O’zbekistan respublikasi

TEMA: Shaxstıń sezim-erklilik tárepı.

1. 
   Emociya haqqında túsinik. Seziwlik jaǵdaylardıń nerv-fiziologik tiykarları.
   
2. 
   Jaǵday psixikalıq hádiyse retinde hám onıń xarakteristikası.
   
3. 
   Psixikalıq jaǵday turleri. Stress túsinigi hám psixikalıq sharshaw hám onı basqarıw.
   
4. 
   Frustraciya hám tinishsizliq emocional jaǵday sıpatında.
   
5. 
   Erk haqqinda túsinik.
   
6. 
   Erklilik qábilettiń Ulıwma qásiyetleri.
   
7. 
   Еrklilik akti hám oniń dúzilisi. Shaxstin erklilik sipatlari.
   

Adam sırtqı ortalıqtaǵı túrli nárse hám hádiyselerdi pikir qilar eken, hesh waqıt bul nárselerge pútkilley parıqsız bolmaydı. Adamnıń sáwlelendiriw processi hár dayım aktiv xarakterge iye. Sáwlelendiriw processi tómendegilerdi qamtıp aladı: a) shaxstıń mútájligin qandıriw imkaniyatına iyeligin;

2. 
   qandırıwǵa járdem beretuǵın yamasa qarsılıq kórsatetuǵın ob’ektlerge sub’ekt sıpatında qatnasıwı;
   

