O’zbekistan respublikasi

3. Qarım-qatnastıń insan filogenetik hám ontogenetik rawajlanıwındaǵı áhmiyeti
Insan qarım-qatnasta qáliplesedi, rawajlanadı hám shaxs sıpatında payda boladı. Jámiyetlik qarım-qatnasta ruwxıyat rawajlanadı hám individ ózin o/mirge baǵıshlaydı. Ruwxıy jaqtan rawajlanǵan adamlar menen qarım-qatnasta bolıw arqalı, bilim alıwǵa bolǵan keń imkaniyatlar tiykarında insan óziniń barlıq joqarı qábilet hám sıpatların iyellep barıp, shaxsqa aylanadı.[2]
Tiri janzatlar qarım-qatnası filo hám ontogenezde rawajlanadı. Bul rawajlanıw procesiniń barlıq tiykarǵi tárepleri: mazmunı, maqsetleri hám quralların iyelleydi. Qarım-qatnastıń filogenetik rawajlanıwı qarım-qatnas mazmunınıńózgeriwi menen baylanıslı bolıp, tómendegi pikirlerde óz sáwleleniwin tabadı:

• 
  bir tiri jannan ekinshisine jetkiziletuǵın qarım-qatnas mazmunınıń jańa axborot penen bayıtılıwı. Eń aldı menen – bul organizmniń ishki, biologiyalıq jaǵdayları haqqındaǵı maǵlıwmatlar; sońin ala – sırtqı ortalıqtıń turmıslıq áhmiyetli qásiyetleri haqqındaǵı xabar. Bunnan soń qarım-qatnas mazmunına kognitiv ózgeshelikke iye bolǵan, obektiv, tiri janzattıń jeke mútájliklerinen erkin bolǵan túsinikler kórinisindegi dúnya haqqındaǵı bilimlerin sáwlelendiretuǵın xabar kiredi. Bul, endi, insan dárejesinde, qarım-qatnas evolyucion rawajlanıwınıń birinshi eki basqıshı bolsa haywanlar dárejesi júz beredi;
  
• 
  maqsetlerdiń bayıtılıwı óz ara qarım-qatnasta bolatuǵın organizmler mútájliklerinińózgeriwi hám rawajlanıwı menen baylanıslı: Bul mútájlikler qanshelli hár túrli hám joqarı bolsa, qarım-qatnastıńmaqsetli noqatı teoriyası da sonshelli hár qıylı hám tereńlesken boladı.
  

Qarım-qatnas qurallarınıń filo- hám ontogenezdegi rawajlanıwı bir neshe baǵdarlarda boladı. Birinshiden, bul qarım-qatnas qurallarınıń arnawlı organları. máselen, qollardıń ajıralıwı. Ekinshiden, ekspressiv kórinisindegi háreketler (ima-ishara, mimika, pantomimika) diń rawajlanıwı. Úshinshiden, axborotlardı jetkeriw hám kodlastırıwdıń quralı bolǵan belgili sistemalardı jaratıw hám qollanıw. Tórtinshiden, insanlar qarımqatnasında qollanılatuǵın xabar jetkeriw hám qayta dúziw, saqlawdıń texnikalıq qurallarınirawajlandırıw hám tereńlestiriw (gazeta, radio, televidenie, telefon, telefaks, texnikalıq jazıwdıń magnitli, lazerli hám basqa usılları hám t.b.).
Balanıń ruwxıy rawajlanıwında ontogenezdiń dáslepki basqıshı dáwirindegi onińúlkenler menen qarım-qatnası, ásirese, zárúr áhmiyetke iye. Qarım-qatnasta, eń dáslep, tuwrıdan-tuwrı biykarlaw, keyinshelli vikar úyreniw, sónın ala bolsa , verbal úyreniw – birikpeli qaǵıydalar arqalı balanıń turmıslıq tájiriybesi arttırılıp barıladı. Onıń menen qarım-qatnasta bolatuǵın adamlar bala ushın bul tájiriybeni tasıwshı bolıp xızmet qıladı hám qarım-qatnastan tısqarı, basqa hesh qanday qural járdeminde buǵan erisip bolmaydı.[1]
Óz izertlewlerinde R.S. Nemov insan qarım-qatnası rawajlanıwı ontogenezi hám oniń tiykarǵi basqıshların kórip shiǵadi. Oniń kórsetiwinshe , insan balası ózinde adamlar menen emocional qarım-qatnasqa kirisiwine bolǵan sheberligin úsh aylıǵında sezedi (janlanıw kompleksi), bir jasqa jetkende bolsa oniń ekspressiyası sonshelli bayıp ketedi, qarım-qatnastıń verbal tilin tezde ózlestirip alıw, sesli sóylewden paydalanıw imkaniyatın beredi.
R.S. Nemovnıń pikirinshe, mektepke shekema bolǵan dáwirde adam qarım-qatnastıń ontogenetik rawajlanıwı basıp ótetuǵın tiykarǵı basqıshların tómendegishe keltirip, táriyiplew múmkin:

1. 
   Tuwılǵannan 2-3 aylıqqa shekem bolǵan jas dáwir. Mazmunı jaǵınan biologiyalıq bolǵan, balanıńómirlik mútájliklerin qanaatlandırıw quralı bolıp xızmet etetuǵın baylanıslılıq qarım-qatnas. Qarım-qatnastıń tiykarǵı quralı – ápiwayı mimika hám ápiwayı ima-isharalar.
   
2. 
   2-3aylıqtan 8-10 aylıqqa shekemgi jas dáwiri. Tiykarǵi ishki-sezim organları xizmetiniń baslanıwı hám jańa qaraslardıń payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan biliw qarım-qatnasınıń dáslepki basqıshı.
   
3. 
   8-12 aylıqtan shama menen 1,5 jasqa shekem bolǵan dáwir. Kognitiv mútájliklerge xızmet qılıwshı basqarılatuǵın, verbal-neverbal qarım-qatnas. Tilden qarımqatnas quralı sıpatında paydalanıwǵa ótiw.
   
4. 
   1,5 jastan 3 jasqa shekem. Deneli xızmet hám oyınnıń payda bolıwı menen baylanıslı xızmet hám oyın qarım-qatnasınıń júzege keliwi. Xızmet hám shaxs qarımqatnasında bóliniwdiń dáslepki basqıshı.
   
5. 
   3 ten 6-7 jasqa shekem bolǵan dáwir. Tábiyattan berilgen hár túrli tabiyiy belgiler yamasa arttırılǵan qarım-qatnas quralların erkli ráwishte tańlaw hám olardan paydalanıw. Syujetli-rolli oyınlarǵa tartıw tiykarında payda bolatuǵın syujetli-rolli qarımqatnastıńrawajlanıwı. Mektepke qádem qoyıwı menen balanıń aqılıy hám shaxsıy ósiw procesi jedellesedi.
   

Qarım-qatnas mazmunı tereńllesedi hám hár qıyli boladı, maqsetler kóbeyip, qarım-qatnas sıyaqlı quralları jetilisedi.⁴¹[3]