O’zbekistan respublikasi

7. Qarım-qatnas аdamlardin` bir- procesi qarım-qatnastıń zárúr quramlıq bólegi birinqabiletiwiisıpatında sıpatında payda boladı hám persepsiya dep ataladı. Minez<sub>-qulıqtıń sırtqı tárepi tiykarında</sub>
biz, S.L. Rolbinshteyn pikirleri boyınsha, basqa
adamdı «oqıymız», oniń sırtqı belgileriniń mánisin ańlaymız. Bunda payda bolǵan kóz qaraslar qarım-qatnas procesinde zárúr basqarıwshı úlken áhmiyetke iye boladı. Sebebi, birinshiden, basqa adamdı bilgenimiz sayin ózimiz de qáliplesip baramız. Sebebi , ekinshidan, basqa adamdı «Oqıwdıń» anıqlılıǵına, ol menen muwapıqlasqan háreketlerdi shólkemlestiriw nátiyjeliligine baylanıslı.[2]
Basqa adam haqqındaǵı kóz qaras shaxsıy ózin ańlaw dárejesi menen tıǵız baylanısqan: basqa adam qanshelli tolıgıraq ashıp berilse, adamnıńózi haqqındaǵı kóz qarası sonshelli tolıq boladı. Basqa adam biliw dawamında bir waqıttıńózinde bir neshe processler ámelge asırıladı, bularǵa: basqa adamdı emocional bahalaw, oniń is-háreketleri dúzilisin túsiniwge urınıw, óziniń minez-qulqın belgilew.
Lekin bul processlerge keminde eki adam bekitiledi hám olardıń ekewi de aktiv subekt bolıp esaplanadı. Bunnan kelip shıqqan halda, ózin basqaları menen salıstırıw eki tárepleme ámelge asırıladı: sheriklerden hár biri oziniń sherigine uqsatadı. Demek, óz ara háreketti belgilewde ol tek sheriginiń mútájlikleri, motivleri, beyimlesiwin emes, balkim, sherigi oniń mútájlikleri, motivleri, beyimlesiwlerin qalay túsiniwin de esapqa alıwı kerek boladı. Bunıń hámmesi ózin basqa adam arqalı ańlaw analizi eki tárep: uqsatıw hám refleksiyadan ibarat bolıwına alıp keledi. Basqa adamdı túsiniwdińápiwayı usıllarınan biri ózin oǵan uqsatıw bolıp esaplanadı.[2]
Uqsatıw da mazmunına qaray oǵan jaqın bolǵan hádiyse – empatiya ortasında tıǵız baylanıslılıq órnatılǵan. Empatiya affektiv «túsiniw» bolıp tabıladı. Oniń emocional tábiyatı basqa adamnıń, qarım-qatnas boyınsha sherik jaǵdayi «oylap otırılmastan» «seziledi». Bunda basqa adamnıń mashqalasın ańlap jetiw emes, balkim, mashqalalardı sheshiwde oǵan emocional járdem beriw názerde tutıladı.
Belgili bir kóriniste empatiya mexanizmi uqsatıw mexanizmi menen birgelikte:
ekewi de hám ózin basqa adamnıń ornına qoyıw, hádiyselerine oniń kóz qarası menen qaraw tájiriybesi orın iyelleydi. Lekin hádiyselerge basqa birewdiń qarası menen qaraw degende ózin usı adam menen teńlestiriwdi bildirmeydi.[1]
Eger de men sherigime salıstırǵanda empatiyanı payda etetuǵın bolsam, men tek oniń minez-qulqın itibarǵa alǵan bolaman, lekin shaxsıy ózimdikin basqasha tárizde quriwım múmkin. Bul da basqa jaǵdaylarda basqa adamnıń minezin esapqa alıw kerek ekenligi kórinip turadı, lekin biziń birgeliktegi háreketlerimiz nátiyjesi hár túrli boladı: qarım-qatnas boyınsha sherikti túsingen halda oniń tutqan jolın qollap-quwatlaw basqa, oniń pikirin qabıl qılıp, ózi bilgeninshe háreket etiw de basqa másele bolıp esaplanadı.
Bul kórip shıǵılǵan eki tútli másele jáne bir máseleni sheshiwdi talap etedi: usı «basqa », yaǵnıy, qarım-qatnas boyınsha sherigim meni qalay túsiner eken. Bir-birin túsiniw procesi refleksiya hádiysesi menen «qıyınlasadı». Refleksiya degende individtiń qarım-qatnas boyınsha sherigi tárepinen qalay qabıl qılınıwın ańlawı túsiniledi. Endi bul ápiwayı basqa birewdi biliw yamasa túsiniw emes, balkim, basqanıń meni qalay túsiniwi, bir-birin sáwlelendiriwdiń ekilengen ózine tán procesi bolıp, sheriktiń ishki álemdi jaratatuǵın, bunda óz náwbetinde meniń de ishki álemim belgilenetuǵın tereń, izbe-iz óz ara sáwlelendiriw.[1]`
Adamlardı tuwrı qabıl etiw hám bahalawǵa kesent beriwshi principler bar. Olardıń tiykarǵi sı tómendegilerden ibarat:

