O’zbekistan respublikasi

Ózin bahalaw – bul shaxs tárepinen óz-ózin, óz imkaniyatları, sıpatların hám adamlar arasındaǵı ornın bahalawı. Bul psixologiyada ózin ańlawdıńáhmiyetli bolǵan hám eń kóp úyrenilgen tárepi bolıp tabıladı.[1]
Shaxs tiykarına tiyisli bolǵan halda ózin bahalaw minez-qulqınıńáhmiyetli basqarıwshısı bolıp xızmet qıladı. Adamnıńátiráptaǵılar menen óz ara múnásiybetleri, onińózine salıstırǵanda sın pikirli ekenligi, talapshańlıǵı, jetiskenlik hám kemshiliklerine múnásiybeti ózin bahalawǵa baylanıslı. Ózin bahalaw qalay quraladı? Basqa adamnıń sıpatların úyrengen sayın, shaxs jeke bahanı islep shıǵıw imkaniyatın jaratatuǵın zárúr maǵlıwmatlarǵa iye boladı. Shaxsıy «Men» haqqında quralǵan bahalanıw shaxstıń basqa adamlarda kóretuǵınları hám ózindegi baqlawlar menen hámme waqıt salıstırıp barıwdiń nátiyjesi. Adam ózindegi bazı bir nárselerdi bilgen halda ózin onıń menen salıstıradı, basqanıń da oniń shaxsıy sıpatları, háreketleri, belgilerine biypárwa emesligin shamalaydı; Bulardıń hámmesi shaxstı ózin bahalawına tiyisli bolıp, oniń ruwxıy keypiyatın belgileydi. Basqasha etip aytqanda, shaxs hár dayım referent topar (real yamasa ideal) ǵa iye, shaxs onda óz qádiriyatların ózlestirgeni ushın bul topar menen esaplasadı, oniń idealları hám qızıǵıwshılıqları hám t.b.lar, sonday-aq, shaxstıń ham ideallari, hám qızıǵıwshılıqları bolıp esaplanadı.
Shaxs qarım-qatnas procesinde hámme waqıt ózin bekkem úlgi menen salıstıradı hám bul tekseriw nátiyjelerine baylanıslı túrde ózinen kewli tolıwı yamasa tolmawı múmkin.
Ózin bahalaw muwapıqhám muwapıq emes bolıwı múmkin.Muwapıq, múnásip ózin bahalawda individ óz imkaniyatları hám ılayıqlılarıntuwrı salıstırıw, ózine jeterli túrde kritikalıq kóz benen qaraydı, óz jetiskenlik hám kemshiliklerine real qarawǵa umtıladı, óz aldına haqıyqattan da ámelge asırıwǵa erisiwi múmkin bolǵan maqsetlerdi qoyıwǵa háreket qıladı. Buǵan muwapıq túrde ózin bahalawǵa ózin «joqarı dáreje» de hám «orta dárejeden joqarı» bahalaw kiredi.
Lekin, ózin bahalaw muwapıq bolmaǵan – júdá asırılǵan yamasa júdá páseyittirilgen bolıwı da múmkin.
Múnásip emes túrde asırılǵan ózin bahalaw tiykarında adamda ózi haqqında natuwrı kóz qaras, shaxsı hám imkaniyatlarınıń, átiraptaǵılar, Ulıwma jumıs ushın óz qadiriniń ideallastırılǵan obrazı payda boladı. Asırılǵan halda ózin bahalaw adamnıńózin bunday bolıwına jol bermeytuǵın jaǵdaylarda da ózine artıqsha baha berip jiberiwine alıp keledi. Nátiyjede kóp jaǵdaylarda oniń talapların biykar etetuǵın átiráptaǵılardıń qarsılıqlarına dus keledi, gúmansıraw, jaman gúman hám ataylap takkabırlıq, qorqınıshtı payda etken halda ǵazeplenedi hám, solay etip, zárúr shaxslararalıq baylanıslardan waz keship, adamawa bolıp qalıwı múmkin .³⁶[3]
Ózin bahalaw páseyittirilgen halda, yaǵnıy, shaxstıń real imkaniyatlarınan tómenirek bolıwı da múmkin. Bul, ádette, itibarsızlıqqa, uyatshańlıqqa, óz imkaniyatlarına nadurıs baha beriwge hám kewli barmaw, óz qábiletlerin kórsete almaslıqqa alıp keledi. Ózine baha beriwdiń júdá páseyittirilgen jaǵdayı bekkem bolmaǵankomplekstińrawajlanǵanlıǵı, turaqlı itibarsızlıq, tashabbuskorliktan waz keshiw, biypárwalıq, ózin ayıplaw hám qáweterleniwden derek beriwi múmkin.
Ózin júdá joqarı yamasa júdá páseyittirilgen halda baha beriw ózin basqarıw procesin izden shıǵaradı, ózin baqlawdı buzıp kórsetedi (qarım-qatnasta).
Ózin bahalaw shaxstaǵı dawagerlik dárejesi menen tıǵız baylanısqan. U. Djemstiń formulası boyınsha, adam súwretinde jetiskenlikler hám kiris sózinde ózin bahalaw
Д bolǵan bólshek: r  .
