Insan ápwayi nárseler haqqinda pikir júrgizgende de olardiń sirtqi belgileri menen shegaralanip qalmaydi, bálkim hádiyselerdiń mazmunin ashiwǵa umtiladi, ápwayi turmis haqqindaǵiUlıwma nizamliqlardi jaratiwǵa háreket etedi. So`zsiz, insan oylari ele izlenbegen, toliq paydalanilmaǵan zapas hám imkaniyatlarǵa iye. Oylaw psizologiyasiniń tiykarǵi waziypasi mine usi zapaslardi toliq ashiw pán-texnika rawajitoliq ashiw pán-texnika rawaji intensivlewden ibarat. Sebebi hár qanday ashiliwlar, jańaliq, rawajlaniw insan aqil-zakawatiniń nátiyjesi esaplanadi. Sonliqtan da pán hám texnikaniń rawajlaniwi adamtaniw pániniń rawajlaniwina ko`p tárepten baylanisli.
Oylawdiń individual o`zgeshelikleri hám rawajlaniwi.
Insanlar pikirlew xizmetindegi individual pariqlar oylawdiń tekseriwsheńligi, oylawdiń keńligi, tereńligi hám ǵáressizligi, pikirdiń iyiliwsheńligi, aqildiń sho`lkemlestiriwsheńligi hám kritikligi, logikaliq, dálillengenligi hám do`retiwshilik siyaqli sipatlarda ko`riniwi múmkin.
Aqildiń pisiqliǵi-ol yaki bul hádiyseni áhmiyetke iye múnásibetlerde hár tárepleme biliwge umtiliw; oylaw keńligi-bul sorawdi bir pútin, soniń menen birge zárúr bolǵan o`zgesheliklerdi shette qaldirmay qamrap aliw qábileti. Oylaw keńligi insan ko`z-qarasi hám hár bir hádiyseni basqa hádiyseler menen túrli baylanislarda ko`rip shiǵiw qábiletine aytiladi. Oylawdińtereńligi quramali sorawlar mazmunin asha biliw, tiykarǵi jaǵdaydi ekinshi dárejelilerden, zárúrlikti tosinnan bolatuǵin nárselerden ajrata aliw ko`nlikpesine aytiladi. Oylaw tereńligine qarama-qarsi sipat bolip húkim hám sheshimlerdiń júzeki boliwi esaplanadi, bunda adam mayda-shúydelerge itibar qaratip, tiykarǵisin ko`rmeydi. Oylawdińǵáressizligi insanniń jańa waziypalardi alǵa súriwi hám basqalardiń járdeminen paydalanbastan olardiń sheshimin tabiw ko`nlikpesi menen xarakterlenedi. Pikirdińiyiliwsheńligi máselelerdi sheshiwde aldinnan qollanip kiyatirǵan usillardiń tásirinen sirtta boliwda, jaǵday o`zgergende háreketlerdi tez o`zgerttiriw ko`nlikpesinde ko`rinedi. Oylawdińtezligi-insanniń jańa jaǵdaylarda o`zin joǵaltip qoymasliǵi, oylap soń duris qarar qabil etiw qábileti. Aqildiń o`tkirligin insanniń oylanbastan máseleni bir tárepleme ko`rip, qarar qiliwǵa asiǵiwi, aniqlap oylanbastan juwap beriwdegi asiǵisliqtan pariqlaw kerek. Aqildińkritikligi bunda insan o`ziniń hám basqalardiń pikirlerin ob’ektiv bahalawi, ko`rip shiǵilatuǵin nizamlar hám sheshimlerdi izbe-izlik penen hár tárepleme tekserip shiǵiw ko`nlikpesi.Oylawdińlogikaliliǵiizertlenip atirǵan ob’ekttiń barliq áhmiyetli táreplerin esapqa alǵan halda oy-pikirlerdiń izbeizligine qatańámel qiliw qábileti. Oylawdińdálillengenligi-zárúr waqitta húkim hám juwmaqlardiń durisliǵin bildiriwshi dáliller, qaǵiydalardan paydalaniw qábileti. Aqildińdo`retiwsheńligi-do`retiwshilik oylawǵa bolǵan qábilet. Oylawdiń unamsiz tárepi onińrigidligi-hádiyseniń mazmunina qaraǵanda haqiyqiy bolmaǵan múnásibet, emotsiyalarǵa ko`birek erk beriw, birdey baha beriwge úyrenip qaliw esaplanadi.
Oylawdiń qáliplesiwi hám rawajlaniwinda bir neshe basqishlardi ajiratip ko`rsetiw múmkin. Házirgi waqittaǵi oylaw rawajlaniw basqishlarin bo`lip qaraǵanimizda ko`binese insan oyiniń rawajlaniwinińdáslepki basqishiUlıwma lastiriw menen baylanisli eknligi ko`rsetiledi. Bunda balaniń birinshi Ulıwma lastiriwlariámeliy xizmetten ajralmaydi, bul balaniń o`z-ara uqsas figuralar menen orinlaytuǵin birdey háreketlerinde o`z ko`rinisin tapqan. Bul háreket bala o`miriniń dáslepki jildiń aqirina kelip ko`rinip baslaydi. Zatlardiń ayriqsha qásiyetlerin bilgen eki jasar bala belgili ám eliy máselelerdi sheshe aladi. Tap sonday, bir jas úsh ayliq bala zatlar salinǵan awir qutini orninan qozǵaw ushin zatlardiń yarimin alip taslaydi, soń zárúr háreketti ámelge asiradi.
