O’zbekistan respublikasi

5. Qarım-qatnas axborot almasıwı sıpatında

Kommonıkatsiya – bul óz ara birge pikirlewge baslaytuǵın, eki tárepleme xabar almasıw procesi. Gap tar mánidegi kommonıkaciya haqqında ketkeninde, adamlardıń birgeliktegi xizmeti dawamında olardıńóz ara hár túrli qaraslar, ideyalar, qızıǵıwshılıqlar, keypiyatlar, sezimler, beyimlesiwlwr hám t.b. lar menen almasıwı kózde tutıladı. Lekin kommonıkativ processte maǵlıwmatlardıńápiwayı almasıwı emes, balkim, keminde olardıń aktiv almasıwı júz beredi.
Adamlar ortasındaǵı axborot almasıwınıńózgesheligi sheriklerdiń belgili sistema quralı sıpatında bir-birine óz ara tásir kórsetiwleri menen belgilenedi, basqasha etip aytqanda, bunday axborot almasıwı sheriktiń jaǵdayı, ishki keshirmeleri hám minezqulqına tásir kórsetiwin shamalaydı. Bunday jaǵdayda qarım-qatnas belgisi miynet quralına uqsas wazıypanı orınlaydı.[2]
Solay etip, kommonıkativ tásir bir kommonıkanttıń basqasına oniń minez-qulqın ózgerttiriw maqsetinde kórsetetuǵın psixologiyalıq tásirinen basqa nárse emes. Kommonıkaciya nátiyjeliligi bul tásirdiń, qanshelli júzege shıqqanlıǵı menen ólshenedi.
Qálegen axborot belgili sistemalar quralında jetkeriliwi múmkin. Psixologiyada verbal (sóylew ) hám noverbal (sóylewi bolmaǵan qurallar ) kommonıkaciya bar. Sóylew kommonıkaciyanıń universalı bolıp tabıladı. Sóylew insanniń basqaları menen tábiyiy til quralında ámelge asırılatuǵın qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas nátiyjeliligi qarım-qatnastaǵılar ushın Ulıwma tildi, sonday-aq, tálim, Ulıwma mádeniyat hám sóylew mádeniyatı sıyaqlı áhmiyetli bolǵan principlerdi belgilep beredi. Verbal sóylew qarım-qatnastıń noverbal qurallarınan paydalanıw menen tolıqtırıladı.
Psixologiyada noverbal qarım-qatnastıń tórt túrli formaları bar: kinesika, paralingvistika, proksemika hám vizual qarım-qatnas.[2]
Kinesika – Bul imo-ishoralar, mimika hám pantomimikadan ibarat bolǵan qarım-qatnas qurallar i sisteması. Paralingvistik hám ekstralingvistik belgiler sisteması, sonday-aq , sóylew kommonıkatsiyasi «qóshimshala r»idan ibarat .
Paralingvistik sistema – Bul vokallashtirish sisteması, yaǵnıy , ses sıpatı, oniń kólami, tonalligi. Ekstralingvistik sistema – sóylew qa dene ffus hám basqalari ni, máselen, tin alıw , yótalish, yiǵi, kulgu, sóylew jedelligini kirgiziw.
Proksemika – psixologiyaning qarım-qatnastıfazoda hám waqıt boyın sha shólkemlestiriw talap lari menen shuǵullanadigan arnawlı taraw si. Proksemikaning tiykarchisi amerikalik antropuog E. Xuldir. Proksemik ózgesheliklerga sheriklarning qarım-qatnas waqıt idagi yónalishi hám olar ortasındaǵı masap a kiredi.
Vizual qarım-qatnas – Bul kózler arqalı baylanıs. SHonı tákidlab ótiw joizki, servis taraw si menen baylanıslı ish xizmeti da verbal, hamda noverbal baylanıslar boyın sha óz malakalarini muntazam asırıp boradiganlarga omad kulib boqadi.
Nátiyjeli qarım-qatnas ushın adam ózinde kommonıkativ princip korlikpeni rawajlandırıwı kerek, bul basqa adamlar menen zárúr baylanıslardı ornatıw hám qollapquwatlap turıw qábileti bolıp esaplanadı. Nátiyjeli kommonıkaciyanıń belgileri: sheriklerdiń birge pikirlewine, jaǵday hám qarım-qatnas predmetin jaqsıraq túsiniwge erisiw. Unamsız kommonıkaciya, kommonıkativ tosıqlardıń sebepleri tómendegiler bolıwı múmkin:[1]