1. 
   Qarım-qatnas jaǵdayların usı tárizde adamlar qarım-qatnasınıń maqset hám wazıypaları, tilekleri hám motivleri; qoyılǵan maqsetlerge erisiwge say keletuǵın minez túri; baqlaw waqtında adamlar keypiyatı hám máseleler jaǵdayı sıyaqlı belgileri boyınsha ayıra almaslıq.
   
2. 
   Baqlawshıda basqa adamdı qabıl etiw hám bahalaw procesi real jaǵdayda baslanbastan turıp, aldınnan belgilengen beyimlilik, bahalaw, pikirlerdiń bar ekenligi. Bunday beyimlesiwler, ádette ,: «Kóriw hám bahalawǵa arzıytuǵın ne bar ózi? Men aytpay-aq bilemen …» sıyaqlı pikirlerde payda boladı.
   
3. 
   Qáliplesip bolǵan stereotipler tiykarında baqlawdaǵı adamlar aldınnan belgili toparlarǵa ajıratıladı hám dıqqattı ol menen baylanıslı qırrasın izlewge baǵdarlanatuǵın beyimlesiw qáliplesedi, máselen, «Barlıq ul balalar qopal boladı», «Barlıq qızlar aq kókirek emes».
   

4.Bahalanıp atırǵan insan shaxsı haqqında jeterlishe tolıq hám isenimli maǵlıwmat alınǵanǵa shekem aldınnan juwmaq shıǵariwǵa umtılıw. Bazı bir adamlar, máselen, birew menen birinshi márte kórisiwi yamasa ushırasıwı menen aq, ol haqqında «tayar» pikirge iye boladı.

5. 
   Basqa adamlardıń pikirine qulaq tutıw tilegi hám ádetiniń joq ekenligi, insan haqqındaǵı tek óziniń shaxsıy kóz qarasına iseniw, onı máqullawǵa umtılıw.
   
6. 
   Tábiyiy sebeplerge kóre, waqıttıńótiwi menen júz beretuǵın adamlarǵa baha beriw hám qabıl etiwdegi ózgerislerdiń joq ekenligi. Bunda insan haqqında jańa maǵlıwmatlardıń toplanǵanlıǵına qaramay, aldın bildirilgen pikirlerdińózgermeslik jaǵdayı kózde tutıladı.
   

Adamlardıń bir-birin qalay qabıl etiwi hám bahalawın tereń ańlawda kauzal atributsiya hádiysesi úlken áhmiyetke iye. Ol subekt penen shaxslararalıq qabıl etiw sebepleri hám basqa adamlar minez-qulıq metodların túsindirip beriwden ibarat. Kauzal atributsiya processleri adamlardıń bir-birleri tárepinen túsiniwlerine tásir etetuǵın tómendegi nızamlarǵa boysınadı:

• 
  tez-tez takirarlanıp turıwshı hám baqlanatuǵın hádiyselerge belsendilikqılatuǵın waqıyalar, ádette , oniń bolıwı múmkin bolǵan sebepleri sıpatında úyreniledi;
  
