O’zbekistan respublikasi

Ekinshi kóz qaras – shaxslararalıq baylanıslar ortalıǵI shaxstı anıqlaw hám barlıq tarawı bolıp xızmet etkeninde shaxstı túsiniw quralı sıpatındaǵı interindivid shaxsıy atributsiya.
Kórip shıǵıwdıńúshinshi kóz qarası – metaindivid shaxsıy atributsiya. Usı jaǵdayda individtińóz xizmeti arqalı basqalarına kórsetetuǵın erkli yamasa erksiz tásiri kózde tutıladı. Shaxsqa jańasha qaras penen qaraladı: oniń individ sıpatları qatarındaǵı áhmiyetli ózgesheliklerin tek ózinde emes, balkim basqa adamlardan da izlew usınıladı. Bunda shaxs basqalarda ideal tárizde kóz aldına keltiriliwi, olardıńózge turmıs tárizi, oniń shaxs sıpatında óz aldına ketiwinde júzege keledi.
Bunday ideal kóz aldına keltiriwdińáhmiyeti – subekt xizmeti yamasa oniń birgeliktegi xizmetin júzege shıǵaratuǵın basqa adamnıń aqılıy hám affektiv-zárúrli tarawındaǵı real aktiv ózgerislerden ibarat. Bunday jaǵdayda gáp shaxstıń basqalarında óz ómirin dawam ettiriwi múmkin bolǵan aktiv process haqqında, basqalarında óziniń dawamıylıǵın kóre biliwi haqqında ketedi. Individ óliminen soń shaxs pu;tkilley joq bolıp ketpesten ózgeler ómiri menen dawamıylıǵın saqlap qaladı. A.S.Pushkin sózlerin eske alsaq: «Joq, pútkilley ómeymen … dúnyada jalǵız bolsa da shayır qalmaǵanısha». Insan shaxsindaǵı biologiyalıq hám
3.Shaxs du’zilisinde biologiyalıq jámiyetlik salıstırmalılıqlarmashqalası – _{ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıq} házirgi zaman psixologiyasınıń oraylıq _mashqalası mashqalalarınan biri. Psixologiya pániniń júzege keliwi hám rawajlanıwı procesinde «psixik», «jámiyetlik» hám «biologiyalıq» túsinikler ortasındaǵı bar bolıwı múmkin bolǵan baylanıslar kórip shıǵıldı. Psixik rawajlanıw tolıq túrde biologiyalıq hám jámiyetlikten erkin bolǵan belgili bir process sıpatında, hám tek biologiyalıq yamasa tek jámiyetlik rawajlanıwdıń paydası sıpatında, yamasa olardıń intividke kórsetetuǵın parallel tásiriniń nátiyjesi sıpatında túsindirilgen edi. Solay etip, jámiyetlik, psixik hám biologiyalıq salıstırmalılıqtı hár túrli tariyiplewshi koncepsiyalardıń bir qanshasın ajıratıw múmkin. [2]
Psixik rawajlanıwdıń ishki tásir nátiyjesinde júzege kelgenligin dáliylleytuǵın koncepsiyalar toparında psixik salıstırmalılıq biologiyalıq hám jámiyetlik salıstırıwlar menen baylanıslı bolmaǵan, óziniń ishki nızamlarına tolıq túrde boysınatuǵın hádiyse sıpatında úyreniledi. Bunda usı koncepsiyalar kóz qarasınan insan organizmine psixik xızmettiń qanday da bir «sıyımı» sıpatında orın ajıratıladı. Bunday pikirlerdi bizler kóbirek psixik hádiyselerdiń diniy kelip shıǵıwın bildiretuǵın avtorlar jumıslarında ushıratamız.