v) onı háreket ettiriwshi bilimge umtıltırıwshı qatnaslar h.t.b.
Sebebi adam átiraptaǵı hár túrli zatlardı oylap sáwlelendirer eken, bul zatlarǵa qarap málim qatnasta boladı. Máselen, bizge ayırım zatlar unasa, yaǵnıy keypiyatımızdı kóterip jiberse, basqa bir zatlar jaqpaydı hám keypiyatımızdı buzıp, kewlimizdi buzadı.
Emotsional jaǵdaylar
Turmista emociyalar sıpatında, ádetde, insanniń hár-turli juwap reaksiyalari – sezimlerdiń tolqinli partlawlarinan tartip, keypiyattiń názik túrlerin túsinemiz. Psixologiyada emociyalar dep keshirmeler formasindaǵI insan turmisliq xizmeti ushin sırtqı hám ishki jaǵdaylardi bahalaw hám shaxsiy áhmiyetin sáwlelendiretuuǵin psixikalıq protsesslerge aytiladi. Sezimler –jarqin sub’ektiv túske iye bólgan ishki hám sırtqı seskendiriwshilediń tásirine insan hám haywanlar juwap reaksiyalari. Bunnan kelip shiǵadi, сезимлерdińáhmiyetli belgisi olardiń sub’ektivligi. Sezimler evolyusiyaniń maslasiwshi «o`nimi» sıpatında, ádetdegi jaǵdaylarda organizm minez-qulqiniń biologiyaliq jaqtan Ulıwma lastirilǵan usullari sıpatında júzege kelgen. [1]
Emotsiyalardiń ko`p túrliligi hámmege belgili-quwanish, qapashiliq, ashiw, tańlaniw, túskinlikke túsiw, qáweterleniw, jek ko`riw h.t.b. Sezimler dúńyasi biziń turmisimizdiń barliq táreplerine -basqalarǵa qatnas, biziń jumisimiz, sáwbet hám biliwge kiredi. Insan is-háreketiniń ayriqsha tarawi-iskusstvo tikkeley insan emotsiyalari hám sezimlerine qaratilǵan.
Emotsiyalar súwretlewshi, fenomenal planda sub`ekttiń qorshaǵan ortaliqqa, oniń menen ne júz berip atirǵanina naduris qatnasin bildiredi. Bul qatnasti bastan keshiriw emotsiya yamasa sezim esaplanadi, olar adam menen sol waqitta ne, jaǵimli yamasa jaǵimsizliq júz berip atirǵanliǵin bildiredi.
Insan jedelligi deregi, is-háreketke iytermelewshi talap hám motivler tarawinda jatadi.
Olardiń qanaatlaniwi maqset qoyiw, aniq turmisliq máselelerdi sheshiwden ibarat. Talaptiń qanaatlaniwina baǵdarlanǵan, qoyilǵan maqsetti ámelge asirilatuǵin real turmisliq shártler emotsional bastan keshiriwlerdiń hár qiyliliǵin eskertedi. Talaptiń qanaatlaniw hám maqsetke erisiwge járdem etiwshi shárt, predmet hám qubilislar unamli emotsiyalardi-qanaatlaniw, quwanish, qiziǵiwshiliq, qoziw h.t.b payda etedi. Kerisinshe, sub`ekt tárepinen talap hám maqsetlerdińámelge asiriliwi ushin tosqinliq etedi dep qabillaniwshi jaǵdaylar keri emotsiyalardi hám uwayimlardi-qanaatlanbawshiliq, qapashiliq, qorqiw, qáweteleniw h.t.b payda etedi.
Demek, emotsiyalardiń eki tárepleme sebepshi boliwin konstatlaw múmkin-bul bir tárepten, talaplar menen (motivatsiya), ekinshi tárepten jaǵdaydiń ayriqshaliǵi menen. Emotsiyalar bul eki waqiyalar qatari arasinda baylanis hám qatnas ornatadi, sub`ektke házirgi jaǵdayda oniń talaplariniń orinlaniwi yamasa orinlanbawi haqqinda signal beredi. «Emotsiyalar-dep jazǵan edi A.N.Leont`ev-ishki signallar funktsiyasin orinlaydi, ishki degenimizde, olar tikkeley sol predmetlik shinliqtiń psixikaliq sáwleleniwi esaplanbaydi. Emotsiyaniń o`zgesheligi sonnan ibarat, olar motivler (talaplar) hám tabis yamasa oǵan juwap beriwshi is-háreket sub`ektiniń tabisli ámelge asiwi múmkinshiligi arasindaǵi qatnasti sáwlelendiredi».
S.L.Rubinshteynniń aniqlawi boyinsha emotsiyalar talaplar (motivler)diń o`mir súriwiniń sub`ektiv formasi esaplanadi. Bul demek, motivatsiya sub`ektke oǵan ob`ekt áhmiyetliligi talapliǵi haqqinda signal beriwshi hám oǵan is-háreketti baǵdarlawǵa iytermelewshi bastan keshiriw formasinda emotsionalliq jaǵday túrinde ashiladi.
Bunda emotsiya hám motivatsiyaliq protsessler teńlestirilmeydi. Emotsional bastan keshiriwler motivlerdiń o`mir súriwiniń juwmaqliq nátiyjeliliginen ibarat. Olar talaplardi qanaatlandiriw hám maqsetke erisiwge tayarlaytuǵin hám belgileytuǵin barliq protsesslerdi sáwlelendirmeydi.
Solay etip, emotsiyalar-talap hám motivler menen baylanisli hám sub`ektke tásir etiwshi qubilis hám jaǵdaylardińáhmiyetliligin tikkeley-sezimlik bastan keshiriwler formasinda sáwlelendiriwshi psixikaliq protsess hám jaǵdaylardiń ayriqsha klassi. Insan sezimi-bul oniń duńyaǵa, oniń ne islep atirǵanina, tikkeley bastan keshiriwlerde oniń menen ne júz berip atirǵanliǵina qatnasi.
