O’zbekistan respublikasi

Shaxstıńpsixoanalitik teoriyası (Z. Freyd, A. Adler, K. YUng, E. Fromm, K.
Xorni). Bul teoriyaǵa kóre, shaxs úsh bólek: Id, Ego hám Superegodan ibarat insanniń ishki, psixologiyalıq jemisi. Id – bul ańlanbaǵanlıq, buǵan biologiyalıq ishki seziwler hám insanniń haywanlar menen Ulıwma bolǵan organikalıq mútájlikleri kiredi. Z. Freyd jınısıy mútájlikler hám qorqıtıwlardı, A. Adler – hákimiyatqa umtılıwdı, K. Xorni – hár túrli komplekslerdi, E. Fromm – adamnıń azatlıqqa yamasa onı sheklewge umtılıwın ajıratıp kórsetedi. Bul – shaxstıńózin ańlawı. Superegoǵa insan qádriyatları, oniń turmıslıq maqsetleri, idealları kiredi. Shaxstıń bul úsh quramlıq bólimleri, ádette, uyǵınlıq jaǵdayında bolmaydı, olar ortasında nevrozlarǵa, insan ruwxıyatı hám minezqulıqındaǵı nuqsanlarǵa sebep bolatuǵın qarama-qarsılıqlar júzege keledi.³² [3]
K. Yung Freydtiń onnan ajıralıp shıqqan birinshi Oqıwshılarınan biri bolıp esaplanadı. Olar ortasındaǵı hár túrli pikirliliktiń payda bolıwına Z. Freydtiń panseksualizm ideyası sebep boldı.³³ [3]
Yung boyınsha, insan psixikası úsh dárejede: sana, shaxsıy ańlanbaǵanlıq hám jámáátlik ańlanbaǵanlıqtan ibarat. Insan shaxsı dúzilisi áyyemgi ótken insaniyattan qalǵan este saqlawlardan payda bolǵan jámáátlik ańlanbaǵanlıq tiykarǵı orındı iyelleydi. Jámáátlik ańlanbaǵanlıq Ulıwma lıq ózgesheligine iye. Ol da óz náwbetinde túrli dárejelerden ibarat. Bul milliy, genetikalıqhám Ulıwma insaniylıq miyras penen belgilenedi. Eń tereń dáreje adamǵa shekem bolǵan dáwirden, yaǵnıy, adamnıńáwladı bolǵan haywanlardıń tájiriybesinen baslanadı. Solay etip, Yung táriyipine kóre, jámáátlik ańlanbaǵanlıq – bul áyyemgi ata-babalarımızdıń sanası bolıp, olar oylaǵan hám sezgen, ómir hám dúnya, qudaylar hám insan janzatların úyreniw qurallarinan ibarat.
Jámáátlik ańlanbaǵanlıq bazıbir adamlarda tek túslerinde emes, balkim, real turmısta arxetipler kórinisinde payda boladı. Máselen, ana arxetipi – bul sezim hám obraz mazmunına iye bolǵan óz anasınan kelip shıqqan Ulıwma ana ideyası. Bala bul arxetipti tayar kórinisinde genetika arqalı aladı hám usı tiykarda óz anasınıń anıq obrazın jaratadı.
Yung pikirine kóre, jámáátlik ańlanbaǵanlıqtan tısqarı shaxsıy ańlanbaǵanlıq ta bar bolıp, lekin ol sanadan ajıralmaǵan jaǵdayda ǵana boladı. Shaxsıy ańlanbaǵanlıq qashan ańlanǵan bolıp, keyinshelli yadtan shıǵarılǵan yamasa sanadan siǵıp shıǵarılǵan keshirmelerden ibarat. Shaxsıy ańlanbaǵanlıqtıń dúziliw birligin pikir júritiwler hám este saqlawlar, tuyǵilar birikpesi, jıyındısı quraydı.
Sonday-aq, Yung «Men» túsinigin kirgizdi. Bul túsinik arqasına insanniń anıqlıqqa hám bir pútinlikke umtılıwıjasırınǵan. Bul arqalı sanalılıq hám ańlanbaǵanlıq ortasındaǵı múnásiplikkeerisiledi. «Men» hár túrli sáwleleniwi múmkin. Onińsáwleleniwine baylanıslı túrde adamlardı belgili bir tiplerge ajıratıw múmkin. Yung insannińózine yamasa obektke baǵdarlanǵanlıǵı tiykarında shaxs tiplerinińklassifikaciyasıkeltiredi. Usıǵan muwapıq túrdeol barlıq adamlardı ekstravertler hám introvertlerge bóledı.
Freydtiń jáne bir ustazınan uzaqlasqan ataqlı oqıwshılarınan biri,individual psixologiyanıń tiykarshısı – Alfred Adler bolıp esaplanadı. OlFreydtiń biologiyalastırıw teoriyasın keskin qaraladı. Adler, insanda tiykarǵısı – oniń tábiyiy ishki seziwleri emes, balkim, ózi «Ulıwma lıq tuyǵusı» dep atalǵan jámiyetlik tuyǵuları ekenligin atap ótti. Bul tuyǵu tuwma bolsada, jámiyetlik jaqtan rawajlandırılǵan bolıwı zárúr.