Biologiyalıq koncepsiyalarda psixik salıstırıw organizm rawajlanıwınan keyin júz beretuǵın hádiyseniń sızıqlı funkciyası sıpatında úyreniledi. Bul koncepsiyalarǵa tiykarınan, insan qásiyetleri hám jaǵdayları, psixik processlerdiń barlıq ózgeshelikleri biologiyalıq dúzilistińózgeshelikleri menen belgilenedi, olardıń rawajlanıwı bolsa biologiyalıq nızamlarǵa boysınadı. Kóp jaǵdaylarda bul koncepsiyalarda psixik rawajlanıwdı túsindirip beriwde tiykarǵı biogenetikalıq nızam – rekapitulyasiya nızamı qollanıladı. Bul nızamǵa kóre, individ rawajlanıwı ózine tiyisli bolǵan túr evolyusiyasınıń tiykarǵı kórinislerinde ámelge asırıladı. Usı ashılıwdıń sáwleleniwi ruwxıyattıń tábiyatta erkin hádiyse sıpatında bar bolmaslıǵı, barlıq ruwxıy hádiyselerdi biologiyalıq (fiziologiyalıq) túsinikler járdeminde táriyiplew yamasa túsindiriw múmkin ekenligi haqqındaǵı pikir bolıp esaplanadı. Bunday kóz qarastıń fiziologlar ortasında júdá keń tarqalganlıǵın óz aldına aytıp ótiw lazım. Máselen, I.P. Pavlov usı kóz qarastıń tárepdarı edi. [1]
Bir qatar jámiyetlik koncepsiyalar bar bolıp, olar da rekapitulyasiya ideyasınan kelip shiǵadı, lekin bunda ol ózgeshe tárizde payda boladı. Usı koncepsiyalarda individtiń konspektiv formada psixik rawajlanıwı jámiyet tarixiy rawajlanıwı, eń dáslep, manawiy turmıs, madeniyattıń rawajlanıwı processiniń tiykarǵı basqıshların ámelge asırıwı óz dáliyllewin tapqan.
Usiǵan uqsas koncepsiyalardıńáhmiyetin V. Shtern jáne de jarqın tárizde sáwlelengen. Ol usınǵan táliymatta rekapitulyasiya principi de haywanlar psixikası evolyusiyasın, hám jámiyet mánawiyatınıń rawajlanıwı tariyxın qamırap aladı. Oniń jazıwınsha: «Insan individi gódeklik dáwiriniń birinshi aylarında qolaysız sezimlerdińústinligi jaǵdayındaǵı ańlanbaǵan refleksli hám impulsli bar ekenligi menen sút emiziwshi basqıshın iyelleydi; ekinshi yarım jıllıqta tutıw hám hár tárepleme biykar qılıw xizmetin rawajlandırıp, joqarı sút emiziwshi – maymıl dárejesine jetedi, hám eki jasta gewdeni tik tutıp júriw hám sóylewdi iyellegennen sońápiwayı insaniy jaǵdayǵa erisedi. Oyın hám erteklerdiń birinshi bes jıllıǵında ol áyyemgi xalıqlar basqıshında turadi. Sońın ala mektepke Oqıwǵa kiriw, jámiyetlik bir pútinlikke belgili májbúriyatlar menen qatal túrde kirip baradı, - bul insanniń mámleket hám ekonomikalıq sho;lkemlerge iye bolǵan mádeniyatqa aǵza bolıwınıń ontogenetik salıstırılıwı bolıp tabıladı. Mektep dáwiriniń birinshi jıllarında dúnya hám áyyemgi dúnyanıńápiwayı mazmunı bala ruwxına júdá tásir etedi, orta mektep jıllarında diniy mádeniyatqa beriliw qırraları baqlanadı, tek er jetkenlik dáwirinde Jańa dáwir mádeniyati jaǵdayına tuwrı keletuǵın mánawiy dárejelerge erisiledi».
Lekin, pikirimizshe, bunday uqsaslıqlar keltirilgeninde, hár bir jámiyette tarixiy rawajlanıp, hár bir jámiyetlik-tarixiy sistemada ózine tán bolǵan tálim hám tárbiya sistemasın esapqa alıw zárúr. Bunda adamlardıń hár bir áwladı jámiyettiń belgili bir rawajlanıw basqıshına tuwrı kelip, usı basqıshta orın alǵan jámiyetlik múnásiybetlerge kirisedi. Soniń ushın insanǵa óz rawajlanıwında basıp ótilgen tarixiy basqıshlardı qısqartırılǵan kóriniste tákirarlap otırıw shárt emes.
Adamnıń belgili biologiyalıq túr wákili sıpatında dúnyaǵa keliwin hesh kim tárepinen biykar etilmeydi. Sonıń menen birge, insan belgili jámiyetlik ortalıqta tuwılǵanı ushın tek biologiyalıq obekt sıpatında emes, balkim, belgili jámiyet wákili sıpatında da rawajlanadı. Bul sıyaqlı eki qaras bárqulla óz ara tásirde bolǵanlıqlarınan psixologiya ushın óz ara baylanıslardıńózgesheligin anıqlaw áhmiyetli bolıp esaplanadı.