Emotsiyalar oyaniw funktsiyasin atqaradi-júz berip atirǵanlardi bahalawdan háreketke oyaniw payda boladi. Bahalaw belgisine (unamli yamasa unamsiz) muwapiq, háreket ya zárúrli, kerekli nárseni o`zinikine aylandiriw, iyelewge, yamasa sátsiz hárekettiń toqtawina, yamasa basqasin tańlawǵa baǵdarlaniwi múmkin.
Oyaniw menen emotsiyaniń nerv kletkalariniń hám Ulıwma barliq organizmniń jedellesiwi siyaqli funktsiyasi tiǵiz baylanisli. Emotsiyalar orayliq nerv sistemasiniń hám oniń ayirim strukturalariniń is-háreketiniń optimal dárejesin támiyinleydi. Emotsional protsesslerdiń ko`p funktsiyali sistemasi tonus regulyatsisi hám individtiń jedelligi esaplanadi. Emotsional jaǵdaydiń is-hárekettiń o`nimdarliǵina-oniń tempi hám ritmi- tásir etiwi-hár birimizge belgili. Quwanish emotsiyalari, is-háreket tabisina iseniw adamǵa qosimsha kúsh berip, elede ko`birek hám jedel islewge iytermeleydi.
Emotsiyaniń sintezlewshi funktsiyasi bo`lek, waqit hám keńislikte waqiya hám faktlerdi bir pútinlikke biriktiriw, sintezlewge múmkinshilik beredi. A.R.Luriya ko`rsetken edi, kúshli emotsional bastan keshiriwdi tuwdirǵan jaǵday menen tuwri yamasa tosattan baylanisqan obrazlar jiyindisi, sub`ekt sanasinda bekkem kompleks payda etedi. Oniń elementleriniń birin aktualizatsiyalaw, ayirim waqitlari sub`ekttiń erkine qarsi, sanasinda oniń basqa elementleriniń júzege shiǵiwin keltirip shiǵaradi.
Emotsiyalar ekspressiv (tásirli) funktsiyani atqaradi. Jiyi jaǵdayda olar periferik xarakterdegi (qizariw, aǵariw, dem aliwdiń tezlesiwi, júrek uriwi) organikaliq o`zgerisler menen tásirli háreketler (mimikada-bet háreketinde, pantomimikada-deneniń háreketinde, vokalizatsiya-dawistiń intonatsiya hám tembrinda) menen o`tedi. Kúndelikli turmista tásirli háreketlerdi, biz ádette, átiraptaǵi adamlar keypiyati, emotsional jaǵdayindaǵi o`zgerislerdi dál qabillaymiz hám bahalaymiz.
Emotsiyalar ayriqsha funktsiyani atqaradi-olar «mániske máseleni qoyadi».
Misali, «Ko`plegen tabisli háreketler menen toli kún, adamniń keypiyatin túsiriwi, onda jaǵimsiz emotsional iz qaldiriwi múmkin. Kúndelikli táshwishler menen bul iz onsha bilinbey turadi. Biraq, adam keyinine qarap, o`tken kúndi qiyalinan o`tkeretuǵin payitlarda, oniń keypiyati predmetlik derekke iye boladi-áyne usi waqiyadan onda emotsional iz qaldirǵanin ko`rsetiwshi affektiv signal payda boladi.
Bunday máseleni sheshiw ushin ayriqsha ishki jumis kerek. (A.N.Leont`ev)».
Emotsiyalardiń atap o`tilgen funktsiyalari Ulıwma bir funktsiyaniń-is-hárekttiń ishki retlesiwiniń hár qiyli tárepleri esaplanadi.
4. Sezim túrleri hám formalari. Insanniń emotsional dúńyasi hár túrli hám hár qiyili sapada. Emotsional protsessler yamasa bastan keshiriwlerge affekt, ásirese, emotsiya, keypiyat, qumar, stress, sezimlerdi kiritedi.
Affekt-sub`ekt ushin turmisliq áhmiyetli tosattan o`zgerisler menen baylanisli hám sanaliq is-hárekette keskin o`zgerisler hám tásirli háreketlik ko`rinisler menen o`tetuǵin kúshli hám salsitirmali túrde qisqa waqitliq emotsional jaǵday. Affektiv jaǵday sanali ishárekettiń toqtawshiliǵinda, sub`ekttiń minez-qulqi ushin sanaliq qadaǵalawiniń buziliwinda ko`rinedi.
Affekt real jaǵdayda sub`ekttiń qáwipli, jiyi tosattan payda bolǵan jaǵdaylardan shiǵiw ushin jol tabiwǵa uqibi bolmaǵanda rawajlanadi. Affekt áste-aqirin tayarlaniwi múmkin-keskin keri emotsional jaǵday payda etiwshi jaǵdaydiń qaytalaniwi, ol kúshli, basqarip bolmaytuǵin affektiv jariliwdi payda etiwi múmkin bolǵan affektiń akkumulyatsiyasina alip keledi.
Affekt «tarayǵan sana» dep ataliwshi fenomen menen birge júredi, bunda ol pútkilley arefleksiv bolip qaladi hám payda bolǵan affekt jaǵdayi hám zorlap júklenbegen háreket penen o`zine tartadi. Sananiń buziliwi sub`ekt keyin ala bul affektti payda etken hám oniń o`tiw barisiniń ayirim paytlarin esley almawina alip keliwi múmkin. Affekttiń aldin aliw ushin ádette, oni payda boliw basqishinda, yaǵniy oniń payda boliwina tosqinliq jasaw kerek. Buniń ushin affekt payda etiwshi jaǵdaylardan uzaǵiraq boliw, shalǵitatuǵin háreketlerdi orinlaw, buni islese júz beretuǵin qálemegen aqibetlerdi ko`z aldina keltiriw h.t.b