С
Dawagerlik dárejesi – ol yamasa bul xızmette insan erispekshi bolǵan eńúlken jetiskenlik. A.V. Petrovskiydiń anıqlamasına kóre, dawagerlik dárejesi – bul individ óz aldına qoyǵan maqsetıniń qıyın ekenligi dárejesinde sáwlelenetuǵın shaxs ózin bahalawınıń qálegen dárejesi bolıp tabıladı («Men» obrazı dárejesi).
Insan náwbettegi hárekettiń qiyinshılıǵı dárejesin erkin túrde tańlaw imkaniyatına iye bolǵan jaǵdayda ózine baha beriwin asırıw eki tendensiya ortasındaǵı qaramaqarsılıqqa sebep boladı: bir tárepten, úlken jeńisti basınan ótkiziw ushın dawagerlikti asırıwǵa umtılıw, ekinshi tárepten – áwmetsizlikke duwshar bólmaslıq ushın dawalardı azayıttırıp turıw. Jeńiske erisilgende dawalar dárejesi, ádette , asadı, adam qıyınlaw máselelerdi sheshiwge qádir ekenligin payda qıladı, áwmetsizlikte bolsa – tán ráwishte páseyedi.
Dawalar dárejesiniń qáliplesiwi tek ǵana jeńis yamasa áwmetsizlikti aldınnan ańlaw menen emes, balkim, eń dáslep, aldınǵı jetiskenlik hám ámetsizliklerdi aqıllılıq penen, bazı da bolsa anıq emes bolǵan halda esapqa alıw hám bahalaw menen belgilenedi. Dawalar dárejesiniń qáliplesiwin oqıwshınıń tálim alıwında, dogerektegi lekciya temasın tańlawda, tapsırma beriwde hám usı sıyaqlılardı baqlaw múmkin.
Shaxstıń dawalar dárejesi ústinen alıp barılǵan izertlewler aktivligi menen ǵana emes, balkim, olardıń mazmunı, topar maqsetleri hám wazıypalarınıń baylanısına qaray, insan minez-qulqı motivlerin jaqsıraq túsiniwge hám shaxs pazıyletlerin qáliplestiriwshi baǵdarlanǵan tásirin ámelge asırıwǵa imkaniyat jaratadı. Bazı bir jaǵdaylarda pedagog ushın shaxs dawalar dárejesin asırıw wazıypası úlken áhmiyetti quraydı; oqıwshı ózine hám imkaniyatlarına tómen kóz qaras penen qaraǵan táǵdirde, bul jaǵday belgili halatta zıyan jetkerip, ǵalabaǵa bolǵan isenimniń joq bolıwına alıp keledi. Ámetsizliklerdiń izbe-iz tákirarlanıwı awır sezimli ashıwshaqlıq hám qarama-qarsılıqlardan ibarat bolǵan ulıwma jaǵdayda ózine baha beriwdi tómenletip jiberedi hám Oqıwshı ózinen beziwi múmkin.
Dawalar dárejesin asırıwdıńhár túrli jolları bar bolıp, olar oqıwshınıń individuallıǵı, frustratsiya ózgesheligi, pedagogtıń imkaniyatları hám basqalarına baylanıslı. Buǵan oqıtıwshı hám klass toparı tárepinen kórsetiletuǵın járdem, sonday-aq, shaxs ushın keleshekti jaratıwdıń túrli usılları kiredi.
Basqa jaǵdaylarda pedagog ushın bala yamasa óspirimniń dawaları dárejesin, ásirese, oqıwshı óz aldına qoygan wazıypalar real jaǵdayda aqlanbaytuǵın, óz imkaniyatların bahalaw bolsa asırıp jiberilgen táǵdirde, kekkeyiw, ózine tán ústinlik kompleksi hám t.b.lar payda bolǵan jaǵdayda bir qansha kemeyittiriw áhmiyetlir. Oqıwshı haqıyıy bolmaǵan asırıp jiberilgen dawalar dárejesi menen toparda qatań qarsılıqqa ushırawınıńózi emes, balkim, onda bar bolǵan ózine artıqsha baha beriw real áwmetsizlikler menen kóplegen qarama-qarsılıqlarǵa dus kelip, ótkir emocional qaramaqarsılıqlardı júzege keltirgeni ushın, usı máseleni sheshiw zárúrligin óz aldına aytıp ótiledi. Bunda, kóp jaǵdaylarda Oqıwshı onińózine artıqsha baha beriwi menen tuwrı kelmeytuǵın shaxsıy áwmetsizlik jaǵdayların sezbesten urınıp, qaysarlıq qıladı, ókpeleydi, ózin ataylap razı etip kórsetip, ózin múnásip tutpaydı yamasa áwmetsizligine kimnińdur qarsı tásirin, jamanlıǵın túsindiriwge háreket qıladı, gúmanlı, ǵázebli, ashıwshaq bolıp qaladı.
Solay etip, shaxstıńózin ańlawı ózin bahalaw mexanizminen paydalanıp, dıqqat menen shaxsıy dawagerlik hám haqıyqıy jetiskenlikler salıstırmalı túrde kórsetedi.
Insandaǵı eń qadrli nárse oniń