Adamnıń psixik rawajlanıw nızamlıqları boyınsha alıp barılǵan kóp sanlı izertlewler individ psixik rawajlanıwınıń baslanǵısh shárti oniń biologiyalıq rawajlanıwı, dep esaplaw imkaniyatın beredi. Individ ruwxıy rawajlanıwınıń tiykarı bolǵan belgili biologiyalıq qásiyetler hám fiziologiyalıq mexanizmler toplamı menen dúnyaga keledi. Lekin bul shártler adam insanlar jámiyeti sharayatında bar bolǵanda ǵana ámelge asıwı múmkin.
Insan ruwxıy rawajlanıwındaǵı biologiyalıq hám jámiyetlik salıstırmalılıqtıńóz ara xizmeti hám óz ara tásiri mashqalasın kórip shıǵıp, adam dúzilisinińúsh dárejesin ajıratıw múmkin, bular: biologiyalıq dáreje, jámiyetlik dáreje hám ruwxıy dárejeler. Solay etip , sonı kózde tutıw kerek, gáp úshliktegi: «biologiyalıq – ruwxıy – jámiyetlik» óz ara tásirleniw haqqında ketedi. Basqasha etip aytqanda, shaxs dúzilisi biologiyalıq – ruwxıy – jámiyetliklik úzliksiz birlikti quraydı.
Ataqlı rossiyalı psixolog B.F. Lomov, shaxs qáliplesiwi mashqalasın izertlep, shaxstaǵı biologiyalıq hám jámiyetlik salıstırmalılıqtıń barlıq qıyınshılıǵı hám hár túrli áhmiyetliligin ashıp beriwge háreket etti. Oniń bul mashqalaǵa kóz qarasları tómendegi tiykarǵı pikirlerge barıp taqaladı. Birinshiden, individ rawajlanıwın izertlep, óz aldına ruwxıy wazıypalar hám jaǵdaylar analizi menen shegaralanıp bolmaydı. Barlıq ruwxıy wazıypalar shaxs qáliplesiwi hám rawajlanıwı mánisinde kórip shıǵılıwı lazım. Usı múnásiybet penen biologiyalıq hám jámiyetlik salıstırmalılıqtıń mashqalası organizm hám shaxs salıstırmalılıǵI mashqalası sıpatında payda boladı. Ekinshiden, sonı názerde tutıw lazım, bul túsiniklerden biri biologiyalıq pánler sheńberinde, ekinshisi bolsa jámiyetlik pánler sheńberinde qáliplesken. Lekin ekewi de adamǵa hám Homo sapiens túriniń wákili sıpatında, hám jámiyet aǵzası sıpatında múnásiybette boladı. Sonıń menen birge, bul túsiniklerdiń har birinde insan ózgeshelikleriniń túrli sistemaları: organizm túsiniginde – insan individi dúzilisi biologiyalıq sistema sıpatında, shaxs túsiniginde bolsa – insanniń jámiyet turmısında qatnasıwı sáwlelengen. Úshinshiden, psixologiya shaxs qáliplesiwi hám rawajlanıwın izertlep, shaxs – individtiń jámiyetlik sıpatı ekenliginen kelip shiǵadı, bunda adam insan jámiyetiniń aǵzası sıpatında payda boladı. Individtiń bul sıpatı jámiyetten tısqarıda bar bola almaslıǵınan, «individ – jámiyet» múnásiybetleri talıqlawınan tısqarıda túsinip jetiw múmkin emes. Individ shaxsıy ózgeshelikleriniń obektiv tiykari bolıp, onińózi jasap, rawajlanıp kiyatırǵan jámiyetlik múnásiybetler sisteması xızmet etedi. Solay etip, tórtinshiden, shaxstıń qáliplesiw hám rawajlanıw processin insan tárepinen usı jámiyette belgili bir tarixiy basqıshta quralǵan jámiyetlik dástúrlerdińózlestiriliwi sıpatında kórip shıǵıw zárúr. Bunda jámiyet tárepinen bul processtiń arnawlı jámiyetlik institutlar, birinshi náwbette, tálim hám tárbiya sisteması járdeminde baǵdarlanıwın kózde tutıw lazım.
Bunnan kelip shıqqan halda tómendegi juwmaqtı keltiriw múmkin: individ rawajlanıwı ózgesheliklerin belgileytuǵın principler sistemalı ózgeshelikke iye bolıp, joqarı dinamikalıq penen ajıralıp turadı, yaǵnıy, rawajlanıwdıń hár bir basqıshında hár túrli orınlardı iyelleydi.
Shaxs psixologiyası rawajlanıwın úsh