Bunnantısqarı, Adler Freydtiń shaxstıúsh bólekke bóliniwi haqqındaǵı pikirine qarsıshıqtı. Oniń pikirinshe, shaxs dúzilisi bir pútin bolıp, shaxs rawajlanıwındaǵı bólinetuǵın bólek bolıp, insannińústinlikke umtılıwı bolıp esaplanadı. Lekin bul umtılıw hár dayım hám ámelge asa bermeydi. Máselen, insan denesindegi organlardıń nuqsanları sebeplióziniń bekkem emes ekenligi tuyǵusın basınan keshiredi, sonday-aq, bul tuyǵubalalıqtaǵıqolaysız jámiyetlik shárayatlar sebepli payda bolıwı múmkin. Insan bekkem emesligi tuyǵısın jeńiw ushın túrli kórinistegitolıqtırıwshılardı izley baslaydı.
Máselen, Adler joqarıp tolıqtırıwshını islep shıǵıw imkaniyatı haqqında pikir júritedi. Bul óziniń bekkem emesligine qarsı reakciyanıńózine tán kórinisi bolıp tabıladı. Joqarıtolıqtırıwshılıqtı islep shıǵıw tájiriybesi, fizikalıqázzilikte erksiz adamlardıńsheberlikpenen xızmet júritiwlerine sebep boladı.Bunnantısqarı, joqarıtolıqtırıwshılıqtaAdler dóretiwshilikmexanizmi, belsendilikti kóredi. Mısalıretinde, ol Napaleon shaxsınatáriyip beriwdijaqtıradı, hám Napaleonnıńsárkarda sıpatındaǵıóz aldına jobaların, ásirese, ondaǵı kishi boy ólshemi sebepli júzege kelgen bekkem emeslik tuyǵusı menen túsindirip beretuǵın edi. Solay etip, kórgenimizdey, bekkem emeslik tuyǵusıóz tábiyatına kóretuwma bolǵanı ushın, Adler Freydtińteoriyalıq qaraslarınsociallastırıwǵa háreket etip kórgen bolsada, biologiyalastırıwdan tolıq waz keshe almadı.
Z. Freydtińizbasarlarınan biri Karen Xornidińpikirinshe, insan áhmiyetinińtiykarın, balada tuwma bolǵan, qáweterleniw tuyǵısında kóriwmúmkin eken. Bul tuyǵu,Xorni kórsetiwinshe, insan hámme waqıtta basınan keshiretuǵın dúnyadaǵıqarama-qarsılıqlartuyǵısı, hám onı sheshiwniyeti insan háreketleri motivaciyasınıń tiykari bolǵan qáweterleniwdi júzege keltiriwden payda boladı.
Xornidińatap ótkenindey, insan eki tendensiya: qáwipsizlikke umtılıw hám óz qálewlerin qanaatlandırıwǵa umtılıwarqalı basqarıladı. Bul eki umtılıw kóp jaǵdaylarda bir-birin biykar etedi, sonda insan minez-qulıqtıńbelgili usılların islep shıqqan halda, ózi sóndiriwge háreket etetuǵın nervleniw jaǵdayı júzege keledi. Xorni minez-qulıqtı tórt túrge ajıratti: birinshi túrine «muhabbatqa nervli jaǵdayda umtılıw»ómirde qáwipsizlikti támiyinlew quralı sıpatında sáwlelenedi; ekinshisi qanday da bir obektiv sebepler menen
emes, balkim, adamlarǵa salıstırǵanda qórqınınsh hám dushpanlıqpenen túsindiriletuǵın«hákimiyatqa nervli jaǵdayda umtılıw» da sáwlelenedi; úshinshiturindeminez-qulıq adamlardan jekkeleniwge umtılıwda sáwlelenedi; tórtinshi túrióziniń járdemgemútájligin («nerliqaramlılıq») tan alıwda sáwlelenedi.
Xorni baǵdarlanıwr sanın kóbeyittiriwge háreket etti, biraq, Ulıwma esaptaúsh túrindetoqtaldı: a) adamlarǵa umtılıw; b) adamlardan uzaqlasıwǵa umtılıw, erkinlikke umtılıw; v) adamlarǵa qarsı háreket etiwge (biykar) umtılıw. Múnásiybetlerdiń bunday úsh qıylı túrinetán ráwishte Xorni shaxs nerv sistemasınıńúsh túrin ajıratadı: turaqlı, sheshilgenhám qáwipsalıwshı. Minez-qulıqtıńbunday túrleri Salamatinsanlarǵa tán. Salamathám nevrozǵa shalınǵan adamlar ortasındaǵı ayırmashılıq sonnan ibarat, qaramaqarsılıqlı tendensiyaları ortasındaǵı qarama-qarsılıq Salamatadamda kesellikkeshalınǵan adamǵa salıstırǵanda bir qansha az dárejede boladı.
Solay etip , Xorni Freyd táliymatınıń biologiyalastırıwáhmiyetin keskin kritika astına alǵan bolsada, óziniń tiykarǵı jaǵdayındagı«dáslepki qáweterleniw» hám «negizgiqáweterleniw» haqqındaǵı pikirleri menen Freydtitákirarlaydı.