O’zbekistan respublikasi

7. Shaxstın’ psixologiyalıq shaxsıyatına tiyisli tiykar boladı. Ol janlı qorgawshısı. tábiyat hám jámiyet tárepinen ótkeriletuǵın júdá kúshli basımnan qorǵawı zárúr. Qorǵaw
ańlanbaǵan tárizde júz beredi. Shaxs tiykarın jemiriliwden qorǵawshı ruwxıy mexanizm qorǵawshısı mexanizm dep ataladı. Ol biologiyalıq evolyusiyadan kóre kóbirek mádaniy evolyusiyanıń nátiyjesi bolıp esaplanadı.
Psixologiyalıq qorǵaw – shaxs anıqlılıǵına qáwip salatuǵın, qarama-qarsılıqlar menen baylanıslı bolǵan unamsız keshirmelerdi kemeyittiriwge baǵdarlanǵan mexanizmler sisteması. Psixologiyalıq qorǵaw shaxs tárepinen psixologiyalıq qolaysızlıq, «Men-obrazı» na qáwip salıwshı keshirmelerdi sheshiw hám usı jaǵdaylarǵa tiyisli bolǵan dárejede saqlaw ushın qollanılatuǵın basqarıw sistemasın quraydı. [2]
«Qorǵaw mexanizmleri» túsinigi Z. Freyd tárepinen nervli jaǵdaylarǵa alıp keliwi múmkin bolǵan qarama-qarsılıqlarda «Ego» qollaytuǵın usıldı Ulıwma halda belgilew ushın kiritilgen edi. Klinika ámeliyatında ol ózi hám álem menen kele almaǵan adamlarǵa júdá kóp mártebe dus kelgen. Olar irracional háreketlerdi ámelge asırıp, múmásip bolmaǵan pikirlerdi sáwlelendirgen halda,qabıl etiw illyuziyalardı kórsetken, bulardıń hámmesi anıqlıq kirgiziwin talap etedi. Usıǵan uqsas reaksiyalar diagnozlarda rásmiylestirilgen edi. Bunday diagnozlar Salamat insanlarda da anıqlanǵan edi. Bunday jaǵdaydı túsindirip beriw ushın Z. Freyd 1884-jılda «psixologiyalıq qorǵaw» túsinigin kirgizdi, bul túsinikti ańlanbaǵan umtılıwlar hám jámiyetlik talaplar (sheklewler) ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardı sheshiwdiń forması sıpatında talıqlanadı. Oniń qızı Anna Freyd óziniń «Men hám qorǵaw mexanizmleri» atlı ilimiy jumısında, atasınıń teoriyasın rawajlandırıp, Ego-qorǵaw mexanizmleri ańlanbaǵan bolıwın hám olar «ishki seziwdiń talapların biykar etiwin» aytıp ótken edi.³⁷ [3]
Házirgi kúnde psixologiyalıq qorǵaw shaxs teoriyalarınıń hámmesinde, insanǵa salıstırǵanda túrli jantasıwlarda tán alınadı hám táriyiplenedi. Qorǵaw mexanizmleri yamasa psixologiyalıq qorǵaw, - bul insannińózin qolaysız keshirmeler, qalip jaraqatları hám qáweterleniwden qorǵawda qollanatuǵın, oǵan tán bolǵan hám Ulıwma ańlanbaytuǵın sistemalı háreketler.
Izertlewlerge kóre, adamlar shaxsıy sıpatları bahalanıwları arasında ózleriniń baha beriwleri menen tuwrı keletuǵinların yadta saqlap qaladı. Usı tárizde olar ózlerine bolǵan húrmetlerin joq etpegen, kóz aldımızda abroyımızdı túsirmegen halda qátelikler hám áwmetsizliklerdiń sebebin túsindiriwge háreket qıladı. Sonıń ushın hám insan ruwxıyatı qorǵaw mexanizmleri menen qurallandı. Olar sırttan kelip atırǵan xabarlardı saralap, tek ǵana insanniń ishki dúnyası – «Men-koncepsiyası» nıń anıqlılıǵın saqlawǵa xızmet etetuǵınların ótkizedi.
Solay etip, qorǵaw mexanizmleri insanlar ushın júdááhmiyetli bolǵan eki ózgeshelikke iye:

• 
  waqıyalıqtı biykar etedi, buzıp kórsetedi yamasa maydalaydı;
  
• 
  ańlanbaǵan halda, yaǵnıy, avtomatik tárizde de tez tásir kórsetedi.
  