• 
  túsindirip bermekshi bolǵan is-háreketimiz ádettegidey bolıp, oǵan shekem qanday da bir ájayıp hádiyse bolıp ótken bolsa, biz mine usını ámelge asırılǵan hárekettiń tiykarǵi sebebi sıpatında esaplawǵa beyim bolamız;
  
• 
  adamlar is-háreketlerin natıwrı talıqlaw olardı túsindiriw múmkin bolǵan kóplegen hár túrli, bir qıylı múmkinshilikke iye bolǵan imkaniyatlar bar bolǵanında, óz analizin usınıp atırǵan insan ózine qolay bolǵan jaǵdaydı tańlawǵa haq bolǵan jaǵdayda orınlı boladı.
  

Qosımsha baha beriw hádiysesi insan basqa adam haqqındaǵı maǵlıwmatlar talqını shárayatlarında júzege keledi: bul jaǵdaydı qosıp jazıw procesi menen ózgerttiriw múmkin. Bul process eki kórsetkish: is-hárekettińádettegidey dárejesi hám jámiyetlik
«qálegenlik» yamasa «qálemegenlik» dárejesine baylanıslı.[1]
Birinshi jaǵdayda, tipik minez-qulıq rolli úlgiler tárepinen belgilengen minezqulıq bolǵanı ushın, onı túsindiriw ańsat keshiwi kózde tutıladı. Kerisinshe, ózgeshe minez-qulıqtı hár túrli túsindiriw, sonday-aq, sebepleri hám ózgesheliklerin de keń kólemde suwretlew múmkin. Mine usınday, ekinshi jaǵdayda da, jámiyetlik «qálegen» minez-qulıq dep jámiyetlik hám madaniyat nızamlıqlarına tuwrı keletuǵın, ańsat túsindiriletuǵın hám bir mánini ańlatatuǵın minez-qulıq túsiniledi. Bul qaǵıdalar buzılǵanında múmkin bolǵan túsindiriwler kólemi de keńeyedi.
TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI
1. Qarım-qatnas:

1. 
   shaxstıńáhmiyetke iye bolǵan ózgesheligi;
   
2. 
   xızmet sıyaqlı áhmiyetli bolǵan, insan turmıs táriziniń bir tárepi;
   

v) insanniń basqa adamlar menen óz ara tásirlashuv forma i;
g) eki hám undan ortiq adamlardıń biliw yamasa affektli-bahalaw ózgeshelikli axborot almasıwı dan ibarat bolǵan óz ara tásirlashuvi.
2. SHaxslararalıq múnásiybetler – bul :

1. 
   adamlar ortasında xızmet hám toparlardaǵı qarım-qatnasta ornatılatuǵın múnásiybetler;
   
2. 
   basshılar hám qánigeler ortasındaǵı múnasiybetler;
   

v) tarbiyashılar hám tárbiyalanıwshılar ortasındaǵı múnasiybetler;
g) xızmet procesindegi adamlar ortasındaǵı dialoglar.
3. Qarım-qatnas, ádette , .... táreplerdiń birliginde payda boladı:

1. 
   axborotlı, perseptiv, baǵdarlı;
   
2. 
   interaktiv, kommonıkativ, sóylewshi;
   

v) shaxslararalıq, kognitiv, kommonıkativ, emotiv, konativ;
g) biliw , emocional, shaxslararalıq.
4. Qarım-qatnasta ózin basqa adamǵa uqsatıw jolı menen onı túsiniw ózgesheligine iye bolǵan shaxslararalıq qabıl etiwdiń bas mexanizmlerinen biri: a) jámiyetlik-psixologiyalıq refleksiya;b) stereotiplendiriw;
v) empatiya;g) identifikatsiya.
5. Ima-belgiler, mimika hám pantomimika – bul .... qarım-qatnas qurallar:

1. 
   optik-kinestezik;b) paralingvistik;v) ekstralingvistik;g) kosmoslı-waqıtlı.