Bala oyi rawajlaniwinińkeyingi basqishi so`ylewdi úyreniw menen baylanisli. Balaniń bilip alǵan so`zleri oǵan Ulıwma lastiriwdiámelge asiriwda tayanish boladi. Olar tez arada bala ushin Ulıwma mániske iye bolip, bir zattan ekinshisine ańsat ko`shedi. Biraq ko`p jaǵdaylarda zat hám qásiyetlerdiń qandayda bir ayriqsha belgileri bala ushin sol zatlarǵa qarap qoyilatuǵin birinshi so`zler mánisin bildiredi. Tap sonday, ko`binese «alma» so`zi balalar tárepinen barliq domalaq formani yaki qizil reńdegi zatlar menen salistiriladi.
Bayan etilgen maǵliwmatlar tiykarinda mektepke shekemgi jastaǵi bala oylawiniń bir neshe áhmiyetli bolǵan o`zgesheliklerin aniqlawimiz múmkin. Bala háreketlenip, pikir júritedi. Bala oylawina say bolan o`zgeshelik-oydiń aniqliǵinda sáwlelenetuǵin ko`rgizbelilik.
Bala mektep jasina jetkende olarda pikirlew imkaniyatlariniń rawajlaniwi baqlanadi. Bul hádiyse jas o`zgeriwi menen birge, birinshi náwbette, mektepte tálim aliwda balasheshiwi zárúr bolǵan intellektual máseleler menen de baylanisli. Túsinikler payda boliw protsessinde pikirlew operatsiyasiniń rawajlaniwi júz beredi. Mektep balani analiz qiliwǵa, sintezlewge, Ulıwma lastiriwǵa úyretedi, induksiya hám deduksiyani rawajlandiradi. Mektepti tamamlaǵanda adamda oylawdi rawajlandiriw imkaniyati saqlanip qaladi.Biraq bunday rawajlaniw dinamikasi, baǵdarlanǵanliǵi oniń tek ǵana o`zine baylanisli boladi. Házirgi kúnde pán oylawdi rawajlandiriw máselesine ayriqsha itibar qaratqan. Ámeliyatta oylawdi rawajlandiriwdiń filogenetik, ontogenetik hám tájriybe baǵdarlari bar. Filogenetik baǵdar insaniyat tariyxiy rawajlaniw protsessinde insan oyiniń rawajlaniwi hám quramalasip bariwin úyreniwdi talap etedi. Ontogenetik baǵdar bir adam o`miriniń tiykarǵi basqishlariniń rawajlaniwi menen baylanisli. O`z náwbetinde, tájriybe baǵdari oylawdi tájriybede izertlew mashqalalari hám aqildiń o`z aldina, jasalma sho`lkemlestirilgen shárayatlarda rawajlaniw imkaniti menen baylanisli.
Uqip. Adamniń qanday da bir xizmetke uqibi bar ekeni tuwrali aytiwǵa ne tiykar bola aladi. Buǵan eki ko`rsetkish, xizmetti meńgeriw tezligi hám jetiskenliklerdiń sapasi tiykar boladi. Egerde adam, birinshiden, qanday da bir xizmetti tez hám tabisli meńgerse, tiyisli uqiplardi hám ko`nligiwlerdi basqalarǵa qaraǵanda ańsat iyelep alsa, al, ekinshiden, ortasha dárejeden anaǵurlim joqari jetiskenliklerge erisse, oni uqipli dep esaplaydi.
Bul neden ǵárezli boladi. ne ushin basqa da barliq teń jaǵdaylarda bir adamlar basqa bir adamlarǵa qaraǵanda qanday da bir xizmetti tezirek hám ańsatiraq meńgerip aladi jáne onda ko`birek tabislarǵa erisedi. Máselen hárbir xizmet adamniń psixikaliq protsesslerine analizatorlardiń jumisina, tásirsheńlik tezligine, jeke kelbetiniń qásiyetlerine belgili bir talaplardi qoyatuǵininda bolip otiradi. Bir adamlar tiyisli sipatlarǵa iye boliwi, al basqa birewlerinde olar bosań rawajlanǵan boliwi itimal. Egerde adamlar tiyisli xizmettińtalaplarina eń ko`p dárejede juwap beretuǵin jeke-psixologiyaliq o`zgesheliklerge iye bolsa, usi nárseniń o`zi olar usi xizmetke uqipli degendi bildiredi.
Uqipliliq - bul adamniń usi xizmettiń talaplarina juwap beretuǵin hám oni tabisli túrde orinlap shiǵiwiniń shárti bolatuǵin jeke-psixologiyaliq o`zgeshelikleri boladi.
Shaxstiń uqiplari hám zeyinleri. Ziyreklik haqqinda tiykarǵi túsiniklerdi belgilewde «uqipliliq» túsiniginen kelip shiǵiw qolayliraq. «Uqipliliq» túsiniginde oni praktikaliq aqilli kontekstte qollanǵanda menińshe úsh qásiyet kiredi.