Psixologiyalıq qorǵawlardı klassifikaciyalawǵa salıstırǵanda bir neshe hár túrli jantasıwlar bar. Olardı jetik hám ápiwayı toparlarǵa ajıratıw eńápiwayı klassifikaciyalaw. Birinshi toparǵa maqsetke muwapıqlıq, intellektuallastırıw, mutoyiba, sublimaciya hám basqaları, ekinshisine bolsa – dissotsiatsiya, kúshli baqlaw, qádirsizleniw, biykar etiw, jekkeleniw, qáwip salıwshı menen teńlestiriw hám basqaları kiredi. Psixologiyalıq qorǵawdı basqa princip tiykarında da klassifikaciyalaw múmkin, oǵan kóre, bir waqıtları qabıl etiw dárejesinde tásir qılsa, máselen, sıǵıp shıǵarıw, basqaları bolsa – transformaciya dárejesinde, maǵlıwmattı qayta islew procesinde tásir kórsetedi, máselen, maqsetke muwapıqlıq.
Psixologiyalıq qorǵaw mexanizmleri hár qıylı boladır. Olar Z. Freyd, A. Freyd, A.
Adler hám kóplegen basqa alımlar tárepinen úyrenilgen . A. Freyd tómendegi «psixodinamikalıq» mexanizmlerdi qorǵawshı sıpatında qabıl qılıwdı usındı, olar: sıǵıp shıǵarıw, ústinlik, regressiya, reaksiyanıń payda bolıwı, jekkeleniw, ámelge asırılǵan xızmetti biykar etiw, júz berip atırǵan waqıya, proeksiya, introeksiya, óz shaxsına múrájat, ózine qarama-qarsı tárepine aylanıw, sublimaciya. Keyinshelli bul dizim sırtqı frolstratorlar: jaǵdaydan qashıw, biykar etiw, teńlestiriw, «Men»di sheklewge qarsı baǵdarlanǵan jańa mexanizmler menen tolıqtırıldı. Basqa psixologlardıń pikirine kóre, dizimdi tómendegi áhmiyetli qorǵaw-beyimlesiw mexanizmleri: maqsetke muwapıqlastırıw, qıyalıy, konversiya, belginin belgilew, koshiriw menen tolıqtırıw zárúr.³⁸[3]
Psixologiyalıq qorǵawdıń tiykarǵı mexanizmleri ortasında tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw múmkin: ústinlik, reaktiv oqıtıw, biykar etiw, sıǵıp shıǵarıw, sublimatsiya, proeksiya, maqsetke muwapıqlıq hám basqaları. Házirde psixologlardıń pikirine kóre, óziniń nátiyjeliligi , jetikligi hám olardı júzege keltirgen qarama-qarsılıqlı, - umtılıwlar, morallıq beyimlesiwler yamasa sırtqı waqıyaliq tarawına kiritiliwi boyınsha belgilenetuǵın qorǵaw mexanizmleriniń jigirmadan artıq túri bar.
Psixologiyalıq qorǵawdıń tiykarǵı mexanizmlerin kórip shıǵamız.

1. 
   Biykar etiw. Insan oǵan awırıwdı beriwshi waqıyalıqqa itibarsizlıq penen, ózin mashqala joqtay etip tutadı.
   
2. 
   Kóshiriw– seziw obektin qáwipsizlewine almastırıw. Negizinde sezimlerdiń payda bolıwına Ulıwma basqa adam sebep bolsada, insan muhabbat, jek kóriw, básekeleslik haqqında pikir júritedi.
   
3. 
   Sublimatsiya – jınısıy beyimlesiw menen baylanıslı háreketlerdi joqarı maqsetlerge, máselen, dóretiwshilikke tartıw.
   
4. 
   Proeksiya – insan óziniń shaxsıy sana ushın maqul bolmaǵan ishki seziw hám qálewlerin basqa adamlarǵa ótkeriwden ibarat bolǵan qorǵaw mexanizmi. Basqaların, ásirese, soniń ushın ayıplaydı.
   
5. 
   Qıyalıylarǵa beriliw – shaxsıy «Men»nin áhmiyetliligin kórsetiw maqsetinde kóz qaras, zeb beriw, óz imkaniyatlarına artıqsha baha beriw tarawında frustratsiyalanǵan mútájliklerdi qanaatlandırıw.
   
6. 
   Kesellikke beriliw – mashqalalardı sheshiwde juwapkershilik hám erkinlikten bas tartıwǵa umtılıw; bul mexanizm «ekilenshi payda» ájayıp hádiysesi menen baylanıslı. Biytap roli adamdı háreket qılıw zárúriyatınan azat qıladı, baǵınıshlı hám kewil bildiriwge mútáj bolıwǵa imkaniyat jaratadı.
   