• 
  stereotipler – óz aldına shaxs yamasa jaǵdayga tiyisli bolǵan ápiwayılastırılǵan pikirler, nátiyjede adamlar, jaǵdaylar, mashqalalardın obektiv analizi hám ańlawǵa erisilmeydi;
  
• 
  «aljasıw qarasları» - jeke qaraslarǵa qarama-qarsı, jańa, ádetiy bolmaǵanlardı biykar etiwge beuimlilik;
  
• 
  adamlar ortasındaǵı jaman múnásiybetler, adamnıń múnásiybeti kekshil bolǵanı ushın pikirińizdińádalatlı ekenligine isendiriw qıyın boladı;
  
• 
  qarım-qatnasta sáwbetlestiń itibarı hám qızıǵıwshılıǵınıń joq ekenligi;
  
• 
  maǵlıwmatlardı mensinbeslik, yaǵnıy, jeterli maǵlıwmatlarǵa iye bolmay turıp, juwmaq shıǵarıw ádeti;
  
• 
  jaratıwdı dúziwdegi qátelikler: sózlerdi durıs tańlay almaslq, jetkeriwdiń qıyınlıǵı, hálsiz isendiriw, logikasızlıq hám t.b.;
  
• 
  qarım-qatnastı alıp barıw baǵdarı hám qurallardı natıwrı tańlaw.
  

Qarım-qatnas baǵdarı: ashıq – jabıq qarım-qatnas; monologik – dialogik; rolli
(jámiyetlik rolden kelip shıqqan halda) – shaxsıy («dilden» qarım-qatnas). Ashıq qarımqatnas – óz qarasların tolıq kórsetiw hám basqalarında da onı esapqa alıw tilegi hám tájiriybesi . Jabıq qarım-qatnas – óz pikiri, múnásiybeti, bar bolǵan axborottı túsinikli túrde sáwlelendiriw tájiriybesi yamasa tileginiń joq ekenligi.
Solay etip , insan kommonıkaciyasınıń nátiyjeliligi qarım-qatnasta esapqa alınıwı zárúr bolǵan kóplegen principlerge baylanıslı.[1]
Qarım-qatnastıń interaktiv tárepi – bul
6. Qarım-qatnas o’zara ta’sir adamlardıńóz ara tásirleniwi, olardıń birgeliktegi
sıpatında xizmetin shólkemlestiriw menen tikkeley baylanıslı bolǵan qarım-qatnas quram bóleklerinińózgesheliklerin
anglatatuǵın atama.
Qarım-qatnas hám óz ara tásirdiń baylanısı mashqalasına tiyisli bolǵan túrli kóz qaraslar bar. Bazı bir avtorlar qarım-qatnas hám óz ara tásirdi teńlestirip, ekewin de tar mánidegi baylanıs sıpatında túsindiredi; basqaları qarım-qatnas hám óz ara tásir ortasındaǵı múnásiybetti bir process forması hám oniń mazmunı ortasındaǵı múnásiybet sıpatında táriyipleydi; úshinshi avtorlar qarım-qatnastı baylanıs sıpatında hám óz ara tásirdi interaksiya sıpatında bir-birine baylanısqan, lekin negizinde erkin halda barlıǵı haqqında piker júritiw abzal ekenligin biledi.[2]
Eger kommonıkativ process birgeliktegi xızmet tiykarında júzege kelgen bolsa, ol jaǵdayda bul xızmetke tiyisli bilimler hám ideyalar menen almasıw, erisilgen birge pikirlew xızmetti jáne de rawajlandırıw menen baylanıslı jańa urınıwlarda ámelge asıwın belgilep beredi. Bir waqıttıńózinde kópshiliktiń bul xızmette qatnasıwı hár bir qatnasıwshınıń oǵan óziniń jeke óz aldına úlesin qosıwı kerekligin bildiredi, bul bolsa óz ara tásirdi qosımsha xızmettiń shólkemlestiriliwi sıpatında túsindiriw imkaniyatın beredi. Bunday xızmet dawamında qatnasıwshılardıń axborot almasıp ǵana qoymay, «háreketler almasıwı » ın shólkemlestiriwleri, Ulıwma xızmetti rejelestiriwleri de júdááhmiyetli bolıp tabıladı.
Óz ara tásir dúzilisi izbe-iz ámelge asırılatuǵın kosmoslıq, psixik, jámiyetlik baylanıs sıpatında, óz ara tásir háreketleri sherikshilik, jámiyetlik múnásiybetler (óz ara qosılǵan háreketler sisteması) tárepinen bildiriletuǵın muwapıq keluwshi juwap alıw maqsetine iye bolǵan háreketlerdi sistemalı ámelge asırıw sıpatında sáwlelendiriw múmkin.[1] Psixologiyada jámi bar bolǵan óz ara tásir túrleri eki qarama-qarsı túrge bólinedi:
kooperaciya (birge islesiw) hám básekeshilik (qarama-qarsılıqlı). Kooperaciya birge islesiw xizmetin shólkemlestiriw, topar maqsetlerine erisiwin támiyinlep beriwshi óz ara tásir bolıp esaplanadı. Qarama-qarsılıqlı – bul óz ara tásir subektleriniń qarama-qarsı baǵdarlanǵan maqsetleri, qızıǵıwshılıqları, pikirleri, qarasları, pikirlerdiń dúgisiwi. Dástúriy tárizde qarama-qarsılıqlıóz ara tásirdiń unamsız túri sıpatında kórip shıǵıladı. Lekin sońǵı waqıtta bir qatar izertlewler qarama-qarsılıqlardıń unamlı táreplerin anıqladı.
Qarım-qatnastıń anıq mazmunı óz ara tásir sıpatında qatnasıwshılar tárepinen xızmettiń jekke procesine qosılatuǵın individual úleslerdińbelgili sıpatı bolıp esaplanadı.
L.I. Umanskiy qosımsha xızmetti shólkemlestiriwdińúsh túrli formasın keltiredi:

1. 
   Qospa-individual xızmet – hár bir qatnasıwshı bir-birinen erkin halda Ulıwma jumıstıńózine tiyisli bólegin orınlaydı.
   
2. 
   Qospa-izertlew xizmeti – Ulıwma wazıypa hár bir qatnasıwshı tárepinen izbe-iz orınlanadı.
   
3. 
   Qospa-óz ara háreket xizmeti – hár bir qatnasıwshı basqaları menen bir waqıttıńózinde óz ara hárekette boladı.[2]
   

Óz ara hárekettiń real mexanizmi psixologiyalıq jaqtan qatnasıwshılar ortasında bir-birin túsiniw qay tárizde payda bolıwın talıqlaw tiykarında túsindiriliwi múmkin. Óz ara háreketti belgilew hám alıp barıw óz ara birge pikirlew tiykarında islep shıǵılıwı múmkin. Egerde óz ara tásir háreketlerin belgilew orınlanatuǵın sociallıq xızmettegi jámiyetlik múnásiybetler ózgesheligi menen belgilep berilgen bolsa, óz ara tásir háreketlerin alıp barıw tikkeley sherik haqqındaǵı kóz qaras penen belgilenedi. Bul eki jaǵdaydıń birliginde óz ara tásir háreketleriniń real jaǵdayı júzege keledi. Onińáhmiyetli ózgesheligi – qarardı birgelikte qabıl qılıw. Solay etip, óz ara tásir mexanizmin biliw ushın bir individtiń pikirleri, motivleri hám mayllari oniń sherigi haqqındaǵı kóz qarasları menen durıs keliwi hám olardıń birgelikte qarar qabıl etiwlerinde payda bolıwın anıqlap alıw zárúr.[1]
Bir adamnıń basqa birew tárepinen qabıl etiliw