7. 
   Repressiya (sıǵıp shıǵarıw, sóndiriw) – este saqlawdan ruwxıyatqa jaraqat jetkiziwshi qolaysız ushırasıwlar, waqıyalar, hádiyselerdi óshirip taslaytuǵın túp negizli qorǵaw mexanizmi. Ózimiz de orınlanbaǵan wáde, qolaysız is-háreketimiz haqqında júdá tez umıtamız. Lekin bul muwapıqlıq emes. Insan haqıyqatında da kórmey, bilmey turıp, umıtıp jiberedi.
   
8. 
   Regressiya – er jetken insanǵa ózin jas baladay tutıw imkaniyatın beriwshi rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarına qaytıw. Shańaraqlı hayal turmıs joldası menen kelise almay qalsa, aldınǵıday, ata-anası úyinde kishkene qız dáwirdegidey, qorǵaw hám jubatıw maqsetinde jılay baslaydı. Bazı bir waqıtta úlkenler qanday da bir jaǵdayda «balalarday belgiler» menen sóylesiwleri múmkin. Bul ózine tán ráwishte qáweterge sebep bolatuǵın waqıyalıqtan, mashqalalardan ózine tán túrde sheginiw bolıp tabıladı.
   
9. 
   Qarama-qarsı reaksiyanıń qáliplesiwi – sana ushın maqul bolmaǵan reaksiyanıń qarama-qarsısına almastırıw, máselen, muhabbattı – jek kóriwge, ǵázepti – muhabbatqa. Jınsiy jetilisiw dáwirde qizlarǵa salıstırǵanda háwestiń oyanǵanı ańlanbaǵan halda ul balalar qızlardıń shashlarınan tartıwı, urısıwı, jaman laqap qoyıwı, olarǵa taqat qila almaslıqların óz aldına kórsetip ótiwlerinde payda boladı.
   
10. 
    Ósh alıw – impuls yamasa seziwdi bir obektten qolaylı basqa obektke qayta baǵdarlaw. Shańaraq baslıǵı jumısındaǵı qolaysızlıqlardıńǵázebin tikkeley ayıpker – baslıǵınan emes, balkim, hayalınan, balalarınan yamasa iytinen aladı.
    
11. 
    Maqsetke muwapıqlastırıw – muwapıq kelmeytuǵın háreketler hám pikirler ushın isendiretuǵın sebeplerdi oylap tabıw, ózin aldaw. Máselen, áwmetsizlikke ushıraǵan adam, ózi umtılǵan obekt qadirin páseyittirgen halda, qáháretlengen izzetnápesin tınıshlandıradı. Yaq juwabın alǵan jigit qızdıń «diydine say kelmesligin»» yamasa aldın oylaǵanday gózzal emesligin járiyalawı múmkin.
    
12. 
    Intellektuallastırıw – oniń járdeminde subekt diskursiv kóriniste óziniń qarama-qarsılıqları hám sezimlerin olardı iyellep alıw maqsetinde sáwlelendiriwge háreket qılatuǵın process. Basqasha etip aytqanda, óz háweslerin, logikalıq payda qılınǵan pikirlesiw sistemalarına oraǵan halda, sáwlelendiriwge umtılıw. Keshirme pikir júritiw menen almastırıladı.
    
13. 
    Jekkeleniw – intellektuallastırıwǵa uqsas mexanizm bolıp, pikirlesiw yamasa hárekettiń subekttiń basqa pikirleri yamasa ómiriniń basqa tárepleri menen úziliwin bildiredi. jekkeleniw oylaw procesindegi toqtalıwda, formula hám ritualda sáwleleniwi múmkin. Bul mexanizm ol yamasa bul tema boyınsha sáwbetlesiw qálewiniń joq ekenligi, talıqlaw qılınbaytuǵınlıǵı sıpatında kórinedi.
    
14. 
    Teńlestiriw – ózine basqa adamǵa tán bolǵan seziwler, pikirlesiwler, keypiyatlardı ózlestirip alıw. Túrlerinen biri qáwip salıwshıǵa uqsatıw. Bul dushpan oyatıp atırǵan qorqınısh seziminen qutılıw ushın subekt, yamasa roldi qabıl qılǵan halda, yamasa obekttińózin bólsheklegen halda ol menen baylanıs ornatıwdı bildiredi.
    

Házirgi zaman izertlewleri jeterli túrde puxta islep shıǵılǵan «Men» qorǵaw mezanizmlerin hám «Ózi» mexanizmlerin shegaralawǵa qaratılǵan. Birinshi jaǵdayda obektke baǵdarlanǵan, subekttiń bir bólegi bolǵan, ekinshisinde – subekt ózi ushın obekt bolıp xızmet qılatuǵın shólkem menen is kóremiz.[2]
«Shaxs qáliplesiwi» túsinigi eki